Charakter prawny wyroku rozwodowego i jego skutki

Rozwód ma za sobą długą drogę rozwoju i odmienną regulację prawną w poszczególnych epokach. Rozwód narodził się jako zło konieczne. Niepodobna, bowiem wykluczyć małżeństw, które nie spełniają zadań, jakie nakłada na nie społeczeństwo, lub które przekształcają się w związki formalne tylko istniejące, stanowiąc balast społeczny.
Prawo polskie stoi na stanowisku trwałości związku małżeńskiego w imię ochrony interesów małżonków i założonej przez nich rodziny, a zwłaszcza w imię dobra małoletnich dzieci. To założenie znalazło się u podstaw przepisów k.r.o. normujących rozwód.
Ukształtowanie instytucji rozwodu zerwało z tzw. bezwzględnymi przyczynami rozwodowymi. Nie zawiera ono enumeratywnego katalogu okoliczności (takich jaki np. cudzołóstwo, pijaństwo, impotencja, skazanie za hańbiące przestępstwo itp.), z których każda stanowi podstawę rozwodu. Prawo nasze przyjęło rozwiązanie, w myśl którego uzyskanie rozwodu jest możliwe w razie wystąpienia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia (przesłanka dopuszczalności rozwodu). Bez ustalenia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków rozwód nie może zostać orzeczony.
Pojęcie rozkładu pożycia jest rozbieżnie interpretowane w doktrynie. W judykaturze utrwalił się pogląd, że rozkład pożycia jest zupełny, gdy wszelkie więzi łączące małżonków (duchowe, fizyczne i gospodarcze) uległy zerwaniu. Gdy jednak przy zupełnym braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi gospodarczej wywołane szczególnymi okolicznościami(np. wspólne mieszkanie), rozkład pożycia można mimo to uznać za zupełny.
Obie przesłanki: zupełności rozkładu i trwałości muszą występować łącznie. Zupełność rozkładu pożycia nie zawsze łączy się z trwałością. Niekiedy może nastąpić zupełny rozkład pożycia, jednakże okoliczności sprawy pozwalają wnioskować, że po pewnym czasie można oczekiwać przywrócenia pożycia. Wypadki takie spotyka się w praktyce. Niekiedy można spotkać się z sytuacją odmienną, w której występek może stać się przyczyną zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. W wypadkach takich sąd obowiązany jest zachować szczególną ostrożność w ocenie, że rozkład pożycia jest nie tylko zupełny, ale wykazuje cechy trwałości. Zdarza się bowiem, że trwałość rozkładu jest tylko pozorna: zupełność rozkładu występuje przez pewien czas, po czym pożycie odradza się na nowo w sytuacjach, w których nie ma dostatecznych podstaw do przyjęcia, że zupełny rozkład pożycia małżonków wykazuje cechy trwałości, orzeczenie rozwodu nie może nastąpić z powodu niespełnienia podstawowej przesłanki.
Istotna rolę w prawie rozwodowym odgrywa wzgląd na dobro wspólnych małoletnich dzieci oraz dążenie do przeciwdziałania zachowaniom, które prowadzą w następstwie do rozkładu pożycia, a także troska o to, by rozwód nie naruszał zasad współżycia społecznego. Mając te okoliczności na uwadze, k.r.o. wprowadził dodatkowe ograniczenia. Mianowicie zakaz orzeczenia rozwodu:
1. jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków
2. jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, a drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, przy czym jego odmowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego
3. jeżeli orzeczenie rozwodu naruszałoby zasady współżycia społecznego z innych jeszcze powodów niż kolizja z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków.
Zakaz orzeczenia, gdy wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, podyktowała troska ustawodawcy, by orzeczenie rozwodu nie wywarło ujemnego wpływu na psychikę dziecka oraz nie spowodowało kształtowania się w nim ujemnego nastawienia do współżycia w społeczeństwie.
Od zakazu orzeczenia rozwodu wbrew dobru wspólnych małoletnich dzieci małżonków nie przewiduje k.r.o. żadnych wyjątków ani nie zezwala na porównywanie tego dobra z interesami innych osób.
Przepis ten stawia interesy i dobro dzieci ponad interesy i dobro dzieci pozamałżeńskich jednego z małżonków, których małżeństwo uległo zupełnemu i trwałemu rozkładowi.
Ochrona dobra dziecka w prawie rozwodowym polega na ustaleniu za pomocą środków dowodowych wszystkich okoliczności faktycznych sprawy, charakteryzujących sytuację dziecka, i na prognozowaniu przez porównywanie jego obecnej sytuacji z sytuacją po ewentualnym rozwodzie oraz dokonaniu wyboru rozstrzygnięcia najbardziej korzystnego dla dziecka.
Przepis stanowiący o sprzeczności orzeczenia rozwodu z zasadami współżycia społecznego, nakazuje stwierdzić, że orzeczenie wbrew dobru wspólnych małoletnich dzieci małżonków zawsze naruszałoby zasady współżycia społecznego. Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego byłoby orzeczenie rozwodu w takich okolicznościach, kiedy małżonek pozwany jest nieuleczalnie chory, wymaga moralnej i materialnej pomocy, a rozwód stanowiłby dla niego rażącą krzywdę.
Rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia. Od tej zasady ustawa przewiduje dwa wyjątki:
a) drugi małżonek wyraził zgodę na rozwód,
b) drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, lecz odmowa zgody jest w okolicznościach danej sprawy sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Rozwód jest niedopuszczalny nie tylko wtedy, gdy wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, ale także wtedy, gdy z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Przepis ten ma na uwadze sytuacje szczególne, w których - mimo całkowitej i nieodwracalnej martwoty związku małżeńskiego oraz mimo braku innych przesłanek negatywnych - zasady współżycia społecznego przemawiają przeciwko rozwodowi. Sytuacje takie mogą zwłaszcza wchodzić w rachubę wtedy, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się żądaniu rozwodu, albo gdy przeciw rozwodowi przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na to, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złego traktowania i złośliwego stosunku do współmałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekceważenia instytucji małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych.
Należy przy tym mieć na uwadze, że sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego z reguły nie zachodzi, gdy małżonek sprzeciwiający się rozwodowi ponosi wyłączną winę rozkładu pożycia albo gdy przy wspólnej winie brak podstaw do przyjęcia, że wina małżonka, który żąda rozwodu, jest znacznie cięższa.
Kwestię niedopuszczalności rozwodu ze względu na rażące pokrzywdzenie współmałżonka należy oceniać w świetle zasad humanitaryzmu z właściwym uwzględnieniem czasu trwania małżeństwa, rozkładu jego ciężarów, sytuacji obojga małżonków, a w szczególności ich wieku, stanu zdrowia, zdolności do zaspokajania potrzeb osobistych i innych okoliczności, mogących charakteryzować materialne i moralne warunki życiowe obojga małżonków.
Za sprzecznością rozwodu z zasadami współżycia społecznego może przemawiać ujemny stosunek do dzieci, i to nawet wtedy, gdy brak podstaw do zastosowania szczególnej przesłanki negatywnej, w myśl której rozwód jest niedopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków.
Zasady współżycia społecznego nie ograniczają bowiem obowiązków rodziców tylko do okresu małoletniości ich dzieci ani też nie wyłączają możliwości negatywnej oceny moralnej skutków rozwodu, gdy status quo w sytuacji małoletnich dzieci zostaje zachowany. Chodzić tu może zwłaszcza o stosunek do dzieci pełnoletnich, lecz ciągle jeszcze niesamodzielnych i potrzebujących pomocy rodziców, jak również o inne sytuacje, w których rozwód nie mógłby wprawdzie spowodować dalszego pogorszenia warunków życiowych dzieci, ale prowadziłby do wyników z punktu widzenia moralnego rażąco niepożądanych. Jeżeli zatem zostanie ustalone, że małżonek żądający rozwodu zaniedbuje w sposób rażący swe obowiązki rodzicielskie, przerzucając ten ciężar na drugiego małżonka albo na inne osoby lub organy pomocy społecznej, żądanie rozwodu może się okazać sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, choćby nawet orzeczenie rozwodu nie powodowało dalszego pogorszenia sytuacji wspólnych małoletnich dzieci małżonków.
Z powyższych przykładów wynika, że rola zasad współżycia społecznego polega na synchronizowaniu przepisów prawa z nakazami moralności i obyczajów, na uelastycznianiu prawa i zapobieganiu stanom, do których odnosi się znana paremia summum ius - summa iniuria. Stanowią one wyraz określonego etapu rozwoju historycznego i w miarę postępu będą ulegały dalszym zmianom i przekształceniom.

Wyrok rozwodowy

Sąd ma obowiązek orzeczenia w wyroku rozwodowym także o tym, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Orzeczenie o winie powinno więc- oprócz orzeczenia o rozwodzie- znaleźć się w sentencji wyroku. Jedynie wówczas, gdy sąd oddala powództwo w związku ze stwierdzeniem wyłącznej winy powoda, sentencja wyroku zawiera orzeczeni o oddaleniu powództwa, natomiast przyczyna oddalenia jest wskazana w uzasadnieniu. Sąd może w sentencji wyroku stwierdzić, że rozwód nastąpił z winy obojga lub jednego z małżonków albo bez ich winy. Sąd zaniecha orzekania o winie na zgodne żądanie małżonków. Zaniechanie orzekania o winie w sentencji wyroku nie wyłącza zamieszczenia w uzasadnieniu rozważań dotyczących winy w spowodowaniu rozkładu pożycia.
Stwierdzenie w wyroku rozwodowym winy małżonka w powstaniu rozkładu pożycia stanowi ocenę jego postępowania, która pociągać może za sobą skutki prawne. W szczególności skutki te znajdują wyraz w świetle postanowień art. 60 k.r.o. normującego obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami. Orzeczenie rozwodu z winy jednego z małżonków może również w konkretnych okolicznościach stanowić poważny powód do żądania ustalenia udziałów w majątku wspólnym w uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku. Z uwagi na skutki prawne związane z orzeczeniem o winie w spowodowaniu rozkładu pożycia, sąd obowiązany jest pouczyć małżonków, którzy zgodnie żądają, by sąd zaniechał tego orzekania, o skutkach i jego braku.
Zgodny wniosek małżonków w sprawie nieorzekania o winie jest dla sądu wiążący. Brak w sentencji wyroku rozwodowego wzmianki o winie w spowodowaniu rozkładu pożycia sprawia, że traktuje się małżonków tak, jakby żaden z niech nie ponosił winy. Rozstrzygnięcie w wyroku rozwodowym w przedmiocie winy jednego lub obojga małżonków albo jego brak ma charakter ostateczny. Rozwiedzeni nie mogą w innych postępowaniach domagać się, by sąd rozstrzygnął co do winy rozkładu pożycia ani wykazywać jej istnienia lub nieistnienia.

Doktryna polska rozróżnia trzy rodzaje wyroków w procesach cywilnych:
a) ustalający istnienie stosunku prawnego lub prawa;
b) kształtujący prawo lub stosunek prawny;
c) zasądzający świadczenie.

Wyrok w sprawie rozwodowej (orzekający rozwód) nie ma charakteru jednolitego. Wynika to z tego, że obecnie w procesie rozwodowym (po noweli z 1975 r.) nastąpiło jak gdyby połączenie trzech procesów: rozwodowego, eksmisyjnego i działowego. Tak więc ta część wyroku rozwodowego, która odnosi się do rozwiązania małżeństwa, z całą pewnością ma charakter kształtujący. Identyczny charakter będzie miało rozstrzygnięcie zawarte w wyroku, a dotyczące określenia sposobu korzystania z mieszkania czy też działów. Natomiast rozstrzygnięcia dotyczące alimentacji czy eksmisji swym charakterem bliższe są trzeciej kategorii wyroków.
Przedmiotem regulacji rozwodowej są prawa i obowiązki byłych małżonków, dotyczące ich relacji wzajemnych oraz odniesień do ich wspólnych dzieci.
Mając to na uwadze wyodrębnia się w literaturze i orzecznictwie następujące trzy elementy skutków prawnych rozwodu:
a) władzę rodzicielską nad wspólnym małoletnim dzieckiem.
b) wspólne majątkowe prawa małżonków, w szczególności prawa do wspólnego mieszkania małżonków.
c) Obowiązki alimentacyjne rozwiedzionych:
- względem wspólnych dzieci
- względem rozwiedzionego małżonka

Charakter prawny wyroku rozwodowego i jego skutki:

Wyrok, którym sąd orzekł prawomocnie rozwód, ma charakter konstytutywny i jest skuteczny erga omnes. W następstwie jego wydania ustaje stosunek prawny małżeństwa i małżonkowie stają się osobami stanu wolnego. Automatycznie przestaje istnieć ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej (ustawowej lub umownej). Do majątku, który był objęty wspólnością łączną, stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Podlegają wykonaniu rozstrzygnięcia powiązane przez sąd na podstawie unormowań zawartych a art.. 58 1-4 k.r.o. w następstwie orzeczenia rozwodu może nastąpić zmiana nazwisk małżonków.

Nazwisko rozwiedzionego małżonka

W ciągu trzech miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem u.s.c. powrócić do nazwiska, które nosił bezpośrednio przed zawarciem małżeństwa. Oświadczenie małżonka rozwiedzionego o powrocie do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa musi zostać osobiście złożone przed kierownikiem u.s.c. po upływie tego terminu uprawnienie rozwiedzionego małżonka wygasa. Zachowuje się zatem nazwisko, które nabył wskutek zawarcia małżeństwa rozwiązanego przez rozwód. Rozwiedziony małżonek ani żaden inny podmiot ie może domagać się, bez względu na okoliczności sprawy, pozbawienia byłego małżonka uprawnienia do zachowania po rozwodzie nazwiska, które przyjął, zawierając dane małżeństwo.

Obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami

Problem roszczeń między rozwiedzionymi małżonkami o dostarczenie środków utrzymania normuje art. 60 k.r.o., który wyróżnia:
1) zwykły obowiązek alimentacyjny,
2) obowiązek byłego małżonka wyłącznie winnego rozkład pożycia względem małżonka wyłącznie winnego

W ramach zwykłego obowiązku alimentacyjnego może żądać alimentów od rozwiedzionego współmałżonka małżonek, który jest w niedostatku i nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Może to więc być małżonek niewinny, a jeżeli rozwód orzeczony został z winy obojga małżonków, ten z nich, który znalazł się w niedostatku. Małżonek, którego wina została stwierdzona w wyroku rozwodowym, nie może żądać alimentów od małżonka niewinnego.
Treść obowiązku alimentacyjnego polega na dostarczaniu środków potrzebnych do zaspokojenia normalnych i bieżących potrzeb konsumpcyjnych uprawnionego, a jego zakres zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego.

Obowiązek alimentacyjny wygasa przez śmierć uprawnionego lub zobowiązującego, a także na skutek zmiany stosunków. Obowiązek ten wygasa ponadto:
a) w wypadku zawarcia nowego związku małżeńskiego
b) jeżeli zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych jest małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia- z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży ten okres.
Przesłankami obowiązku alimentacyjnego małżonka wyłącznie winnego są:
a) wyłączna wina w spowodowaniu rozkładu pożycia przez zobowiązanego
b) istotne pogorszenie sytuacji materialnej
c) w skutek „istotnego pogorszenia” sytuacji materialnej niemożliwość zaspokojenia przez małżonka niewinnego jego usprawiedliwionych potrzeb, które należy rozumieć szerzej aniżeli jeśli chodzi o usunięcie niedostatku.
Małżonek uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia jest zobowiązany :przyczyniać się w odpowiednim zakresie” do zaspokajania „usprawiedliwionych potrzeb” małżonka niewinnego.
Powyższy obowiązek alimentacyjny wygasa wskutek upływu czasu oraz stosuje się pozostałe przyczyny wygaśnięcia wskazane przy zwykłym obowiązku alimentacyjnym.

Władza rodzicielska nad dzieckiem

Sąd ma obowiązek orzekania o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Sąd ma możliwość:
- pozostawienia władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom, jak i
- przyznania jej wykonywania tylko jednemu

W ostatnich latach Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy wprowadził kilka istotnych zmian.
Po pierwsze, k.r.o. odstąpił od wynikającej z poprzednio obowiązujących przepisów zasady, według której w wyroku orzekającym rozwód sąd mógł powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem tylko jednemu z małżonków. Obecnie dopuszczalne jest także pozostawienie pełni władzy rodzicielskiej obojgu rozwiedzionym małżonkom. Takiego rozstrzygnięcia nie można jednak traktować jako reguły. Wymaga ono bowiem ustalenia, że stosunek wzajemny małżonków oraz inne okoliczności, a przede wszystkim ich dotychczasowy stosunek do dzieci oraz wzajemne kontakty w tym zakresie, zapewniają szanse zgodnego wykonywania przez oboje rodziców władzy rodzicielskiej wspólnie, w sposób odpowiadający dobru dziecka i interesowi społecznemu.

Po drugie inaczej określa obowiązki i prawa rodziców względem dziecka w razie powierzenia wykonywania władzy rodzicielskiej tylko jednemu z nich. W takim wypadku sąd obowiązany jest określić w wyroku w sposób konkretny, do jakich obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka ogranicza władzę rodzicielską drugiego z rodziców. Art. 58 k.r.o. stanowi, że także przy powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rozwiedzionych rodziców drugie z rodziców zachowuje w niej udział, z tym jednak zastrzeżeniem, że w takim wypadku jego władza rodzicielska nie dotyczy majątku, w stosunku zaś do osoby dziecka powinna być w wyroku orzekającym rozwód ograniczona «do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka».
Treść obowiązków i uprawnień małżonka, któremu wykonywania władzy rodzicielskiej nie powierzono, może więc - przykładowo biorąc - obejmować decyzje co do kwestii związanych ze zmianą miejsca pobytu dzieci, z organizowaniem ich wypoczynku i wczasów, ich leczeniem, z wyborem szkoły, nauką pozaszkolną, zasadami wychowania, kierunkiem i zakresem wykształcenia, praktyką zawodową, wyborem zawodu itd. Zależnie od sytuacji może zachodzić potrzeba określenia czasu i miejsca widywania się takiego małżonka z dziećmi. Można też zastrzec, że zgoda drugiego z rodziców konieczna jest - tak jak w wypadku opieki - we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby małoletnich dzieci.
Rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi małżonków należy do podstawowych obowiązków sądu orzekającego rozwód, a w związku z tym potrzebny do tego materiał dowodowy należy zbierać w toku całego postępowania.
Sąd rozwodowy w zakresie uregulowania władzy rodzicielskiej nie jest związany poprzednio wydanym orzeczeniem władzy opiekuńczej. W razie zmiany okoliczności i biorąc pod uwagę dobro dziecka, sąd rozwodowy może zmienić uprzednio wydane orzeczenie władzy opiekuńczej.
Powierzenie władzy rodzicielskiej nad dziećmi rozwodzących się małżonków może być dokonane jedynie i wyłącznie z punktu widzenia dobra tych dzieci. Moment ukarania jednego z małżonków za spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego, przez niepowierzenie mu wykonywania władzy rodzicielskiej, nie może być brany pod uwagę. Sąd, rozstrzygając o powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej, powinien rozważyć wszystkie okoliczności dotyczące kwalifikacji i możliwości wykonywania władzy rodzicielskiej zgodnie z interesami dzieci, mając na uwadze między innymi wiek i płeć dziecka, wspólne wychowywanie kilkorga dzieci, fakt dotychczasowego wychowywania dziecka przez jednego tylko małżonka i możliwość zaburzeń psychicznych u dziecka w razie zmiany dotychczasowych warunków, w jakich było wychowywane.
Rozstrzygnięcie dotyczące władzy rodzicielskiej wymaga wszechstronnego rozważenia sprawy. Należy ustalić, jakie kwalifikacje wychowawcze mają strony, jakie są warunki bytowe i mieszkaniowe, z kim żyją strony i jaki jest ich stosunek do dzieci.
Sama różnica w materialnych warunkach stron nie może mieć decydującego znaczenia dla wydania decyzji.
Sąd nie może w wyroku orzekającym rozwód dodatkowo, poza rozstrzygnięciem kwestii dotyczącej władzy rodzicielskiej, zakazać temu z rodziców, które zostało pozbawione władzy rodzicielskiej, osobistej styczności z dzieckiem. Prawo do widywania się z dzieckiem nie jest zależne od posiadania władzy rodzicielskiej. Sąd rozwodowy może jedynie rozstrzygać w wyroku o "władzy rodzicielskiej", a nie ma prawa regulować sprawy styczności osobistej rodziców z dzieckiem. Takie uprawnienia ma natomiast sąd opiekuńczy, który władny jest wydać w tej materii stosowne orzeczenie.
Jeżeli dziecko rozwodzących się stron urodzi się dopiero po wydaniu wyroku rozwodowego, to wówczas sprawę wykonywania władzy rodzicielskiej ureguluje sąd opiekuńczy na podstawie art. 107 1 k.r.o.
Chodzi oczywiście o sytuację, gdy w chwili urodzenia się dziecka wyrok rozwodowy był już prawomocny. Jeśli natomiast narodzenie się dziecka nastąpi przed rozpoznaniem sprawy przez instancję apelacyjną, istnieje podstawa do uchylenia wyroku i przekazania sprawy do pierwszej instancji.
Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci

W wyroku orzekającym rozwód sąd z urzędu orzeka, w jakiej wysokości każde z małżonków obowiązane jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania małoletniego dziecka. Nałożony na sąd obowiązek ma charakter bezwzględny. Sąd więc musi rozstrzygnąć o obowiązku alimentacyjnym nawet wówczas, gdy strona nie zgłosiła żądania lub też oświadczyła, że rezygnuje z alimentów.
Nie znaczy to jednak, że w każdym wypadku sąd musi nałożyć taki obowiązek na ojca i matkę. Jeśli np. ojciec jest nieuleczalnie chory i nie posiada żadnych źródeł dochodu, sąd rozwodowy może go zwolnić od obowiązku alimentowania dziecka.
Dopuszczalna jest każda postać świadczeń alimentacyjnych; mogą to być świadczenia pieniężne lub w naturze (...). Najbardziej rozpowszechnionym w praktyce sposobem określenia zakresu obowiązku alimentacyjnego jest świadczenie pieniężne, płatne periodycznie, w wysokości oznaczonej kwotowo bądź też w określonej ułamkowo wysokości dochodu zobowiązanego. Ten drugi sposób podlega istotnemu ograniczeniu w naszym kraju ze względu na bardzo różne systemy określania zarobków.
W wyroku orzekającym rozwód sąd musi także określić obowiązki alimentacyjne tego z rodziców, któremu powierza się wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem.
Wysokość alimentów powinna być ustalana z uwzględnieniem aktualnych potrzeb dziecka. Nie mogą być natomiast uwzględniane przewidywane dopiero w przyszłości koszty nauki, wydatki szkolne itp. W razie późniejszego wzrostu potrzeb dziecka, alimenty mogą być przez sąd podwyższone.
Orzeczenie o alimentach zawarte w wyroku rozwodowym jest regulacją działającą w czasie następującym po rozwodzie. Mówiąc konkretniej, chodzi o okres po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego.
Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka powstaje z chwilą jego urodzenia i wygasa wówczas, gdy dziecko zostaje należycie przygotowane do pracy zawodowej odpowiednio do jego uzdolnień i zamiłowań. Obowiązek ten trwa stosownie do okoliczności faktycznych, co najmniej do czasu zadośćuczynienia przez dziecko obowiązkowi szkolnemu. Na okres trwania omawianego obowiązku mogą wpływać takie możliwości majątkowe rodziców, charakter zamiłowań i zainteresowań dziecka, jego pilność, uzdolnienia itd. Dziecko upośledzone lub niedorozwinięte, niezdolne do samodzielnego utrzymania się, jest uprawnione do alimentacji przez czas nieograniczony.
Uzyskanie przez dziecko pełnoletności samo przez się nie ma wpływu na wygaśnięcie obowiązku alimentowania go przez rodziców.

Orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania

Kolejną kwestią, o której z urzędu rozstrzyga sąd rozwodowy w sentencji wyroku, jest rozstrzygnięcie o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania po rozwodzie.
O sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania sąd orzeka w zasadzie wtedy, gdy w chwili wydania wyroku rozwodowego małżonkowie zajmują to mieszkanie, tzn. faktycznie z niego korzystają. Jednakże sąd może orzec o sposobie korzystania z tego mieszkania także w wypadku, gdy małżonek nie przebywa w nim tylko przejściowo, w szczególności gdy - nie rezygnując ze wspólnego mieszkania - zmuszony był je opuścić na skutek samowolnego, sprzecznego z prawem lub zasadami współżycia społecznego postępowania drugiego małżonka. Sąd rozwodowy orzeka co do wszelkich typów mieszkań faktycznie zamieszkiwanych przez rozwiedzionych małżonków. Sąd orzeka jedynie w sprawie sposobu korzystania z mieszkania, nie zmieniając istniejących ani nie tworząc nowych praw podmiotowych. Sąd może jednak za zgodą obu stron i ze skutkiem prawnym tylko między nimi określić ich obowiązki w zakresie czynszu lub innych świadczeń przez wskazane, w jakim stopniu każdy z rozwiedzionych małżonków powinien zwolnić drugiego z nich od wspólnego obowiązku opłacenia czynszu lub innych świadczeń. Stosowanie do okoliczności sprawy, a zwłaszcza w razie niemożliwości wyodrębnienia poszczególnych części mieszkania do korzystania przez każdego z małżonków, sąd powinien rozważyć potrzebę zamieszczenia w sentencji wyroku rozwodowego odpowiednich nakazów lub zakazów, zapewniających ochronę małżonka zmuszonego do dalszego współzamieszkiwania z rozwiedzionym małżonkiem przed możliwością samowoli z jego strony.
Sąd orzeka o sposobie korzystania z mieszkania nawet wtedy, gdy zostanie ustalone, że rozwodzący się mają w swojej dyspozycji mieszkanie bez tytułu prawnego, jednakże mogą dysponować tym mieszkaniem tak, jakby legitymowali się tytułem prawnym.
Nie można natomiast mówić o wspólnym mieszkaniu wtedy, gdy małżonkowie mieszkają u innej osoby jako członkowie tej rodziny i wobec tego nie mają do własnej dyspozycji całego mieszkania lub choćby jednego pokoju.
Sąd rozwodowy może przyznać wspólne mieszkanie tylko jednemu z małżonków. Do wydania takiego orzeczenia niezbędny jest zgodny wniosek rozwodzących się stron oraz wyrażenie przez małżonka, który ma utracić prawo do wspólnego mieszkania, zgody na jego opuszczenie bez dostarczenia mu lokalu zamiennego lub lokalu socjalnego.

Eksmisja małżonka ze wspólnie zajmowanego mieszkania

W wypadkach wyjątkowych, gdy jedno z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego z małżonków. Podkreśla się, że sąd powinien stosować ten środek represji w zupełnie skrajnych, a zatem szczególnie rzadkich wypadkach, po wszechstronnym wyjaśnieniu, czy występuje rażąco naganne postępowanie stanowiące zagrożenie dla życia, zdrowia lub spokoju drugiego małżonka i innych członków rodziny, zwłaszcza małoletnich dzieci.
Orzeczenie eksmisji powoduje utratę przez małżonka uprawnienia do dalszego zamieszkiwania we wspólnym mieszkaniu.

Podział majątku wspólnego

Najważniejszym skutkiem rozwodu w sferze majątkowej jest ustanie ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej: w miejsce wspólności łącznej powstaje wspólność ułamkowa o równych udziałach.
Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Przeprowadzenie w wyroku rozwodowym podziału majątku wspólnego stron nie powoduje nadmiernej zwłoki postępowania nie tylko wtedy, gdy między stronami nie ma sporu co do składu i sposobu podziału tego majątku, lecz także wtedy, gdy wyjaśnienie spornych między stronami okoliczności bądź też takich okoliczności, które sąd obowiązany jest ustalić z urzędu, wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w ograniczonym przedmiotowo i czasowo zakresie.

Elementy modelu skutków prawnych rozwodu podzielić można na trzy następujące grupy:

a) elementy przedmiotowe, stanowiące przedmiot orzeczenia sądu,
b) reguły rozwiązania kolizji interesów- dyrektywy pozwalające dokonać rozstrzygnięcia w zakresie objętym elementami przedmiotowymi,
c) kompetencje decyzyjne, czyli zasady określające jaki podmiot (i w jakim stopniu) decyduje o skutkach rozwodu.

Przeprowadzone w niniejszej pracy rozważania wykazały istnienie całego splotu stosunków społecznych i prawnych, istniejących nadal po rozwodzie i wymagających odpowiedniego uregulowania.
Z małżeństwa wynikają wzajemne prawa i obowiązki między stronami. Niektóre z nich wygasają z momentem orzeczenia rozwodu. Dotyczy to np. praw i obowiązków wynikających ze wspólności ustawowej. Pewne więzi jednak trwają bez względu na orzeczony rozwód, np. jeśli chodzi o powinowactwo z krewnymi rozwiedzionego małżonka.





BIBLIOGRAFIA

1. Tomasz Sokołowski „Skutki prawne rozwodu”; Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1996
2. Jan Winiarz, Janusz Gajda „Prawo rodzinne”; Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2001
3. Z. Krzemiński, Rozwód. Komentarz do przepisów, Zakamycze, 2001, wyd. III.