Demokracja bezpośrednia we Włoszech.

Demokracja bezpośrednia - Określenie pojęcia demokracja bezpośrednia nie jest jednoznaczne. W doktrynie wielu państw, w szczególności Ameryki Łacińskiej podkreśla się, że pojęcie demokracji bezpośredniej charakteryzuje system rządów obowiązujący w starożytnych Atenach i innych demokracjach greckich. Dziś można mówić wyłącznie o demokracji semibezpośredniej, ponieważ nie są spełnione łącznie dwie konieczne przesłanki dla uznania współczesnych instytucji za instytucję demokracji bezpośredniej. Chodzi tutaj o zaistnienie jedności miejsca i czasu oraz o udział całego zbiorowego podmiotu suwerenności we wszystkich etapach procesu podejmowania decyzji od zgłoszenia wniosku aż do jej zatwierdzenia. Biorąc jednak pod uwagę ostateczność głosu suwerena przy realizacji decyzji można uznać, że zdecydowana większość instytucji umożliwiających udział suwerena w realizacji władzy zwierzchniej ma charakter demokracji bezpośredniej, zaś wyłącznie konsultacje ludowe oraz inicjatywa pośrednia to demokracja semibezpośrednia, gdyż tylko w tych przypadkach suweren nie decyduje o ostatecznym kształcie podejmowanych rozstrzygnięć.
Inicjatywy ludowa – nie jest to instytucja o charakterze jednolitym, dlatego, iż w doktrynie hiszpanskojęzycznej pojawiają się głosy, iż w zależności od formy można ją uznać za instytucje demokracji bezpośredniej lub też semibezpośredniej. Do tej pierwszej zalicza się inicjatywę bezpośrednią, która w sposób immanentny wiąże się z instytucją referendum. Oznacza ona prawo określonej liczbowo grupy wchodzącej w skład zbiorowego podmiotu suwerenności do wystąpienia z wnioskiem, który w przypadku nieprzyjęcia go przez organ przedstawicielski zostanie przedłożony do akceptacji pod glosowanie ludowe. Często tenże organ przedstawicielski ma prawo do przedstawienia własnej kontrpropozycji. W przypadku pośredniej inicjatywy ludowej grupa wchodząca w skład zbiorowego podmiotu suwerenności ma wyłącznie prawo do przedstawienia własnej propozycji, przy czym o jej dalszych losach decyduje już samodzielnie organ przedstawicielski (ta forma inicjatywy powszechnie występuje w państwach europejskich). Geneza inicjatywy ludowej sięga czasów starożytnych Aten i prawa każdego obywatele do wystąpienia z wnioskiem o zmianę prawa. Nowożytna inicjatywa ludowa pojawiła się dopiero pod koniec XVIII wieku we Francji w Konstytucji jakobinów z 1793 roku. W XIX wieku wprowadzać ją zaczęły systematycznie konstytucje kantonów szwajcarskich, a pod koniec tego wieku także stany w USA. Najpełniej jednak uregulowana została ona w Konstytucji Weimarskiej z 1919 roku, gdzie prawo występowania z projektami ustaw przyznano dziesiątej części wyborców. W przypadku, gdy projekt ten nie zyskał aprobaty parlamentu decydowało głosowanie ludowe. Dzisiaj inicjatywę ludową przewidują konstytucje licznych państw, w szczególności państw nie posiadających długich tradycji demokratycznych (patrz: tabela poniżej).Instytucję inicjatywy ludowej można klasyfikować według różnorakich kryteriów. Ze względu na przedmiot inicjatywy można wyróżnić inicjatywę konstytucyjną, inicjatywę ustawodawczą i inicjatywę referendalną. Inna klasyfikacja dotyczy stopnia sformalizowania wniosku. W przypadku, gdy wniosek musi przyjąć formę gotowego projektu normatywnego mamy do czynienia z inicjatywą sformułowaną, gdy zaś wystarczy samo wskazanie problematyki oraz wskazanie kierunku, w którym regulacja ma iść mówimy o inicjatywie nie sformułowanej
Referendum – instytucja pozwalająca elektoratowi na bezpośrednie wyrażenie swoich poglądów na określone kwestie społeczno-polityczne w głosowaniu powszechnym. Nieco wężej pojmuje się je w doktrynie hiszpańskojęzycznej, gdzie uznaje się je za prawo korpusu wyborczego do zaaprobowania bądź odrzucenia decyzji władz prawodawczych. Korzenie instytucji referendum sięgają czasów Jean-Jacques Rousseau, uznający za jedyny sposób wyrażania woli powszechnej w społeczeństwie żyjącym w państwach gdzie niemożliwe jest organizowanie zgromadzeń ludowych. Praktycznie wykorzystywanie instytucji referendum nastąpiło dopiero pod koniec XVIII wieku, kiedy to w ten sposób przyjęte zostały kolejne konstytucje francuskie w latach: 1793, 1795 i 1799. Wcześniej jednak przeprowadzone zostały referenda w stanach Massachusetts (1778) i New Hampshire (1792). Najpełniejszy kształt instytucja ta otrzymała w uregulowaniach Konstytucji Weimarskiej z 1919 roku, która zresztą przewidywała cały szereg różnych instytucji demokracji bezpośredniej. Jednakże dopiero po II Wojnie Światowej referendum pojawiać się zaczęło w uregulowaniach konstytucyjnych licznych państw nie tylko europejskich. Przykładowo instytucja ta występuje na szczeblu centralnym w takich państwach jak: Argentyna, Brazylia, Gwatemala, Senegal, Polska...
Przeprowadzić można liczne klasyfikacje referendów ze względu na różne kryteria. Do najczęściej przedstawianych należą:
a) ze względu na przedmiot głosowania: referendum konstytucyjne – dotyczące aprobaty konstytucji bądź jej zmiany; ustawodawcze – dotyczące aprobaty bądź orzeczenia projektu legislacyjnego albo też samej ustawy; problemowe (administracyjne) – rozstrzygające określony problem (np. budowa drogi etc.) oraz arbitrażowe – rozwiązujące spór pomiędzy określonymi podmiotami politycznymi.
b) ze względu na konieczność przeprowadzenia – referendum obligatoryjne, czyli takie którego odbycie jest przesłanką sine qua non ważności podjętej decyzji oraz referendum fakultatywne, w którym akty normatywne dla swojej ważności nie wymagają zatwierdzenia w referendum, chyba że uprawnione do zainicjowania procesu referendalnego podmioty uznają potrzebę jego przeprowadzenia.
c) ze względu na zasięg terytorialny – referenda ogólnokrajowe odbywające się na terenie całego kraju i lokalne dotyczące określonego terenu w ramach państwa, bez względu na jego powierzchnię. Taki charakter może mieć zarówno referendum na szczeblu gminy jak i województwa. Pośrednią kategorie mogą stanowić referenda odbywające się na terytoriów podmiotów wchodzących w skład państw federalnych (np. referenda stanowe w USA czy na poziomie landów w Niemczech).
d) ze względu na moc wiążącą: referendum ratyfikacyjne – mające moc prawnie wiążącą i konsultatywne, którego wyniki mają jedynie charakter opiniodawczy; biorąc jednak pod uwagę fakt, że referendum jest środkiem wyrażenia bezpośredniej woli przez suwerena ta ostatnia forma głosowania nie powinna być uznana za referendum a jedynie za konsultacje ludowe.

Plebiscyt – definicja tej instytucji nie jest jednolita. W prawie międzynarodowym uznaje się, że plebiscyt dotyczy wypowiedzenia się ludności zamieszkującej dane terytorium o przynależności państwowej tego terytorium. W doktrynie prawa konstytucyjnego określenie pojęcia plebiscyt również dokonywane jest w różny sposób. Doktryna hiszpańska pod tym pojęciem rozumie decydowanie przez zbiorowy podmiot suwerenności o sprawach publicznych bądź konstytucyjnych. Decyzja w ten sposób podjęta nie wymaga przetransformowania jej w ramy aktu normatywnego. Nieco inaczej wygląda to w doktrynie francuskiej, gdzie uznaje się, iż plebiscyt oznacza pośrednie głosowanie za bądź przeciw jednostce sprawującej władzę. Taki też charakter miały referenda zarządzane przez prezydenta de Gaulle’a.

Weto ludowe – uprawnienie określonej liczbowo grupy osób wchodzącej w skład zbiorowego podmiotu suwerenności do sprzeciwu wobec przyjętego przez parlament aktu normatywnego (konstytucji, ustawy). Ostateczna decyzja w sprawie danego aktu podejmowana jest w formie głosowania ludowego. Odrzucenie w referendum takiej ustawy odbywa się ze skutkiem ex tunc. Instytucja ta rzadko występuje w praktyce ustrojowej. Po raz pierwszy weto ludowe wprowadzone zostało do systemu prawnego Szwajcarii w roku 1831.Obecnie w Europie praktyczne znaczenie instytucja ta ma wyłącznie w dwóch państwach: w Szwajcarii oraz we Włoszech (występuje tam pod nazwą referendum abrogacyjnego).

Recall (revocatoria de mandato) – jest to prawo określonej liczbowo grupy osób wchodzących w skład zbiorowego podmiotu suwerenności do wystąpienia z wnioskiem o odwołanie osób piastujących funkcje z wyborów powszechnych.

Odwołanie orzeczenia (apelacion de sentencia) – polega ona na tym, iż wyborcy w głosowaniu powszechnym mają prawo do uchylenia orzeczenia sądu o nie konstytucyjności legislacyjnego. Przykładowo w stanie Kolorado 5 % wyborców wpisanych do rejestru może zażądać przeprowadzenia referendum w sprawie uznania za nieważne orzeczenia Najwyższego Trybunału Stanowego uznającego ustawę za niekonstytucyjną

Konsultacje ludowe – charakteryzują się one tym, że podstawa prawna do ich przeprowadzenia z reguły ma charakter pozakonstytucyjny zaś charakter wyłącznie opiniodawczy. W czasach współczesnych powszechne jest ich wykorzystywanie na szeroką skalę przy kwestiach dotyczących określonych grup społecznych i zawodowych, z którymi to konsultacje są prowadzone.

Demokracja bezpośrednia we Włoszech

Niezależnie od podstawowej formy sprawowania władzy, jaką jest forma przedstawicielska, konstytucja Republiki Włoskiej przewiduje również pewne formy demokracji bezpośredniej:
 Referendum
 Inicjatywę ludową
Referendum
Ustawa o referendum została uchwalona 25 maja 1970 roku, określając szczegółowo procedurę jego przeprowadzenia i tworząc w tym celu m.in. specjalny urząd do spraw referendum przy Sądzie Kasacyjnym.
Konstytucja dopuszcza przeprowadzenie referendum w sprawach konstytucyjnych, jak i w sprawach ustawodawstwa zwykłego. Ustawy o rewizji konstytucji i inne ustawy konstytucyjne mogą być poddawane referendum ludowemu, o ile w ciągu trzech miesięcy po ich ogłoszeniu zażąda tego piąta część członków Izby Deputowanych lub Senatu, bądź pięć Rad Regionalnych, bądź pięćset tysięcy wyborców. W sprawach, które regulowane są ustawodawstwem zwykłym można przeprowadzić referendum ludowe celem całkowitego lub częściowego uchylenia ustawy lub aktu z mocą ustawy. Referendum takie może być przeprowadzone na żądanie pół miliona wyborców, bądź pięciu Rad Regionalnych. Ze sformułowań konstytucji włoskiej wynika, iż referendum ma charakter fakultatywny, co oznacza, iż nie musi, lecz może być przeprowadzone pewnych wypadkach, oraz – że referendum dotyczyć ma wyłącznie tekstów już uchwalonych i już obowiązujących, nie zaś projektów ustaw. Znaczenie prawne referendum polega na możności negatywnego ustosunkowania się do określonego tekstu, a w konsekwencji spowodowanie jego uchylenia. W obu zresztą przypadkach: zarówno, gdy chodzi o referendum konstytucyjne, jak i referendum odnoszące się do ustaw zwykłych, konstytucja przewiduje pewne ograniczenia w ich przeprowadzeniu. Nie przeprowadza się, bowiem referendum w sprawie zmiany konstytucji i ustaw konstytucyjnych w wypadku, gdy zostały one – w drugim głosowaniu – uchwalone przez Izbę Deputowanych i przez Senat większością dwóch trzecich głosów deputowanych i senatorów. W odniesieniu zaś do ustawodawstwa zwykłego konstytucja ustanawia ograniczenie, co do materii ustaw mogących podlegać referendum. Nie mogą być poddawane referendum ustawy budżetowe, podatkowe, dotyczące amnestii i ułaskawienia oraz upoważnienia do ratyfikacji umów międzynarodowych. Przedmiot owych wymienionych „negatywnie” w konstytucji ustaw jest tego rodzaju, ze wyłączenie to wydaje się- z wyjątkiem może spraw umów międzynarodowych – zupełnie zrozumiałe.

W wypadku, gdyby wynik referendum był negatywny, obowiązkiem ministra sprawiedliwości i łaski jest opublikowanie odpowiednich wyników we włoskim „Dzienniku Ustaw” tj. w „Gazzetta Ufficiale”. W takiej sytuacji inicjatywa w przedmiocie przeprowadzenia ponownego referendum w tej samej sprawienie może być ponowiona przed upływem pięciu lat.

W wypadku pozytywnego wyniku referendum prezydent republiki promulguje ustawę, stosując następującą formułę: „referendum przeprowadzone w dniu.. dało wynik pozytywny”, a następnie ogłasza dekretem uchylenie kwestionowanej normy. Traci ona moc prawną następnego dnia po ogłoszeniu dekretu prezydenta. Ustawa o referendum przewiduje również możliwość, ze już w czasie, gdy referendum zostało zarządzone izby uchylą lub zmienią kwestionowaną ustawę. W takim wypadku urząd do spraw referendum winien ogłosić przerwanie przygotowań do przeprowadzenia głosowania. Istnieje również postanowienie, ze w przypadku, gdy po decyzji prezydenta republiki o przeprowadzeniu referendum parlament zostanie rozwiązany, przeprowadzenie referendum zostanie zawieszone i postępowanie w tej sprawie może być podjęte dopiero po upływie trzystu sześćdziesięciu pięciu dni, czyli dokładnie roku od momentu nowych wyborów.

Inicjatywa ludowa

Drugą instytucją demokracji bezpośredniej przewidzianą w konstytucji włoskiej jest ludowa inicjatywa ustawodawcza. Z istoty instytucji zwanej ustawodawczą inicjatywą ludową wynika, iż polega ona na uprawnieniu do inicjowania bądź procedury rewizji konstytucji, bądź inicjowania uchwalenia ustawy zwykłej przez określoną grupę obywateli. Inicjatywa ustawodawcza bywa określana mianem zwykłej lub artykułowanej. O zwykłej mówimy wówczas, gdy mamy do czynienia jedynie z wnioskiem złożonym w izbie i domagającym się uchwalenia określonej ustawy. Inicjatywa artykułowana polega na przedłożeniu izbom projektu ustawy, który już jest zredagowany w postaci konkretnych jej artykułów przez wnioskodawców. Ustrojodawca włoski stanął na stanowisku, iż ludowa inicjatywa ustawodawcza może dotyczyć obu – zarówno konstytucyjnych, jak i zwykłych – rodzajów ustaw, jako ze nie są we Włoszech przewidziane żadne ograniczenia w zakresie inicjatywy ustawodawczej odnoszącej się do ustawy zasadniczej. Konstytucja głosi w tej mierze, iż inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi, każdemu członkowi izb oraz organom i instytucjom, które upoważni do tego ustawa konstytucyjna. Lud wykonuje inicjatywę ustawodawczą w drodze wniosku będącego projektem zredagowanym w artykułach zgłoszonego, przez co najmniej pięćdziesiąt tysięcy wyborców. Konstytucja nie daje żadnych dalszych i bardziej szczegółowych w tej sprawie wyjaśnień, których ewentualnie można by się spodziewać po zwykłym ustawodawstwie. Ustawa z 1970 roku precyzuje sposób realizacji inicjatywy ustawodawczej. Projekt ustawy zredagowany w artykułach winien być przedłożony przewodniczącemu jednej z izb parlamentu. Do tej izby, do której projekt wpłynął należy weryfikacja podpisów pod nim złożonych. Do projektu winno być również dołączone odpowiednie uzasadnienie. Znaczenie instytucji demokracji bezpośredniej, jaką jest inicjatywa ludowa, osłabia dość znacznie fakt, iż jej wykonanie nie pociąga za sobą żadnego obowiązku parlamentu do zajęcia się zgłoszonym przez wyborców projektem. Parlament „może, ale nie musi...” należy sadzić, iż ustrojodawca zdawał sobie sprawę z faktu, ze gdy chodzi o praktykę wykonywania ludowej inicjatywy ustawodawczej to podlegać ona będzie zapewne, a w każdym razie przede wszystkim (trudno bowiem wyobrazić sobie inną sytuacje) na wykonaniu inicjatywy przez partie polityczne mogące stosunkowo łatwo zmobilizować odpowiednią liczbę podpisów pod proponowanym przez siebie tekstem. W pewnym związku, – choć nie bezpośrednim – z instytucją ludowej inicjatywy ustawodawczej pozostaje postanowienie konstytucji stanowiące, iż wszyscy obywatele mogą się zwracać z petycjami do izb z żądaniem podjęcia odpowiednich kroków ustawodawczych. Nie jest to, oczywiście, prawo wykonywania ustawodawczej inicjatywy sensu stricto, ale można uprawnienie owo określić jako rodzaj impulsu do wydania aktu ustawodawczego. Tyle, że skoro nawet owo w pełni wyartykułowane uprawnienie w zakresie inicjatywy nie wiąże reprezentacji, to trudno byłoby zbyt wielkie znaczenie wiązać z propozycją czy zaleceniem wyrażonym w formie petycji.

Demokracja pośrednia (przedstawicielska) stanowi dominującą formę sprawowania władzy we Włoszech. Niemniej jednak jest ona wzbogacona rozwiązaniami charakterystycznymi dla demokracji bezpośredniej. Zasięg i różnorodność stosowanych rozwiązań demokracji bezpośredniej są uwarunkowane wieloma czynnikami. Wśród nich na uwagę zasługuje tradycja, filozofia polityczna, doświadczenie historyczne. Zastosowanie instytucji demokracji bezpośredniej może służyć zarówno samym obywatelom, którzy w ten sposób biorą bezpośredni udział w sprawowaniu władzy publicznej, jak i elitom rządzącym, które w ten sposób mogą legitymizować sprawowaną władzę.