Zasady międzyczasowego prawa karnego

Zasady międzyczasowego prawa karnego.

Ustawa karna obowiązuje od momentu wejścia w życie, który to moment ona sama określa. W prawie karnym szczególnie istotne znaczenie ma zasada vagatio legis (okres pomiędzy publikacją a wejściem w życie ustawy). Ustanowienie takiego okresu jest konieczne dla zapoznania się obywateli z nowymi przepisami i dostosowania swojego postępowania do wymagań, jakie stawiają. Końcowy moment obowiązywania ustawy karnej jest na ogół określony w nowej ustawie regulującej tę samą problematykę, która w związku z tym uchyla ustawę obowiązującą uprzednio.
Dla stosowania zasad obowiązywania ustawy karnej pod względem czasu istotne znaczenie ma określenie czasu popełnienia przestępstwa. Obowiązujący KK rozstrzyga tę kwestię w art. 6 1, stwierdzając, że "Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany". Jednak istnieje wyjątek do tej zasady.
Przykład: Kowalski chcąc otruć Nowaka daje mu 5 czerwca pudełko czekoladek z trucizną. Nowak otwiera pudełko dopiero 24 czerwca i po zjedzeniu ich umiera.
Zgodnie z art. 6 KK zabójstwo popełniono 5 czerwca (czas działania), a nie 24 czerwca (czas nastąpienia skutku). Jednak w świetle art. 101 3 KK dla obliczania terminu przedawnienia przestępstw skutkowych miarodajny jest nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku. W podanym przykładzie 30-letni termin przedawnienia ścigania liczyłby się od 24 czerwca.
Reguły obowiązywania ustawy pod względem czasu mają znaczenie wtedy, gdy po popełnieniu określonego czynu zmienia się jego ocena w świetle prawa karnego. Wiadomo, że nowa ustawa kryminalizująca czyny dotąd nieprzestępne, nie może mieć zastosowania do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie. Wynika to z zasady lex retro non agit (prawo nie działa wstecz).
Zasada ta nie rozstrzyga jednak wszystkich sytuacji związanych z pojawieniem się nowych ustaw karnych.
Jeżeli po popełnieniu przestępstwa, ale przed wydaniem prawomocnego wyroku następuje zmiana ustawy karnej - powstaje problem czy zastosować ustawę obowiązującą w czasie popełnienia czynu, czy ustawę obowiązująca w czasie orzekania. Art. 4 1 KK rozstrzyga tę kwestię w ten sposób, że w zasadzie stosuje się ustawę nową, chyba, że ustawa obowiązująca wcześniej jest względniejsza dla sprawcy. Priorytet ustawy nowej wynika z optymistycznego przekonania, że ustawodawca wprowadzając nową ustawę zawsze dokonuje zmiany na lepsze. Z kolei stosowanie ustawy uprzedniej (a więc obowiązującej w chwili czynu lub nawet ustawy obowiązującej w jakimś odcinku czasowym w okresie między popełnieniem czynu a wydaniem wyroku) ma na celu niepogarszanie sytuacji sprawcy przez ustawę wydaną już po czynie.
Pojęcie "ustawy względniejszej" ujęte jest w art.4 1 indywidualizująco, ma to być, bowiem ustawa względniejsza dla konkretnego sprawcy. Należy, więc ocenić całokształt uregulowań porównywanych ustaw, przymierzając je do konkretnego sprawcy i na tej podstawie ocenić, która z nich jest względniejsza.
Oceniając, która ustawa jest względniejsza, nie ograniczamy się jednak do porównywania ustawowych zagrożeń karą. Należy brać pod uwagę również wszystkie inne elementy, jak np. możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary, długość okresu przedawnienia, możliwość warunkowego zawieszenia kary itd.
Należy jednak pamiętać, że chodzi tu o wybór jednej z porównywanych ustaw. Nie można zastosować obydwu ustaw jednocześnie, np. wybierając z nich elementy najkorzystniejsze dla sprawcy.
Zmiana ustawy karnej w okresie późniejszym, już po wydaniu orzeczenia w danej sprawie, również stwarza problem wyboru ustawy. Powstaje pytanie, czy należy, w związku z wydaniem nowej ustawy karnej, dokonywać przeglądu wcześniej wydanych wyroków i ewentualnie je zmieniać. Gdyby konsekwentnie reprezentować optymistyczny pogląd, że nowa ustawa jest zawsze lepsza i sprawiedliwsza od starej, to trzeba byłoby dostosowywać do jej uregulowań wszystkie poprzednio zapadłe orzeczenia. Byłoby to jednak wyjście bardzo trudne do praktycznego zrealizowania, dlatego też polskie prawo karne przyjęło zasadę stabilności wyroków, według której nowa ustawa w zasadzie nie wpływa na wyroki zapadłe przed jej wejściem w życie. Artykuł 4 4 KK przewiduje jednak wyjątek od tej zasady, dotyczący bardzo radykalnej zmiany ustawy, polegającej na tym, że czyn, za który zapadł wyrok skazujący, przestaje być zabroniony pod groźbą kary. W takim wypadku wyrok ten traci moc (nie kontynuuje się jego wykonania), a co więcej następuje zatarcie skazania z mocy prawa.
Artykuł 4 4 KK nie odnosi się do sytuacji, gdy czyn nie przestaje być karalny, a jedynie kara w nowej ustawie jest łagodniejsza lub surowsza niż ta, którą przewidywała ustawa zastosowana w danej sprawie. Jeżeli kara w nowej ustawie jest surowsza, to nie może wpłynąć na zapadły już wyrok.
Natomiast łagodniejsze zagrożenie karą w nowej ustawie wpływa na zapadłe już wyroki w dwóch wypadkach.
Po pierwsze, ma to miejsce wtedy, gdy według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożony jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej. Wymierzoną karę obniża się wówczas do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie (art. 4 2 KK).
Po drugie, wtedy, gdy według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, a w poprzednio zapadłym wyroku karę taką wymierzono, karę wymierzoną zamienia się na grzywnę albo na karę ograniczenia wolności według zasad określonych w art. 4 3 KK.