Osobowość społeczna, a rola społeczna. Mechanizm kształtowania osobowości

Osobowość społeczna to zespół trwałych cech jednostki wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości ludzkich, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy. Osobowość jest nie tylko ukształtowaną strukturą, ale jest przede wszystkim nigdy nie zakończonym procesem, dlatego, że rozwój osobowości ma charakter społeczny, a więc jak długo jednostka żyje w społeczeństwie, tak długo nie jest zakończony. Rozwój osobowości ma określone podłoże biologiczne.
Największe znaczenie ma proces socjalizacji jako proces przekształcenia biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego. Rezultatem tego procesu są nie tyle nawyki, ile uświadamiane sobie przez jednostki schematy sytuacji umożliwiające postępowanie zgodne z przyjętymi w danym społeczeństwie regułami.

Czynniki kształtujące osobowość społeczną
Określone cechy psychofizyczne, takie jak: zdolności, temperament i inne towarzyszą nam już od momentu narodzin, na ich podłożu, w procesie socjalizacji kształtuje się osobowość. Sam wyraz ?socjalizacja? pochodzi od łacińskiego socialis, co dosłownie oznacza ?towarzyski?. Tak określa się proces rozwoju społecznego człowieka, kształtowania jego osobowości, przekazywania systemu wartości, norm, wzorów zachowań obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi oraz umiejętności niezbędnych dorosłemu człowiekowi w pełnieniu przez niego różnych ról społecznych. Proces ten dokonuje się poprzez oddziaływanie środowiska społecznego, np. rodziny, rówieśników, nauczycieli czy instytucji na jednostkę. W toku socjalizacji społeczeństwo wyposaża człowieka w określony zasób wiedzy i umiejętności, oraz wyrabia w nim pewne nawyki i mechanizmy regulujące jego postępowanie. Na mechanizmy te składają się trzy elementy:
- Potrzeby
-Postawy
-Normy

? Potrzeby społeczne
Potrzeby, to wytwarzające się w organizmie człowieka względnie trwałe ogniska napięć, powstałe jako rezultat odczuwanego przez jednostkę braku czegoś, braku, który utrudnia jej normalne funkcjonowanie i motywuje ją do działania. Potrzeby powstają, zatem jako rezultat zachwiania równowagi między organizmem a środowiskiem, co powoduje wystąpienie działania zmierzającego do przywrócenia równowagi, a więc zaspokajania danej potrzeby. Amerykański uczony A. H. Maslow wyróżnił sześć podstawowych grup potrzeb motywujących ludzkie działanie:
1. Potrzeby fizjologiczne (pożywienia, seksualne, ochrony organizmu przed zimnem), bezpieczeństwa (ochrony organizmu przed zagładą, utrzymania pozycji społecznej)
2. Przynależności i miłości (uczestnictwa w grupach społecznych, pozytywnego odzewu emocjonalnego ze strony innych osób)
3. Szacunku (reputacji, prestiżu)
4. Samo urzeczywistnienia (spełnienia swoich marzeń oraz wykorzystania zamiłowań i uzdolnień)
5. Wiedzy i rozumienia (poznania tajemnic świata i zrozumienia mechanizmów jego funkcjonowania)
6. Estetyczne (dążenie do piękna)

Zdaniem Maslowa zaspokajanie potrzeb niższego rzędu (fizjologicznych, bezpieczeństwa) uaktywnia i wzmacnia potrzeby wyższego rzędu. Geneza większości potrzeb, jak i sposób ich zaspokojenia ma charakter wybitnie społeczny. Pozycja, jaką człowiek zajmuje w społeczeństwie, ustrój społeczno- polityczny i rodzaj kultury decydują o tym, w jakim stopniu jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby i w jakiej formie to czyni.
Socjologowie zajmujący się problematyką pracy wymieniają następujące czynniki wpływające na motywacje pracownicze, a tym samym na zachowania pracowników w środowisku pracy?
- zdolność do wykonywania pracy
- wysokość zarobków
- ogólne zadowolenie z pracy
Najważniejsze elementy determinujące zachowanie człowieka w procesie pracy wymienia się bardziej szczegółowe uwarunkowanie zachowań pracowników, a mianowicie:
a) zmiany organiczne zachodzące w organizmie ludzkim, wraz z procesem starzenia się człowieka
b) poprzednie miejsce pracy i motywy, jakie skłoniły pracownika do zmiany miejsca pracy
c) historia osobowości społecznej, obejmująca m.in. środowiskowe pochodzenie danego pracownika
d) fizyczne i techniczne warunki pracy, nazywane niekiedy warunkami materialnymi
e) finansowe warunki pracy, czyli wysokość zarobku otrzymywanego przez pracownika
f) socjalne warunki pracy, czyli oddziaływanie społecznego systemu organizacji na zachowania się jednostki ludzkiej i poszczególnych grup ją tworzących.

? Postawy
Postawą pewnego człowieka do pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji od oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno- oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowań się wobec tego przedmiotu.
Przedmiotem postawy jest człowiek, który drogą kontaktów z przedmiotem postawy ustosunkowuje się do niej w pewien sposób. Postawa jest zawsze wobec czegoś- co istnieje obiektywnie lub subiektywnie dla podmiotu podstawy. Przedmiotem tym może być człowiek, proces społeczny, idea społeczna, instytucja, norma, wytwór materialny, pojęcie. Mogąteż być takie sytuacje, które nigdy nie istniały (których nazwy określają klasy puste).
Każdą postawę można scharakteryzować na podstawie kilku zasadniczych kryteriów. Wśród nich najczęściej uwzględnia się następujące:
1. Treść przedmiotowa
2. Zakres
3. Kierunek
4. Siła
5. Złożoność
Treść przedmiotowa- postawa dotyczy zawsze czegoś. Jej przedmiot jest zarazem jej treścią. Zatem wskazanie treści postawy jest konieczne.
Zakres- postawa może dotyczyć większej lub mniejszej liczby przedmiotów. Biorąc pod uwagę ilość desygnatów można ustalić kontinuum pod względem jej liczebności. Na przykład postawa polityczna ma zakres większy (odpowiada jej więcej desygnatów) niż postawa wobec partii politycznej.
Kierunek- postawa posiadając komponent afektywny ma zarazem określony kierunek tego uczucia lub oceny od bardzo przychylnego, przez serdeczny, przyjazny, pozytywny, do wrogiego, agresywnego.
Siła- istnieją postawy o różnej sile emocji (różne ?naładowanie emocjonalne?). Istnieją więc postawy o dużym ładunku emocji oraz ledwo ?letnie?. Ma to duże znaczenie przy zmianach postaw, bowiem od ich emocjonalnej siły zależy ich trwałość.
Złożoność- Struktura postaw jest bardzo różnorodna- w zależności od podmiotu i przedmiotu. Są postawy złożone ze wszystkich trzech komponentów, ale bywa, że tylko z dwóch (na przykład poznawczego i afektywnego). Na podstawie złożoności podstaw buduje się często ich typologię. Na przykład F. N. Mouse wyróżnił cztery typy postaw:
- osobowe
- materialne
- dotyczące kultury
- dotyczące społeczeństwa

Wyróżnia się podział na postawy stereotypowe i niestereotypowe. Według Morgana ?stereotyp? to pewien stan mocno uproszczonych przekonań, które utrzymywane są powszechnie przez członków określonej grupy?. A wg Hilgarda stereotyp to ??tendencje , stronnicze uogólnienie, dotyczące zwykle jakiejś grupy społecznej lub narodowościowej, na podstawie, którego poszczególnym jednostkom przypisuje się fałszywe cechy, których nie mają?

Postawy stereotypowe charakteryzują się:
- bezkrytyzmem- przyjmowanie czegoś bez dowodu
- nadmiernym uogólnieniem
- nadmiernym uproszczeniem- skrótami, brakiem zróżnicowań
- silnym zabarwieniem emocjonalnym
- sztywnością trwałości, odpornością na zmiany.

Postawy jako zjawisko ze sfery świadomościowej kształtuje się przez dwojakiego rodzaju bodźce. Przez otaczający człowieka świat zewnętrzny, postrzegany zmysłowo i intelektualnie, poddany odpowiednim transformacjom w świadomości oraz przez ?parametry? psychiczno- biologiczne człowieka.

? Normy społeczne
Normy to ogólne reguły kierujące ludzkim postępowaniem. Funkcja norm polega na tym, jak pisze J.J. Wiatr, że wskazują one jednostce, jak powinna postępować, jakiego postępowania winna się wystrzegać, jakie oczekują ją nagrody i kary za stosowanie się lub niestosowanie się do narzuconych przez społeczeństwo wzorów zachowań. Normy mogą być sformalizowane (na przykład normy prawne) lub też nieformalne (na przykład normy obyczajowe, moralne). Stają się one ważnym elementem osobowości wówczas, gdy zostają przez osobę ?zinternalizowane?, tzn. przekształcone w wewnętrzny nakaz. Złamanie takiej uwewnętrznionej normy w praktycznym działaniu powoduje niepokój, niezadowolenie z siebie, wyrzuty sumienia.
Potrzeby, postawy i zinternalizowane normy stanowią niezwykle ważne czynniki kształtujące osobowość, gdyż narzucają jednostce cele działania, mobilizują jednostkę do realizacji tych celów i określają sposoby ich osiągania. Kształtują też ogólne wzory postępowania, emocjonalny stosunek do rzeczywistości, wytwarzają określoną wizję świata i stosunków międzyludzkich.

Rola społeczna
Rola społeczna jest spójnym systemem zachowań, wynikającym z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości.

Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności, niezależnie od tego, czy mamy na myśli rolę człowieka, rodziny, kolegi, studenta, pracownika czy emeryta. Realizacja tych powinności jest właśnie pełnieniem roli. O roli mówi się zarówno w odniesieniu do tego, co jednostka wypełnia, jak i do tego, czego się od niej oczekuje.
Zakres realizacji każdej roli społecznej zależy od:
1. Właściwości anatomicznych i psychicznych danej jednostki
2. Wzoru osobowego akceptowanego w określonej grupie czy innego typu zbiorowości społecznej
3. Sposobu zdefiniowania danej roli przez jej nosiciela i przez zbiorowość
4. Struktury i organizacji grupy
5. Sankcji, jakimi zbiorowość dysponuje wobec swoich członków zasługujących na pozytywne lub negatywne wyróżnienie
Pełnienie dobrowolnie lub pod przymusem przez jednostkę ról ma podstawowe znaczenie dla niej samej i dla społeczeństwa.
Szczególna jest rola zawodowa, przez która rozumiemy: wewnętrznie spójny zespół uprawnień, zobowiązań i działań pracownika wynikających ze społecznego podziału pracy i funkcji zawodowych, w ramach którego rola jest realizowana.
Wytwarza się ona w wyniku interakcji trzech czynników:
- Struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa, która obejmuje sieć ról społecznych związanych z określonymi pozycjami w przestrzeni organizacyjnej zakładu pracy
- Kultury zakładu pracy, która oznacza zwyczajowy i tradycyjny sposób myślenia i postępowania, akceptowany przez wszystkich członków zbiorowości
- Osobowość pracownika
Skuteczność odgrywania roli zależy od dostosowania wymagań i zachowań, natomiast zadowolenie z roli wywodzi się zgodności zachowań i pragnień roli. Często dochodzi do konfliktu między pracownikiem a kierownikiem na tle pełnienia roli z następujących przyczyn:
- Niedostosowanie do wymagań roli
- Błędnego przydziału
- Niedostatecznych wymagań
- Nadmiernych wymagań
- Sprzecznych wymagań stawianych przez różnych ludzi

Jeśli cechy i pragnienia danej osoby są w znacznej mierze niedostosowane do wymagań roli i niezgodne z nimi, prawdopodobnie świadczy ona fruktacji prowadzącej do małego zadowolenia z pracy, malejącego zaangażowania w sprawy organizacji i być może słabych wyników.
Problem z niedostatecznym wymaganiem występuje wtedy, gdy wymagania stanowiska są za małe w porównaniu z kwalifikacjami zajmującej je osoby. Wiele firm zatrudnia absolwentów wyższych uczelni na prostych stanowiskach, na których wykonują czynności nie wykorzystując swoich kwalifikacji.
W warunkach nadmiernych wymagań stanowisko jest znacznie większe od tego, kto je zajmuje. Zasada Petera głosi, że w końcu każdy dochodzi do takie sytuacji. Podobno wszyscy awansujemy do poziomu niekompetencji, aż w końcu zajmujemy posadę, w której wymagania roli są dla nas za wielkie.
Wzór osobowy
W literaturze socjologicznej i pedagogicznej termin wzór osobowy bywa różnie definiowany. W ujęciu A. Jasińskiego i R. Siemieńskiej jest to przedstawiony w formie modelowej (typu idealnego) zespół cech osobowości, który stanowi układ odniesienia dla opisu porównawczego oraz oceny działań jednostek należących do określonej zbiorowości społecznej.
Innego znaczenia terminu, o którym mowa nadaje M. Ossowska. W jej ujęciu wzorem dla danej jednostki czy danej grupy jest postać ludzka, która powinna być lub jest faktycznie dla tej jednostki lub tej grupy przedmiotem aspiracji.
Podobną definicję przedstawia H. Muszyński. Wg niego wzorem osobowym jest również konkretna jednostka ludzka, która przedstawiana jest jako godna naśladowania.
Podobny pogląd na temat definicji wzoru osobowego wyraża także B. Weber, A. Jawłowska i B. Gutowska.
Zatem wzór osobowy jest to postulowany zespół cech społecznych, oparty na ideale człowieka, a odnoszący się do konkretnej jednostki albo grupy ludzi ( na przykład klasy społecznej lub grupy zawodowej). Wzór osobowy obejmuje więc wartości moralne, intelektualne i instrumentalne). Każda jednostka konstruuje własną, niepowtarzalną kompozycję właściwości osobowościowych, toteż istnieje niewielkie prawdopodobieństwo występowania dwóch lub więcej identycznych uznawanych wzorców osobowych. Jednak należy zauważyć, że spośród niezliczonej ilości cech osobowościowych niektóre mają priorytetowe znaczenie dla większości członków danej zbiorowości społecznej.



BIBLIOGRAFIA

1. Berger P. L. Zaproszenie do socjologii, Warszawa 2002, PWN
2. . Szacki J. Historia myśli socjologicznej, Warszawa 1981, PWN.
3. Cooley Ch. H. Wybór pism , Warszawa 1992, WP
4. Mead G. H. Umysł, osobowość i społeczeństwo, Warszawa 1975, PWN
5. . Kurczewska J., Szacki. J. Tradycja i nowoczesność, Warszawa 1984, Czytelnik.