Podstawowe problemy wychowania

PODSTAWOWE PROBLEMY WYCHOWANIA
Etymologicznie ?wychowanie? w języku polskim znaczyło tyle co ?żywienie, utrzymanie?, to co dziś zawiera się w chowie (hodowli) zwierząt i w wyrażeniu ?dobrze chować kogoś?, czyli dobrze odżywiać. Dopiero w XIX wieku wychowanie nabrało przenośnego znaczenia, zastępując łacińską edukację. Łacińskie zaś słowo edukacja znaczy w swoim rdzeniu wyprowadzanie (educare ? wychowywać od ex-duco ? wyprowadzam) i to z jakiegoś stanu gorszego do lepszego i wyższego. Dzisiaj realne znaczenie wychowania polega na przekształceniu człowieka, na wyprowadzaniu rozwijającej się jednostki ze zwierzęcego stanu natury i podnoszeniu jej do stanu kulturalnego społeczeństwa.
Pedagogiczne pojęcie wychowania wg. A. Guryckiej:
Wychowanie ? dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, interpersonalnych, pośrednich i bezpośrednich, wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego, są to zmiany społecznie postulowane i akceptowane.
Filozoficzne pojęcie wychowania:
Wychowanie (G.E. Leasing) ? nie może dać człowiekowi nic, czego nie mógłby on mieć sam z siebie, jednak społeczeństwo nie mogłoby normalnie funkcjonować bez odpowiedniego przygotowania ludzi do pełnienia w nim określonych obowiązków.
Wychowanie (S. Hessen) ? ma na celu wdrożenie człowieka do kultury.
Socjologiczne pojęcie wychowania:
Wychowanie (K. Przecławski) ? to całokształt oddziaływań społeczno-kulturowych, grupowych i jednostkowych, bezpośrednich i pośrednich, formalnych i nieformalnych, zamierzonych i niezamierzonych, powodujących względnie trwałą zmianę osobowości jednostki w kierunku jej socjalizacji.
Wychowanie (F. Znaniecki) ? to działalność społeczna, której przedmiotem jest osobnik będący kandydatem na członka grupy społecznej i której zadaniem, warunkującym faktycznie jej zamiary i metody, jest przygotowanie osobnika do stanowiska pełnego członka. Innymi słowy istota wychowania w tym ujęciu polega na przysposobieniu wychowanka na pełnoprawnego członka grupy społecznej.
Wychowanie (J. Szczepański) ? jest procesem intencjonalnym, wzajemnych oddziaływań wychowawcy i wychowanka, zachodzących w ramach stosunku wychowawczego, zmierzających do ukształtowania osobowości wychowanka.
Wychowanie (E. Durkheim) ? jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza ono do wywołania i rozwinięcia w dziecku pewnej liczby stanów fizycznych, umysłowych i moralnych, jakich domaga się od niego społeczeństwo.
Psychologiczne pojęcie wychowania:
Wychowanie (T. Wujek) ? to całokształt wpływów i oddziaływań kształtujących rozwój człowieka i przygotowujących do życia.
Wychowanie (H. Muszyński) - to szczególny rodzaj działalności ludzkiej, który polega na zamierzonym wywoływaniu określonych zmian w osobowości człowieka.
Wychowanie (B. Suchodolski) ? to przygotowanie ludzi do coraz trudniejszych zadań związanych z rozwojem świata i koniecznością panowania nad nim.

Cele, cechy i zadania wychowania
Przez cele wychowania rozumie się zamierzone, a jednocześnie pożądane wyniki wychowania.
Cele wychowania wg A. Guryckiej:
a) kreatywne ? rozwijanie nowych zainteresowań (wywołać, ukształtować);
b) korekcyjne - poprawianie i dopracowywanie źle funkcjonujących elementów pożądanych zachowań (przekształcić, zmienić);
c) optymalizujące - rozwijanie już istniejących zainteresowań (zwiększyć, wzmóc, poszerzyć);
d) minimalizujące - niwelowanie niepożądanych zachowań i postaw (osłabić, ograniczyć).
Cechy wychowania:
a) intencjonalność ? oznacza, że wychowawca jest świadomy celów jakie pragnie realizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej. Ma się tu na myśli działalność zawodowych jak i niezawodowych wychowawców. Cele ukazują mu drogę, jaką pragnie zmierzać w czasie swojej pracy. Brak świadomości celów wychowanie często naraża wychowawcę na działanie przypadkowe, nieprzemyślane. Cecha ta jednak czasami niesie za sobą problemy:
- nadmierne kierowanie rozwojem dziewcząt i chłopców może doprowadzić do odzwyczajenia ich odpowiedzialności za siebie samych. Kiedy zostaje im narzucony jakiś sposób postępowania, nie daje się im możliwości wyboru,
- czasami cele wychowawcze są mało realne do zrealizowania i dlatego dość często są skazane na niepowodzenie. Nawet w przypadku świadomego przeciwstawienia się wychowaniu jako celowemu oddziaływaniu na wychowanka nie jest możliwe całkowite rezygnowanie z jakichkolwiek celów z nim związanych. Intencjonalności nie jest także pozbawiona działalność wychowawcza, w której wywieranie wpływów ogranicza się tylko do ?kibicowania? rozwojowi i samorealizacji wychowanków.
b) złożoność - na wychowanie człowieka maja wpływ : uwarunkowania zewnętrzne (prawie wszystko co go otacza), uwarunkowania wewnętrzne (potrzeby, motywy, dążenia, stan zdrowia, samopoczucie człowieka)
c) interakcyjność ? z ta cecha mamy do czynienia, gdy proces wychowawczy ma miejsce w warunkach współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka. Jest tu wzajemność, oddziaływanie dwukierunkowe. Tutaj wychowanek jest godnym partnerem wychowawcy, jest osoba zasługującą na wysłuchanie, dialog. Interakcyjność wychowania to nie tylko nawiązywanie bliskich kontaktów wychowawcy z wychowankiem, opartych na wzajemnym współdziałaniu, ale to także umożliwienie wychowankowi kontaktów z innymi ludźmi, rówieśnikami.
d) relatywność ? związana jest z trudnościami przewidywania skutków wychowania. Osobowości nie da się ukształtować w sposób celowy, planowy, gdyż ona jest w ciągłym procesie rozwojowym i poddawana jest różnym wpływom z zewnątrz (środowisko rówieśnicze, środki masowego przekazu)
e) długotrwałość - osobowość każdego człowieka kształtuje się przez całe życie, dlatego ulega ciągłym przemianom. Proces wychowawczy odnosi się nie tylko do dzieci, młodzieży, ale i osób starszych. Doskonalenie osobowości dotyczy też wychowawców. Długotrwałość wychowania łączy się także z systematycznością, co ma znaczenie dla ciągłego pogłębiania osiągniętych wyników.
Zadania wychowania:
1) Przygotowanie młodzieży do życia społecznego ? wymaga nie tylko wychowania moralno ? społecznego, ale także działalności wychowawczej we wszystkich innych dziedzinach. Wymaga odpowiedniego działania w zakresie fizycznego rozwoju i fizycznej sprawności, dobrze zorganizowanego wychowania umysłowego i estetycznego.
2) Przygotowanie do zawodu ? wymaga działalności prowadzonej w różnych dziedzinach. Służy temu wychowanie fizyczne, które zapewnia zdrowie, siłę, sprawność oraz umysłowe i społeczno ? moralne. Chodzi o nabycie określonych sprawności zawodowych, wykształcenie wartościowej postawy ludzi wobec pracy i umiejętności współdziałania w środowisku.
3) Przygotowanie do uczestnictwa kulturalnego ? wychowanie przez sztukę, naukę działalność technikę oraz działalność wychowawcza we wszystkich innych dziedzinach.
4) Rozwój osobowości ? integracja wielorakich działań wychowawczych ? łączenie procesów zachodzących na terenie wychowania umysłowego i fizycznego, estetycznego i moralnego. Osobowość rozwija się działalność kształtuje dzięki działalności społecznej, uczestnictwu kulturalnemu i pracy zawodowej.
Rola i funkcje wychowania
Rozróżniamy następujące funkcje wychowania:
a) dawniejsze - do najstarszych funkcji wychowawczych należą religijne, moralne i społeczne cele wychowania,
b) nowsze, do których należą:
? znaczenie techniczne wychowania w zakresie przygotowania do pracy produkcyjnej, politechnizacji i kształcenia zawodowego, by przez pedagogikę pracy móc szybciej rozwijać cywilizację techniczną;
? znaczenie kulturotwórcze ? przez wychowanie, kształcenie i szkoły następuje przekazanie dorobku kultury następnym pokoleniom oraz osiąga się swój rozwój uzdolnień twórczych w różnych dziedzinach kultury;
? znaczenie biologiczne, odkryte przez medycynę ? złe wychowanie w najwcześniejszym dzieciństwie odbija się na stanie zdrowia i powoduje nerwice;
? znaczenie psychologiczne ? dzięki czemu można w szkole i w procesie wychowania ćwiczyć myślenie, inteligencję, rozwijać wolę, uczucia, wyobraźnię, kształtować zainteresowania i uzdolnienia;
? znaczenie patriotyczne
? znaczenie ekonomiczne ? wyrobienie w społeczeństwie zmysłu oszczędności, gospodarności, wyższej wydajności pracy;
? znaczenie polityczne ? przez odpowiednie wychowanie narodu można go nastawić na agresję w stosunku do innych i imperializm lub doprowadzić do pokojowego współżycia międzynarodowego.
Inne funkcje wychowania:
a) zachowawcza, która polega na przekazywaniu tradycji, obyczajowości, wzorców określonych zachowań charakterystycznej dla danej społeczności;
b) twórcza, która polega na kształtowaniu kreatywności jednostki we wszystkich sferach jej życia.

Rola wychowania
Rolą wychowania jest wszechstronny rozwój ludzi. Wszystko co człowiek wewnętrznie posiada, powstaje jako dzieło wychowania. Wychowanie przez wszechstronny rozwój przyczynia się do zapewnienia maksymalnych warunków uszczęśliwienia jednostek ludzkich, dając im wykształcenie i przygotowanie życiowe, rozumienie świata i życia, zadowolenie z pracy i miłości wzajemnej, radość kulturalnego spędzania wolnego czasu, a nawet zadatek wiecznego szczęścia.
Pojęcie i klasyfikacja metod wychowania
Metody wychowania (wg. H. Muszyńskiego) ? każdy wyodrębniony sposób postępowania wychowawcy polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność wychowanka, związany zawsze z dokonaniem zmian w obrębie układu nagród i kat w danej sytuacji wychowawczej.
Metoda wychowania to świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania pedagogicznego na jednostkę, grupę lub zbiorowość dla osiągnięcia zamierzonego celu wychowawczego.
Podstawą klasyfikacji metod wychowania w ujęciu H. Muszyńskiego jest ściśle określony sposób wywierania wpływu na zachowanie się (aktywność) wychowanka poprzez stosowanie w danej sytuacji wychowawczej nagród i kar. Nagradzanie i karanie rozumiane jest tu jako zdarzenie zaspokajające bądź utrudniające realizację potrzeb dziecka, przy czym nagrody działają pobudzająco, redukują bowiem napięcia psychonerwowe. Kary ? hamująco, gdyż wzmagają owe napięcia.
Sposób wywierania wpływu na aktywność dziecka zależy od czterech elementów składających się na sytuację wychowawczą. Elementami tymi są:
? wychowawca, jego autorytet, działania i stosunek do wychowanków,
? aktualny stan rzeczy, od którego zależy możliwość zaspokojenia potrzeb dziecka,
? otoczenie społeczne (grupa rówieśnicza i jej opinie),
? wychowanek, jego poglądy, przekonania, postawy, ideały życiowe.

Wyróżnia się cztery zasadnicze metody wychowania, a w ich obrębie wymienia odpowiednie techniki. Są to:
1) Metody wpływu osobistego ? opierają się na założeniu, że samo zachowanie wychowawcy może być nagrodą lub karą dla wychowanka. Ich skuteczność zależy od autorytetu wychowawcy u dzieci. Zalicza się tu:
? wysuwanie sugestii - sygnalizowanie wychowankowi swojego stanowiska i sugerowanie czego się od niego oczekuje. Może mie ono charakter zachęcania, przestrzegania lub oceniania i zawsze wiąże się z ujawnieniem osobistego stanowiska wychowawcy;
? perswazja - podsuwanie wychowankowi określonych rozwiązań poprzez takie argumenty, które wywołują u niego określone wewnętrzne przeżycie problemu;
? oddziaływania przykładem osobistym - dostarczanie wychowankowi właściwych wzorów zachowania lub reagowania;
? wyrażanie aprobaty i dezaprobaty ? nauczyciel ocenia różne przejawy zachowań uczniów, czyli wyraża swoje uznanie lub jego brak.
2) Metody wpływu sytuacyjnego ? stosowanie tych metod powoduje pewne następstwa w życiu ucznia: nagrodę lub karę. Zalicza się tu:
? nagradzanie wychowawcze ? zaspokajanie potrzeb (motywów) dziecka w wyniku jego właściwego postępowania (np. przywileje, pochwały, godności honorowe);
? karanie wychowawcze - polega na udaremnianiu pewnych potrzeb (motywów), niespełnieniem oczekiwań wychowanka (ostrzeżeniem, pozbawieniem funkcji, przywilejów) i tłumaczeniu jego niepożądanych wychowawczo dyspozycji psychicznych. Spełnia ono również ważne funkcje orientacyjne, ponieważ pozwala wychowankowi ustalić, co dobre, a co złe, oraz jakie wymagania stawia nauczyciel. Kara powinna występować bezpośrednio po wykroczeniu, a po jej zastosowaniu nie powinno się do sprawy przewinienia wracać. Karanie nie powinno prowadzi dotrwałej dyskryminacji dziecka;
? instruowanie ? uświadamianie dzieciom sytuacji i podawaniem sposobu postępowania (można tu wykorzystac audycje,filmy, spektakle teatralne);
? organizowanie doświadczeń wychowanka ? uświadomienie których udowodnienie dzieciom, że ich działania konstruktywne przynoszą im pozytywne następstwa (nagrody), a destruktywne narażają je na konsekwencje sprzeczne z ich potrzebami, następstwa negatywne - a więc kary;
? wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno ? moralnych ? przedstawienie wychowankom ewentualnych konsekwencji, które mogą być wywołane ich postępowaniem Odwoływanie się do już posiadanych przez wychowanka przekonań, postaw lub motywacji;
? przydzielanie funkcji i ról społecznych ? przyznawanie wychowankom atrakcyjnych funkcji;
? ćwiczenie - ugruntowanie u wychowanka określonych postaw i przekonań pod wpływem celowego powtarzania przez wychowanka określonych czynności w ustalonym porządku.
3) Metody wpływu społecznego - polegające na takim kształtowaniu społecznego środowiska wychowanka, aby oddziaływało ono na niego w sposób pożądany. Zaliczamy tu :
? modyfikację celów zespołu - polegającą na stawianiu zespołowi coraz bardziej wymagających i ambitnych celów przez co podnosi się atrakcyjność życia w zespole. To z kolei prowadzi do większego wpływu wychowawczego na każdą jednostkę w zespole, oraz do wprowadzenia nowych rodzajów aktywności zespołu, a tym samym nowych norm postępowania w zespole;
? kształtowanie norm postępowania obowiązujących w zespole - metoda ta polega na wprowadzeniu nowych kryteriów oceny zachowań członków zespołu;
? przekształcenie struktury wewnętrznej zespołu - przez wzmacnianie w zespole pozycji jednostek wywierających dodatni wpływ;
? nadawanie właściwego kierunku działaniu kontroli społecznej w zespole - właściwy kierunek działania kontroli zapewnia właściwy styl kierowania zespołem. Jest to styl demokratyczny.

4) Metody kierowania samowychowaniem - wychowawca stwarza warunki do samokontroli, samooceny oraz stanów wewnętrznego zadowolenia (nagroda) lub niezadowolenia (kara) z powodu własnego zachowania lub własnych cech osobowościowych. Samowychowanie jest treningiem świadomego kierowania przez jednostkę własnym postępowaniem i własnym rozwojem. Jest ono zawsze wynikiem i wyższym etapem wcześniejszych wpływów wychowawczych i socjalizacyjnych.
Samowychowanie jest procesem kierowanym przez wychowawcę w swoistym stosunku wychowawczym, jego istotę stanowi inspiracja, organizacja i kierowanie procesami samowychowawczymi swoich wychowanków. Należą tu :
? idealizacja - akceptacja i przyswojenie przez wychowanka określonego ideału lub wzoru osobowego, a następnie wytworzenie motywacji do przekształcenia własnej osobowości lub ciała zgodnie z akceptowanym wzorem;
? poznanie - ukształtowanie sobie obrazu własnej osoby w kategoriach rozbieżności między cechami pożądanymi i posiadanymi;
? samoocena wstępna - przeżycie przez wychowanka rozbieżności między tym, jaki powinien być, a tym jaki jest w rzeczywistości;
? aspiracje perfekcjonistyczne - przeżycie przez wychowanka dostatecznie silnej motywacji dokonania określonych zmian we własnej osobowości lub ciele;
? decyzje samorealizacyjne - ustalenie przez wychowanka programu działań samowychowawczych, czyli określenie zadań i wymagań w stosunku do samego siebie na pewien okres;
? działania samowychowawcze - podjęcie przez wychowanka treningu w zakresie określonego postępowania, czyli podjęcie systematycznej i kontrolowanej aktywności zmierzającej do odpowiedniego urobienia osobowości lub ciała;
? samoocena końcowa - wychowanek wartościuje to, co osiągnął w wyniku działań samowychowawczych i na tej podstawie ustala dalsze zamierzenia samowychowawcze na miarę osobistych aspiracji.


Trudności wychowawcze ? wrodzona lub nabyta struktura zachowania jednostki, przede wszystkim dzieci i młodzieży, ukształtowana pod wpływem środowiska społecznego, objawiająca się w zachowaniach odbiegających od przyjętych norm i wzorców zachowań zarówno sferze psychicznej, jak i społecznej jednostki.

Przyczyny trudności wychowawczych:

1) Przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym, jak np.:
a) rozbicie rodziny,
b) nasilone konflikty między rodzicami,
c) traumatyczna atmosfera życia rodzinnego,
d) popełniane przez rodziców błędy wychowawcze,
e) niedostatek lub brak zaspokojonych potrzeb psychospołecznych dziecka,
f) stosowanie przemocy w rodzinie,
g) negatywne postawy rodzicielskie wobec dzieci nadmierne stosowanie kar cielesnych,
h) osłabienie lub zerwanie więzi emocjonalnych między członkami rodziny,
i) alkoholizm jednego bądź obojga rodziców prowadzący do zaburzenia środowiska rodzinnego i jego rozkładu moralnego,
j) nieprawidłowe postawy rodziców.

2) Uwarunkowania wynikające z przyczyn szkolnych, takie jak:
a) niepowodzenia szkolne,
b) lęk przed zespołem klasowym,
c) niska pozycja społeczna w grupie uczniowskiej,
d) wysoki poziom lęku w interakcjach społecznych,
e) postawa nauczyciela oraz wymagania i system oddziaływań pedagogicznych,
f) brak sprawiedliwych ocen dydaktycznych i wychowawczych uczniów przez nauczycieli, jego negatywny stosunek do niektórych dzieci,
g) nadmierne wymagania programowe,
h) ośmieszanie i poniżanie godności ucznia,
i) przyczyny organizacyjne.

3) Przyczyny wynikające z funkcjonowania grup rówieśniczych:
a) uczestnictwo dzieci w nieformalnych, negatywnych wychowawczo grupach rówieśniczych,
b) poczucie pustki, nudy,
c) kompleksy niższości,
d) niezaspokojone potrzeby psychospołeczne dzieci w rodzinie,
e) konflikty w rodzinie ? sprzyjają poszukiwaniu przez nich grup rówieśniczych w środowisku lokalnym.

4) Trudności wychowawcze związane z biologicznymi uwarunkowaniami rozwojowymi dziecka:
a) mikrodefekty i mikrouszkodzenia w obszarze centralnego systemu nerwowego,
b) obniżony poziom sprawności umysłowej,
c) psychopatyczna struktura osobowości,
d) zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi zwany ADHD,
e) zaburzenia somatyczne,
f) czynniki genetyczne.

5) Przyczyny wynikające z negatywnych oddziaływań środowiska lokalnego:
a) degradacja moralna środowiska lokalnego,
b) deprywacja wartości społecznych,
c) bezrobocie,
d) alkoholizm.

6) Zagrożenia wychowawczo ? socjalizacyjne tkwiące w mass mediach:
a) przekazywanie w programach, filmach, bajkach agresywnych, pełnych przemocy wzorów do naśladowania,
b) naśladowanie przez dzieci i młodzież negatywnych przykładów i wzorów zachowań,
c) przekaz informacji w programach telewizyjnych i w Internecie powoduje u młodych ludzi konwulsję, tj. pomieszanie wartości uznawanych w społeczeństwie.

Przejawy trudności wychowawczych

Trudności wychowawcze przejawiają się w negatywnych społecznie formach postępowania, odbiegających od przyjętej formy zachowań dzieci i młodzieży, stwarzających w domu, szkole i innych środowiskach społecznych trudne, często konfliktowe i stresogenne sytuacje.
W klasyfikacji przejawów trudności wychowawczych. Lovell wymienił negatywne zachowania dzieci, których przyczyną są przede wszystkim uwarunkowania biopsychiczne. Przejawami tych trudności wychowawczych m.in. są:
? destruktywne postawy wobec ludzi i rzeczy,
? przesadny niepokój i bojaźń przed ciemnością,
? nieuzasadnione lęki,
? marzenia na jawie,
? upór,
? przewrażliwienie,
? łatwe uleganie nastrojom,
? moczenie nocne,
? ssanie kciuka,
? obgryzanie paznokci,
? drżenie rąk,
? zaburzenia naczyniowo ? ruchowe występujące w postaci czerwienienia się i blednięcia.

A. Lang wymienia następujące przejawy niepożądanego społecznie zachowania u dzieci i młodzieży:
? nieposłuszeństwo,
? wybuchy gniewu,
? wstydliwość,
? ssanie palców,
? moczenie nocne,
? niechęć do kładzenia się spać wieczorem,
? płaczliwość,
? marudzenia.

R. Allendy do podstawowych trudności wychowawczych zalicza:
? lenistwo,
? złośliwość,
? skłonność do kradzieży,
? upór,
? nieśmiałość,
? lękliwość,
? ucieczki,
? brak skromności i opanowania.

M. Sobocki rodzaje negatywnych zachowań dzieci oparł na uwarunkowaniach. uwarunkowaniach swojej klasyfikacji wyodrębnił on dwie grupy dzieci z trudnościami wychowawczymi. Do pierwszej grupy zaliczył dzieci przesadnie bierne, obojętne, wycofujące się w interakcjach społecznych. Ich zachowanie cechuje:
? lękliwość przybierająca czasem postać fobii szkolnych,
? nieśmiałość w kontaktach społecznych,
? brak aktywności w domu rodzinnym i szkole,
? brak samodzielności,
? poczucie osamotnienia w środowisku społecznym (rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej),
? brak zainteresowań,
? bezsenność.

Druga grupa dzieci z trudnościami wychowawczymi charakteryzuje się nadmierną aktywnością. Dzieci te charakteryzuje zachowanie typu:
? nieskoordynowane ruchy,
? brak skupienia uwagi,
? obgryzanie ołówka lub paznokci,
? natręctwa i tiki nerwowe,
? zaburzenia w myśleniu, pamięci i mowie,
? błędne lub niedokładne wykonywanie zadań wynikające z szybkości działania,
? wzmożona wrażliwość i szybkość obrażania się, kradzieże, lękliwość, kłamstwo, agresja werbalna i fizyczna oraz przemoc emocjonalna i cielesna.

Należy podkreślić, że niektóre rodzaje trudności wychowawczych występują u dzieci zarówno z grupy przesadnie biernych, jak i nadmiernie aktywnych, np. lękliwość, kłamstwo, kradzieże, konflikty w interakcjach społecznych.
Interesujący jest też zestaw cech zachowania się dzieci ?trudnych?, sporządzony przez A. Koczetowa. Twierdzi on, że dzieci takie charakteryzują się najczęściej: sprzeczności w zachowaniu się, sytuacje konfliktowe z dorosłymi, postawy egoistyczne, niestałość zainteresowań, niepodatność na wpływy wychowawcze.
Na gruncie pedagogiki polskiej wymienia się najczęściej: agresję, konflikty, kłamstwo, nadpobudliwość, złe nawyki i przyzwyczajenia, nieposłuszeństwo, zahamowania, upór, egoizm, ucieczki, czasem też poważne zmiany osobowości, wady charakteru, różne formy nieprzystosowania się.
E. Żabczyńska i K. Pospiszyl w odniesieniu do dzieci młodszych wymieniają takie przejawy trudności, jak: niepowodzenia w nauce, kłamstwa, kradzieże, palenie tytoniu, ucieczki z domu. S. Michałowski natomiast w odniesieniu do dzieci starszych i młodzieży wymienia następujące przejawy trudności: kłamstwo, wagary, negatywny stosunek do obowiązków, negatywne zainteresowania, palenie papierosów, niepowodzenia w nauce, nerwowość, agresję, brak wytrwałości w wykonywaniu podjętych zadań, nieposłuszeństwo, nadpobudliwość ruchową, ucieczki z domu, kradzieże, nieśmiałość, ustępliwość, lękliwość, picie alkoholu, arogancki język, i inne.

Rola nauczyciela w przezwyciężaniu trudności wychowawczych

Najczęściej praca wychowawcza z uczniem sprawiającym trudności sprowadza się do następujących działań:
a) pomaganie w nauce,
b) rozwijanie uzdolnień i zainteresowań,
c) organizowanie czasu wolnego.

Pomaganie dzieciom w nauce wiąże się głównie z wyrównywaniem braków w wiadomościach i umiejętnościach. Odbywa się to najczęściej na tzw. Zajęciach wyrównawczych. Cenne jest tu pozyskanie współpracy rodziców. Nauczyciel powinien omówić z rodzicami to, co można nazwać metodyką pomocy uczniom w nauce domowej. Warto wspólnie przeanalizować warunki odrabiania lekcji, czas, miejsce, otoczenie ? wszystko to, co składa się na sprzyjającą lub niesprzyjającą atmosferę pracy ucznia.
Rozwijanie uzdolnień i zainteresowań ma niebagatelne znaczenie dla prawidłowego rozwoju każdego dziecka, a wczesne ich rozwijanie i pogłębianie pobudza rozwój dzieci oraz wzbogaca ich osobowość. Brak pozytywnych zainteresowań zubaża osobowość, zagraża równowadze psychicznej, bywa źródłem kształtowania niepożądanych postaw. Dlatego warto zachęcać dzieci do korzystania z pracy różnorodnych kół zainteresowań. Zajęcia pozalekcyjne, odpowiadające aktualnym zainteresowaniom i potrzebom uczniów, mogą stać się ważnym środkiem terapeutycznym i profilaktycznym.
Właściwe organizowanie czasu wolnego może stać się skutecznym przeciwdziałaniem powstawaniu trudności wychowawczych i przezwyciężaniem już zaistniałych. Zaleca się organizowanie różnych form działalności sportowej i artystycznej. Z rejestru zajęć wolnoczasowych uczniów wyeliminować zabawy szkodliwe wychowawczo na rzecz maksymalnie kreatywnych.

Zapobieganie trudnościom wychowawczym

?Największą krzywdą, jaką możemy uczynić dzieciom trudnym, to zabić w nich wiarę w to, że ukryte w nich dobro może i powinno w końcu triumfować.?
Maria Grzegorzewska

Warunki zapobiegania trudnościom wychowawczym i ich przezwyciężania:
a) podmiotowe traktowanie uczniów,
b) utrzymywanie karności wśród uczniów,
c) dobra organizacja pracy i życia uczniów,
d) porozumiewanie się nauczycieli i uczniów,

Jednym z istotnych warunków zapobiegania trudnościom wychowawczym i ich przezwyciężania jest humanistyczne podejście do uczniów, czyli traktowanie ich podmiotowo. Polega na spostrzeganiu każdego ucznia jako jednostki autonomicznej, mającej prawo do wewnętrznej niezależności i samodzielnego kształtowania swojego losu. Takie traktowanie ucznia zakłada liczenie się z jego godnością, okazywanie mu poszanowania i serdeczności, uwzględnienie jego potrzeb i udzielenie mu niezbędnej pomocy. Podmiotowe traktowanie uczniów przejawia się także w akceptacji i zaufaniu do nich, autentyczności i otwartości, rozumieniu empatycznym, oraz w rzeczowości i cierpliwości nauczycieli. Akceptacja także wymaga uznania prawa ucznia do własnej odrębności, do tego by mógł być on inny niż dorosły, prawa do charakterystycznych dla niego zainteresowań i upodobań, sposobów odczuwania i myślenia, nie zgadzania się z nauczycielami, wyrażaniu własnych opinii i przekonań. Następnym przejawem podmiotowego traktowania uczniów jest autentyczność i otwartość. W kontaktach z uczniem nauczyciel zachowuje się kompetentnie i nic nie traci kiedy ujawnia swoje emocje ? jest po prostu sobą. Ważnym symptomem humanistycznego podejścia do uczniów jest empatia. Polega ona na wczuwaniu się w stany psychiczne, a szczególnie w uczucia ludzi i ich rozumienie, mówi się wówczas o uczuciowym współbrzmieniu z uczniami. Rozumienie empatyczne umożliwia indywidualne podejście pedagogiczne mające na uwadze przeżycia i potrzeby ucznia, zapewnia mu także poczucie bezpieczeństwa i tożsamości. Innym przejawem podmiotowego traktowania uczniów jest rzeczowość i cierpliwość. Nauczyciele o nastawieniu rzeczowym nie obrażają się na uczniów, łatwo im przebaczają , nie czują się zagrożeni nawet wówczas, gdy się im przeszkadza.
Nauczyciel zajmujący się zespołem uczniów musi pamiętać, że jest to zespół wyjątkowo zróżnicowany, zarówno pod względem sprawności intelektualnych, jak i dojrzałości emocjonalnej i społecznej. Nie wszyscy uczniowie są jednakowo podatni na wpływy nauczycieli, a sami nauczyciele też nie zawsze znajdują się w jednakowej kondycji psychicznej i fizycznej aby w sposób optymalny mogli pokierować klasą. Istnieje potrzeba stałego dopasowywania oddziaływań do możliwości uczniów, ich samopoczucia, zaangażowania emocjonalnego w sprawy klasy i szkoły, wielu zainteresowań i potrzeb wynikających z aktualnej sytuacji w życiu społecznym. Współcześnie jednak proponuje się znajomość i zastosowanie stylów kierowania uczniami w prawidłowej organizacji pracy i życia uczniów.