Przemyśl - miasto południowej Polski.

Przemyśl - rys historyczny i zabytki


Krótko o mieście
PRZEMYŚL
- powiat grodzki, największe miasto i stolica powiatu ziemskiego
- jest jednym z najatrakcyjniejszych turystycznie i gospodarczo ośrodków w południowo - wschodniej Polsce. Położenie, 12 km od przejścia na granicy polsko-ukraińskiej w Medyce, u wrót Bieszczad, decyduje o przyjmowanych kierunkach rozwoju Przemyśla jako centrum handlowego, ważnego węzła komunikacyjnego i ośrodka turystycznego.
W mieście i regionie dominuje przemysł przetwórczy i rolno- spożywczy. Ponadto spośród wytwarzanych produktów należy wymienić aparaturę kontrolno-pomiarową i laboratoryjną, zawory regulacyjne, aparaturę elektrotechniczną, płyty pilśniowe, tkaniny powlekane, meble kuchenne i pokojowe, artykuły chemiczne i szkolne. Funkcjonuje tu szereg hurtowni oraz ponad 500 punktów sprzedaży detalicznej, z których 70% zlokalizowanych jest w centrum miasta.
Ze względu na położenie komunikacyjne oraz walory krajoznawczo – przyrodnicze, klimatyczne stanowi atrakcyjne miejsce dla turystów zdecydowanych spędzać tu urlop. Jest również doskonałą bazą wypadową dla podróżujących w Bieszczady, do krajów Europy Wschodniej i na Bałkany. Bezpośrednie sąsiedztwo objętych Parkiem Krajobrazowym wspaniałych lasów gwarantuje myśliwym z kraju i zagranicy wiele emocji, urozmaicony krajobraz umożliwia uprawianie sportów zimowych, natomiast w sezonie letnim spośród licznych atrakcji regionu na szczególną uwagę zasługuje spływ z Krasiczyna do Przemyśla jedną z najczystszych polskich rzek - Sanem. Na zwiedzających czekają także interesujące zabytki Przemyśla.
Wobec zmian, jakie nastąpiły na wschodzie Europy, przygraniczne położenie Przemyśla stało się atutem o niebagatelnym znaczeniu. Miasto jest dogodnym miejscem prowadzenia transakcji handlowych ze wschodem, co stało się bezpośrednim powodem podjęcia energicznych działań zmierzających do powołania tu Wolnego Obszaru Celnego. Swoje siedziby ulokowało w Przemyślu już 12 banków, kolejne przygotowują się do ich otwarcia, dynamicznie rozwija się handel hurtowy i detaliczny. Budowa nowoczesnego międzynarodowego dworca usprawniła ruch kolejowy Polski z Ukrainą i Słowacją i dalej z krajami bałkańskimi.
Rozwojowi Przemyśla służy m.in. prowadzenie odpowiedniej promocji, a także nawiązanie współpracy z miastami innych krajów europejskich. Umowy o partnerstwie zawarto już z niemieckim Paderborn (1993r.), angielskim okręgiem South Kesteven (w1994r.) oraz z leżącym tuż za wschodnią granicą Lwowem (w 1995r.) i Kamieńcem Podolskim (w 1997r.)
Stała współpraca informacyjna, wymiana kulturalna i gospodarcza, jak również bezpośrednie kontakty utrzymywane przez szkoły, zespoły artystyczne i samych mieszkańców zaprzyjaźnionych miast wspomagają aspiracje Przemyśla. Służą także szczytniejszej idei, jaką jest integracja europejska.

Herb Ziemi Przemyskiej
Podstawowym źródłem i jedynym herbarzem określającym prawidłowo herby polskie jest dzieło Jana Długosza -"Insygnia seu Clenodia iuctici Regni Poloniae" ( 1460 ~ 1480 r. ) . Zgodnie z zamieszczonym tam opisem Ziemia Przemyska posiada jako jednostka administracyjna herb składający się ze złotego (żółtego) orła dwugłowego z koroną na czerwonym tle - "Premisliensis terra , que aquilam glaucam, duo capita a se invicem aversa ambo coronata , in campo rubeo portat ". Należy on do wyjątkowych w heraldyce ziemskiej , gdyż zarówno godło jak i barwy przedstawiają herb imperialny - cesarski . Herby ziemskie formowały się na podstawie znaków heraldycznych poszczególnych dynastii władających określonymi terytoriami względnie , w przypadku miejscowości stanowiących równocześnie stolice państwa i jednostki terytorialnej , przyjmowały godło państwa. Przykładem tego są herby ziemskie i wojewódzkie miast , które stanowiły stolicę państwa: tzn. krakowskiego, poznańskiego, warszawskiego (biały orzeł na czerwonym tle).

Herb Ziemi Przemyskiej
Herb Ziemi Przemyskiej w postaci złotego (żółtego) orła dwugłowy w koronie na czerwonym polu - był używany między innymi przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu , które umieszczało go na okładce swoich "Roczników Przemyskich" w latach 1909-1930 , a w ostatnim okresie czasu także przez sejmik samorządowy województwa przemyskiego.

Herb miasta
Herb miasta przedstawia kroczącego czarnego niedźwiedzia ze złotym równoramiennym krzyżem nad nim na błękitnej tarczy. Nad tarczą znajduje się złota otwarta królewska korona, pod tarczą napis “Libera Regia Civitas”, co w tłumaczeniu oznacza “Wolne Królewskie Miasto”. Informacje na temat historii herbu miasta można znaleźć w studium archiwalnym Jana Smołki opublikowanym w "Roczniku Przemyskim" z 1923 roku .


Herb Miasta Przemyśla


Hejnał przemyski
Któż z nas nie zna pięknego hejnału, płynącego do nas codziennie na falach eteru z krakowskiej wieży Mariackiej. Hejnał ten stał się miłą, niejako własnością całej Polski. Piękna jest legenda o krakowskim strażniku trębaczu, któremu hejnał wraz z życiem przerwała strzała tatarska. Jeżeli zajrzymy do historii naszych miast, przekonamy się, że wszystkie prawie miasta w Polsce miały swoje hejnały a zwłaszcza te, które były grodami warownymi. Hejnałem oznajmiano początek dnia, hejnał ogłaszał ludziom porę południową, oraz rozbrzmiewał na zakończenie dnia, z ostatnim jego dźwiękiem zamykano bramy grodu.
W niektórych miastach grano hejnały co godzinę, jak to jest dotąd w Krakowie.
Hejnał taki posiadał także Przemyśl. Wspomina o tym i dr Mieczysław Orłowicz w swoim "Przewodniku po Przemyślu". Kilka lat i to różnych okresach czasu trwały żmudne poszukiwania w archiwach, aktach grodzkich i bibliotekach za melodią hejnału. Nie znaleziono jednak po mim pisemnego śladu. Wobec tego trzeba było innego chwycić się środka. Kroki zostały skierowane do najstarszych obywateli miasta. Notowane skrzętnie zasłyszane poszczególne fragmenty melodii, połączono następnie w jedną logiczną całość.


Dzieje miasta
Przemyśl - najstarsze miasto na kresach wschodnich Rzeczypospolitej. Starodawny ośrodek miejski położony na pograniczu dwóch krain geograficznych Pogórza Dynowskiego i Kotliny Sandomierskiej w dolinie rzeki San . Znajdują się tutaj , w miejscowości Pikulice, najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie południowo-wschodniej Polski sprzed 40 000 - 30 000 lat przed narodzeniem Chrystusa .
W IV wieku Przemyśl jest dla imperium rzymskiego znaczącym ośrodkiem administracyjnym i wojskowym . Świadczy o tym złoty medal cesarza rzymskiego Walensa (364-378 r) znaleziony w Przemyślu nad Sanem w 1935 r. Medale takie - według danych z rzymskich źródeł pisanych - były bite tylko dla cesarzy , którzy przeznaczali je przede wszystkim jako nagrody i upominki rozdawane dwa razy do roku dostojnikom ze swojego najbliższego otoczenia , zwycięskim wodzom oraz głowom państw współpracujących z imperium w celu zjednywania ich dla polityki rzymskiej.
Domniemane centrum znajdowało się na Zasaniu. Świadczą o tym odkryte przy ul.Bielskiego relikty najstarszych umocnień obronnych w postaci opalonej korony wału z palisadą oraz osada z czasów wpływów rzymskich przy ul. Rycerskiej wraz z przedmiotami codziennego użytku. W takich okolicznościach występują na tym terenie najstarsze ślady chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Są nimi odkryte w okolicach Przemyśla dwie amfory gliniane, w których przewożono, zdaniem niektórych z Nikomedii (dzisiaj Izmit w Turcji), wino niezbędne do sprawowania liturgii eucharystycznej. Istnieje przypuszczenie ,że nośnikami chrześcijaństwa byli kupcy rzymscy, którzy przebywali na miejscu w zorganizowanej faktorii (commercea). Diecezja przemyska jest chronologicznie najstarszą strefą schrystianizowaną ziem wchodzących obecnie w skład państwa polskiego i prawdopodobnie tutaj znajdują się korzenie kultu mariologicznego (maryjnego) i chrystologicznego (chrystusowego) sąsiadujących ze sobą narodów. Potwierdzeniem tego może być odnaleziona na Władyczu gemma (medalion) z wizerunkami Najświętszej Maryi Panny i Chrystusa (VI wiek) umieszczonymi na słonecznym kamieniu czyli heliotropie (jest to odmiana chalcedonu - przeźroczysty minerał o zielonkawym odcieniu) . Rewers medalionu przedstawia postać kobiecą z podniesionymi do góry rękoma, z aureolą nad głową , nad jej dłońmi znajduje się napis języku greckim "Matka Boża". Znajdująca się na awersie twarz , z której rozchodzi się promieniście osiem węży jest interpretowana jako przedstawienie na wzór portretu przedchrześcijańskiego. Wyobraża on Chrystusa Słońce w postaci "młodzieńca" bez zarostu co jest wynikiem podkreślenia jego boskiej natury. W okresie wędrówki ludów od V do VII wieku Przemyśl i okolice był zamieszkiwany przez Chorwatów , natomiast od VIII wieku przez Lechitów , zwanych w zlatynizowanej formie Lechitae, po grecku Lechoi i Lędzianie , na Rusi nazywanych Lachami, na Litwie Lenkas i na Węgrzech Lengyel (wym. Lendziel) . Nazwy te , występujące od VIII wieku , oznaczają obecnie Polaków. Przemyśl należał do naczelnych grodów tego ludu. Zachowała się w greckich źródłach (w dziełach cesarza Konstantyna Porfirogenety z połowy X wieku) wiadomość , że miejscowy książe Wysz wywędrował w połowie IX wieku na Bałkany i osiedlił się wśród Zachlumian pod protektoratem cesarzy bizantyjskich. Z kolei źródła ruskie zanotowały księcia lędziańskiego Włodzisława , którego poseł uczestniczył wraz z innymi w roku 944 w układach między Rusią a Bizancjum. Polskie kroniki podają zgodnie , że książę lechicki Przemysł - Lestek (oba imiona oznaczają tę samą cechę charakteru : przebiegłość, spryt) po wywalczeniu suwerenności dla kraju w VIII wieku "miasto nad Sanem rzeką pod górą założył , a od swego imienia Przemyślem przezwał ".

Z tamtych czasów , w świetle badań archeologicznych i źródeł pisanych, pozostały obecnie , umocnienia miasta przedlokacyjnego na wzgórzu Wysokie Góry i Zniesienie o powierzchni 43 hektarów. Do dnia dzisiejszego przetrwały także ogromne wały ziemne (tzw. podłużne) ciągnące się poniżej ulicy Tatarskiej wraz z bramą wychodzącą na teren Seminarium Duchownego przy ulicy Zamkowej. Dalszy podwójny ciąg tych wałów zachował się między Zielonką a Pikulicami. Do dzisiaj przetrwały z tego okresu także wały i fosy z wieloczłonowego grodu - dawnej siedziby władców lechickich , a później książąt, o powierzchni 10 hektarów na wzgórzu Stare Zamczysko ( dziś zwanego wzgórzem Trzech Krzyży) oraz Kopiec Przemysława (dziś zwany Tatarskim) . Zbudowany on został na planie trójkąta ostrokątnego, którego wierzchołek skierowany jest ku wschodowi a podstawa w kierunku zachodnim i pełnił rolę miejsca kultu słowiańskiego boga Swarożyca. Potwierdzeniem istnienia w Przemyślu organizacji kościelnej we wczesnym średniowieczu są zachowane na Wzgórzu Zamkowym relikty architektury sakralnej: preromańska rotunda i monasterium (IX wiek) oraz romańska bazylika trzynawowa (X wiek) - mylnie określana cerkwią. Twierdzenie niektórych, że obie budowle sakralne na Wzgórzu Zamkowym są pochodzenia bizantyjskiego nie znajduje żadnego potwierdzenia, gdyż technika budowy ich muru jest preromańską i romańską a nie bizantyjską. Przeprowadzone pomiary rotundy i monasterium wykazały ,że stanowią one wielokrotność stopy benedyktyńskiej (rzymskiej). Przestrzeń między tymi obiektami wypełniała nekropolia oraz liczne narzędzia rzemieślnicze. Znaleziona płytka szklana z napisem łacińskim z XIII wieku wskazuje, że obiekty te mogły być w użytkowaniu od IX w. do tego czasu początkowo przez Benedyktynów a następnie przez Cystersów. Nie odnalezienie na tym terenie broni i przedmiotów zbytku wyklucza lokalizację siedziby książęcej (palatium), przemawia natomiast za istnieniem zespołu klasztornego (monasterium). Z tym obiektem można byłoby łączyć rezydencję powołanego w IX wieku biskupa misyjnego. Na położonym niżej tarasie odkryto fundamenty romańskiej trzynawowej bazyliki z trzema absydami oraz z pozostałością po czterech filarach i fragmentami posadzki mozaikowej z płaskich kamieni otoczonej fragmentami muru cmentarnego. Przestrzeń tę wypełnia duży cmentarz z charakterystycznymi pochówkami , których połowa znajdowała się w dębowych trumnach bez wyposażenia wewnątrz. Podobna sytuacja występuje na terenie klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Nie spotkano tutaj przedmiotów ze szlachetnych kruszców , architektury dekoracyjnej oraz broni za wyjątkiem grotów strzał - dominowała natomiast duża koncentracja narzędzi rzemieślniczych, a zwłaszcza hutniczych. Odkryta tutaj przy jednym z pochówków moneta cesarza Ottona III pozwala na datowanie tego obiektu na X względnie początek XI wieku . W związku z występującą tradycją ,że biskupstwo lubuskie pierwotnie było na Rusi , można przypuszczać , że w X wieku Mieszko I mógł utworzyć je w Przemyślu budując równocześnie , zgodnie z ówczesnym zwyczajem katedrę w formie bazyliki. Po zajęciu tych ziem przez Ruś (w latach 981-985) przeniesiono to biskupstwo do Włodzimierza Wołyńskiego , a stamtąd w XII wieku do Lubusza.
Włodzimierz Wielki w latach 981-985 toczy walki o gród i zdobywa go. Świadczy o tym latopis tzw. Nestora:
"W roku 981 poszedł Włodzimierz ku Lachom [tj. Polakom] i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień, i inne grody ".
Niektórzy badacze łączą początki przemyskiej metropolii obrządku łacińskiego z osobą św. Brunona z Kwerfurtu , który po zorganizowaniu misji do Polski w 1002 roku otrzymał od papieża Sylwestra II paliusz stanowiący wyraz godności metropolitalnej . W 1004 roku uzyskuje on konsekrację na arcybiskupa misyjnego i prowadzi swoją działalność na Węgrzch, Rusi, u Pieczyngów, w Szwecji i w Polsce. W świetle listu św. Brunona do króla niemieckiego Henryka II z 1008 roku jego spotkanie z Włodzimierzem Wielkim przed wyprawą misyjną do Pieczyngów mogło mieć miejsce w Przemyślu gdzie zachowały się z tego okresu pozostałości po bramie obronnej (obecnie naprzeciw czytelni Seminarium Duchownego) i wały podłużne. W czasie swojej ostatniej wyprawy misyjnej do Prus w 1009 roku św. Bruno ginie wraz z osiemnastoma towarzyszami. Bolesław Chrobry po ponownym przyłączeniu Przemyśla do Polski w 1018 roku buduje romańską rotundę - martyrion (znajdującą się obecnie pod prezbiterium bazyliki katedralnej obrządku łacińskiego) , gdzie mogły zostać pochowane ciała zamęczonego Brunona z Kwerfurtu i jego osiemnastu towarzyszy. Potwierdzeniem tego może być odnaleziona w XIX wieku płyta nagrobna z postacią w kołpaku oraz korespondencja przemyskiego biskupa prowadzona z generałem zakonu Jezuitów w XVII wieku , w której wspomniano, że w podziemiach katedry znajdowały się od 700 lat szczątki męczenników. W dziejach przemyskiej katedry nie występują inni męczennicy, którzy mieliby być tam pochowani. W 1961 roku w czasie prac archeologicznych prowadzonych w obrębie murów romańskiej rotundy, znajdującej się pod katedrą, odkryto 19 szkieletów ludzkich (18+1), z których jeden znajdował się w specjalnej niszy wykutej w ścianie rotundy. Badania antropologiczne przeprowadzone na 17 czaszkach potwierdziły możliwość ich pochodzenia z okresu XI wieku. Po śmierci św. Brunona działalność jego kontynuowali arcybiskupi misyjni obrządku łacińskiego Ingelbert i Grzegorz, arcybiskup Stefan (zm. w 1028 r.), Aron (który konsekrował w 1050 r. biskupa Szwecji Osmunda), Bogumił (zm. w 1092 r.).
W roku 1031 Przemyśl zostaje ponownie zagarnięty przez Ruś, z rokiem tym wiąże się również pierwsza wzmianka o osadnictwie żydowskim w Przemyślu.

Po zajęciu grodu w 1069 przez Bolesława Śmiałego staje się on siedzibą monarchy na kilka lat.
Od 1086 do około 1270 roku- gród przemyski zostaje stolicą samodzielnego księstwa będącego we władaniu książąt polskich (Kazimierz Sprawiedliwy , Leszek Biały), ruskich i węgierskich .
Przemyski wojewoda Piotr Włast i biskup krakowski Mateusz , w liście z 1143 r do św. Bernarda podają zmianę na tym terenie obrządku z łacińskiego na wschodni. Pierwszym znanym z imienia arcybiskupem obrządku wschodniego jest Antoni przybyły w 1218 roku do Przemyśla z Nowogrodu Wielkiego , a ostatnim Piotr (1245 r).
Powrót grodu w 1344 r. do Polski powoduje powołanie biskupów przemyskich obrządku łacińskiego od 1352 roku podległych bezpośrednio stolicy apostolskiej-Iwan i Mikołaj , którzy noszą nazwę biskupów Rusi . Bulla papieża Grzegorza XI przywraca w 1375 r istniejącą wcześniej metropolię ustanawiając nową stolicę w Haliczu podporządkowując jej biskupstwa w Przemyślu, Włodzimierzu i Chełmie. W 1412 roku stolica metropolii zostaje przeniesiona do Lwowa . Od tego czasu Przemyśl był stolicą dwóch a nieraz trzech biskupów różnych obrządków.
W 1389 roku miasto otrzymuje nową lokację na prawie niemieckim. Wybudowany zostaje murowany zamek, miasto otoczone wysokim murem z wieżami, powstają nowe kościoły, klasztory, ratusz. Z tego okresu zostały fragmenty zamku, murów miejskich przy ulicy Basztowej , katedra z XV wieku, rynek otoczony starymi kamienicami z XVI w., klasztory obronne Reformatów i Karmelitów z XVII w., Benedyktynek z XVIII w., klasztor Franciszkanów z XVIII w., i kolegium Jezuickie z XVII w. Na zamku przemyskim rezydują wojewodowie , kasztelani i starostowie. Wśród starostów była kobieta Nawojka Koniecpolska w XV w., oraz wyniesieni spośród Polaków na tron królewski monarchowie elekcyjni, pierwszy Michał Korybut Wiśniowiecki i ostatni - Stanisław August Poniatowski.

Miasto dostaje się w 1772 r. Pod zabór austriacki. Następuje rozbiórka murów obronnych, ratusza ,części zamku, kasata zakonów, Austriacy budują w 1880 r. twierdzę i miasto otaczają dwoma pierścieniami fortów, a w 1889 roku lokują tu dowództwo Korpusu Wojskowego Nr X , które istnieje do II wojny światowej. Powstają pierwsze zakłady przemysłowe, jak młyny parowe, rafinerie nafty, a w 1860 roku doprowadzona zostaje linia kolejowa. W tym okresie powstają nowe budowle związane z rozwojem życia kulturalnego .Pozostały z tego okresu powstałe w XIX w. : Dom Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" (dziś Wojewódzki Dom Kultury), Dom Towarzystwa Rzemieślniczego "Gwiazda" (dziś Dom Kultury Kolejarza), oraz w XX w. Dom Robotniczy, Dom Ludowy (ukraiński),Dom Katolicki. W czasie zaborów miasto znajduje się w centrum walk niepodległościowych. Przemyskie Towarzystwo Naukowe "Senat" w 1832 r. dało początek ruchom niepodległościowym pod zaborem austriackim. Józef Piłsudski w 1906 r. przeniósł tu działalność zbrojną z zaboru rosyjskiego do austriackiego. Wywołało to rozwój organizacji takich jak : Oddziały Ćwiczebne, Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe, Drużyny Skautowe. W 1912 roku J.Piłsudski przybywa ponownie do Przemyśla skutkiem czego następuje konsolidacja organizacji i powołanie Zjednoczonych Obozów Niepodległościowych, Zgromadzenia Polskiej Młodzieży Niepodległościowej i Skautowego Komitetu Jedności. Przemyśl w przededniu I wojny światowej zajmował 16.5 km2 oraz posiadał 54 078 mieszkańców , w tym :
25 306 obrządku łacińskiego 46,8%
16 062 wyznania mojżeszowego 29,7%
12 018 obrządku grekokatolickiego 22,2%
Wybuch I wojny światowej powoduje ,że miasto jest znowu w centrum wydarzeń. W związku z wybuchem I wojny światowej miasto znalazło się w pierwszej linii toczących się walk między zaborcą austriackim a rosyjskim. Wynikało to z tego, że Przemyśl był twierdzą , która była trzykrotnie oblegana w czasie I wojny światowej. Poddała się tylko raz w 1915 roku na skutek pogłębiającego się głodu. Zadaniem twierdzy była obrona od południa najdogodniejszych przejść przez przełęcze karpackie i szlaków drożnych, które wiodły do centralnej części Węgier . Tutaj też w czasie działań wojennych znajdował się w sierpniu 1914 roku austriacki Sztab Generalny. W wyniku starań Władysława Sikorskiego (późniejszego generała i premiera rządu RP) 19 sierpnia 1914 roku zapada w Przemyślu decyzja o utworzeniu Legionów Polskich - Wschodniego we Lwowie i Zachodniego w Krakowie. Kryzys przysięgowy Legionów w 1916 roku i ich rozwiązanie w Przemyślu na przełomie sierpnia i września 1917 roku kończy ten etap czynu zbrojnego. W wyniku tego rozformowano tutaj dwie brygady I i III , zaś Komenda Legionów i II Brygada zostają przekształcone w Polski Korpus Posiłkowy. Powoduje to powrót do tworzenia konspiracyjnych organizacji takich jak Polska Organizacja Wojskowa "Wolność", Związek Gimnazjalny Młodzieży Niepodległościowej i Polskie Kadry Wojskowe. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii miasta jest obrona i wyzwolenie Przemyśla w 1918 roku.

Władza zaborców zostaje obalona w mieście 1 listopada 1918 roku a w jej miejsce powołano lokalny rząd składający się z przedstawicieli społeczności polskiej , ukraińskiej i żydowskiej. W tym samym dniu Rada Regencyjna mianowała przebywającego w Przemyślu gen. Stanisława Puchalskiego dowódcą Wojsk Polskich w Galicji i na Sląsku a jego szefem sztabu płk Władysława Sikorskiego. W nocy z 3 na 4 listopada 1918 roku Ukraińcy , łamiąc wcześniej podpisaną umowę ,dokonują zamachu stanu i zajmują część miasta położoną po prawej stronie Sanu, rozbrajając polskie oddziały i aresztując gen. Puchalskiego.

Druga strona Przemyśla, dzięki bohaterskiej postawie młodzieży , która odparła ogniem atak przeważającego liczebnie nieprzyjaciela, pozostała w rękach polskich. Przebywającemu w śródmieściu płk Sikorskiemu udało się uniknąć aresztowania ,dzięki czemu w przebraniu kolejarskim zdołał przedostać się na Zasanie, gdzie mianował por Kozubskiego komendantem Przemyśla , a następnie wyjechał do Krakowa w celu zorganizowania odsieczy. Ponieważ żadna ze stron nie była wówczas w stanie zwyciężyć przeciwnika oczekiwano na pomoc z zewnątrz. 10 listopada przybywa z Krakowa do Przemyśla pomoc w postaci "Grupy San" pod dowództwem mjra Juliana Stachiewicza , wśród której byli między innymi: por. Władysław Bortnowski, kpt. Edmund Knoll Kownacki oraz plutonowy Henryk Dobrzański (późniejszy mjr"Hubal"). 11 listopada mjr Stachiewicz przesłał stronie ukraińskiej ultimatum wzywające do opuszczenia miasta jednak pozostało ono bez odpowiedzi. W związku z tym 11 i 12 listopada 1918 roku tutaj zostaje stoczona pierwsza zwycięska bitwa Odrodzonego Wojska Polskiego II RP z wojskami ukraińskimi, której efektem było wyzwolenie miasta . 13 listopada 1918 roku płk Sikorski przyleciał do Przemyśla samolotem pilotowanym przez por Bogusza, by zorganizować odsiecz dla broniącego się Lwowa. Przed lądowaniem został silnie ostrzelany przez artylerię, w wyniku czego musiał ,w płonącym samolocie, lądować na polach pod Jarosławiem. Był to pierwszy zamach lotniczy na życie późniejszego generała i premiera. W dniu tym został też odwołany zdobywca miasta mjr Stachiewicz , który powrócił do Krakowa , a w jego miejsce przybył ppłk Michał Karaszewicz -Tokarzewski, pod którego dowództwem wyrusza 18 listopada 1918 roku odsiecz militarna dla broniącego się Lwowa. Dzięki temu Lwów i Małopolska Wschodnia znalazły się ponownie w granicach Państwa Polskiego. Od 19 listopada Przemyśl staje się siedzibą dowódcy Grupy Wschodniej gen. Bolesława Roi. W obronie i szturmie Przemyśla czynnie uczestniczyła młodzież , której miasto i Polska w dużym stopniu zawdzięcza swe sukcesy. Ale walki nie ustały i toczyły się krwawe boje na przedpolach Przemyśla. 13 grudnia 1918 roku w kontruderzeniu przeciw wojskom ukraińskim pod Niżankowicami brały udział oddziały składające się z młodzieży gimnazjalnej . Jeden z nich -oddział 10 p.p - poniósł szczególnie dotkliwe straty w postaci 12 poległych przemyskich uczniów . Dla upamiętnienia młodzieży, zwanej Orlętami Przemyskimi , która walczyła i ginęła w obronie Przemyśla, Ziemi Przemyskiej i Lwowa oraz innych części Polski , społeczeństwo przemyskie ufundowało na Placu Konstytucji pomnik Orląt Przemyskich , odsłonięty w 1938 roku , na którym umieszczono napis "Orlętom Przemyskim poległym za Ojczyznę 1918-1921".

Przemyśl w okresie międzywojennym jest miastem składającym się z mieszkańców różnych ras, narodowości i wyznań - według danych biura ewidencji ludności posiadał powierzchnię 16,5 km2 z 62272 mieszkańcami wśród których według wyznań było:
39 430 obrządku łacińskiego 63,3%
18 376 wyznania mojżeszowego 29,5%
4 391 obrządku grekokatolickiego 7,0%
85 innych wyznań 0,2%

Jest siedzibą lokalnych władz wojskowych, administracyjnych i kościelnych - zlokalizowane tutaj było min. Dowództwo Okręgu Korpusu Nr X obejmującego obszar 37983 km2 tj .9,6% powierzchni państwa z 3401 tys. mieszkańców.
Kolejnym etapem w historii Przemyśla był okres podwójnej okupacji tj. niemieckiej i radzieckiej w czasie II wojny światowej. Już od pierwszych dni września 1939 r mieszkańcy Przemyśla nękani byli atakami lotniczymi. Ich punktem kulminacyjnym było bombardowanie 7 września kiedy to między innymi zniszczono Żeńską Szkołę Powszechną na ulicy Konarskiego , oraz 8 września gdy zapalono dom handlowy tzw. “pasaż Gansa” na ul. Mickiewicza. 13 września 1939 r przybywa do Przemyśla gen. broni Kazimierz Sosnkowski , który organizuje obronę miasta i powierza ją ppłk Janowi Matuszkowi. Po zajęciu miasta 15 września 1939 r Niemcy powołali do wykonywania swoich czynności prezydenta miasta Baldiniego i internowali , jako zakładników , część radnych i pracowników zarządu miasta oraz przedstawicieli społeczności polskiej. Władzę nad miastem i okolicą sprawowała Komenda Miasta z gen. por. Strecciusem na czele. Hitlerowcy zlokalizowali na terenie Przemyśla i w okolicy także liczne obozy jenieckie. 15 września 1939 r zaproszono ks. biskupa grekokatolickiego J.Kocyłowskiego i dr. W.Zahajkiewicza na spotkanie z Adolfem Hitlerem w okolicy Jarosławia, który przyleciał samolotem w celu rozważenia powołania rządu ukraińskiego na obszarach położonych na wschód od Sanu. Równocześnie tego samego dnia Niemcy zaprosili na rozmowę w sprawie utworzenia rządu polskiego Wincentego Witosa. Po jego odmowie internowano go 16 września w Sądzie Grodzkim w Jarosławiu . 22 września 1939 r ogłoszono komunikat ustalający między wojskiem radzieckim i niemieckim linię demarkacyjną na Sanie . Niemcy powołują 27 września na Zasaniu nowe władze miejskie z burmistrzem – sędzią narodowości ukraińskiej - dr Grzegorzem Łuczakowskim oraz wysiedlają Żydów i komunistów za San, natomiast 28 września 1939 r dochodzi do przekazania przez wojska niemieckie części miasta i powiatu położonych po prawym brzegu Sanu armii radzieckiej.
Taki stan utrzymywał się do 28 czerwca 1941 r tj. do czasu kiedy to wojska niemieckie zajęły strefę okupacyjną radziecką. Miasto pod okupacją radziecką odwiedzili 29 września 1939 r dygnitarze komunistyczni, między innymi przybył tu członek Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego Nikita Chruszczow , który zrobił sobie pamiątkowe zdjęcie na zniszczonym moście drogowym.
Od samego początku działań wojennych straty ponosiła cywilna ludność miasta.

Już w czasie walk 14 września 1939 r. zamordowany został na Zielonce przez żołnierzy niemieckich Wojciech Machała z córką ,dlatego że nie wydali ukrywających się polskich żołnierzy. 28 września 1939 r. doszło do pierwszych zbrodni ludobójstwa nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej. Zamordowano leśniczego Stanisława Wojtowicza z synem i podpalono leśniczówkę na Kruhelu Wielkim. Również wycofujące się małe grupki i pojedynczy polscy żołnierze byli mordowani przez nacjonalistów ukraińskich, czego przykładem może być zabicie 5 żołnierzy polskich w Buszkowicach. Pierwsze masowe aresztowania w Przemyślu nastąpiły 11 listopada 1939, gdyż władze niemieckie obawiały się demonstracji w związku z obchodzonym przed wojną Świętem Niepodległości. Wśród dalszych w pamięci pozostała tzw. akcja AB (Ausserordentlische Befriedungsaktion) skierowana przeciwko polskiej inteligencji. Aresztowano wówczas 20 mieszkańców miasta , którzy najpierw zostali umieszczeni w areszcie w Dubiecku , a następnie przetransportowani do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu , gdzie zginęli. Kolejnym działaniem okupanta zmierzającym do biologicznej zagłady narodu polskiego były egzekucje w oparciu o listy zakładników. Listy te publikowane na murach miasta w ilości 5 obejmowały 119 nazwisk. Wyroki wykonywano między innymi w lesie na Lipowicy, na terenie fabryki wozów przy ul. Mickiewicza i na Małym Rynku. Pozostali zakładnicy w większości zginęli bądź to w więzieniach bądź w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Oprócz strat ludności w samym Przemyślu miały również miejsce pacyfikacje licznych miejscowości w okolicy miasta, związane ze zwalczaniem ruchu oporu lub też z odwetem za akcje zbrojne. Przykładem tego może być przeprowadzona 7 marca 1943 przez Niemców i policję ukraińską pacyfikacja Kaszyc, w której zginęło 121 osób ,w tym kobiety i dzieci. Jeśli chodzi o okupację radziecką, to w 1940 roku w Przemyślu, podobnie jak na całym obszarze wschodniej Polski okupowanej przez Armię Czerwoną , nastąpiły masowe deportacje ludności. W lutym, kwietniu i czerwcu z Przemyśla i pobliskich osad wywieziono na wschodnie i północne obszary ZSRR ponad 10 000 mężczyzn , kobiet i dzieci , w zdecydowanej większości Polaków. Pod okupacją radziecką straciła życie Felicjanka siostra Maria Mazur aresztowana przez NKWD 30 kwietnia 1940 r. za pomoc udzieloną przekraczającym granicę ochotnikom do Wojska Polskiego na Zachodzie. 20 czerwca 1942 roku dochodzi do wywiezienia 1000 mężczyzn do obozu pracy w Janowie koło Lwowa co daje początek masowej eksterminacji ludności żydowskiej przez hitlerowców . 15 lipca 1942 roku utworzono w Przemyślu dzielnicę żydowską, po zamknięciu której przystąpiono do dalszej eksterminacji. Biologiczne wyniszczanie przez okupanta niemieckiego ludności żydowskiej spotkało się z niesieniem pomocy prześladowanym przez ludność chrześcijańską obrządku łacińskiego . W tej sprawie interweniowali u władz niemieckich między innymi pełnomocnicy ks. bp. ordynariusza Franciszka Bardy .
Od lipca 1942 do lipca 1944 niesienie pomocy odbywało się tajnie przez polskie organizacje konspiracyjne. Komenda Obwodu Armii Krajowej, Powiatowa Delegatura Rządu , a od września 1943 placówka Okręgowej Rady Pomocy Żydom "Żegota" dostarczały fałszywych dokumentów osobistych i żywności , a następnie pomagały osobom i instytucjom ukrywających Żydów oraz osłaniały je przed donosicielami. Jednak główny ciężar ratowania osób pochodzenia żydowskiego spoczywał na osobach prywatnych a częściowo na zgromadzeniach zakonnych. Na przykład rodzina Piotra Janowskiego ukrywała 18 osób, Józefa Wojdylaka 9 osób , Edwarda Saluka 8 osób, Siostry Sercanki 12 osób. Działalność ta pociągała za sobą ofiary , którymi były nie tylko osoby dorosłe ale także małe dzieci . Znany jest przypadek rozstrzelania 8-osobowej rodziny polskiej w Przemyślu za ukrywanie jednego dziecka żydowskiego , a pierwsza publiczna egzekucja ludności polskiej na terenie miasta to stracenie 6 września 1943 roku Michała Kruka i innych za pomoc udzieloną Żydom. Ogółem na terenie miasta i najbliższej okolicy uratowano 415 osób narodowości żydowskiej (w tym 60 dzieci) w odwet za co Niemcy zamordowali 568 osób narodowości polskiej.
Niezależnie od okupacyjnej administracji niemieckiej i radzieckiej , została zachowana struktura organizacyjna polskich władz konspiracyjnych.
Pod okupacją radziecką powołano Komendę Okręgu Związku Walki Zbrojnej , a pod niemiecką początkowo Powiatową Komendę Służby Zwycięstwa Polsce przekształconą w 1940 r. w Komendę Obwodu Związku Walki Zbrojnej a od 1942 r. Armii Krajowej podlegającą Komendzie Okręgu w Krakowie. Od 1943 r. reaktywowano cywilną administrację w formie Powiatowego i Miejskiego Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Przemyślu. Przemyśl od początku niemieckiej okupacji nie składa broni. Mieszkańcy , a szczególnie młodzież ,walczy, poza wyżej wymienionymi organizacjami , także w Szarych Szeregach, Samodzielnej Tajnej Organizacji Studentów, Batalionach Chłopskich,, Kierownictwie Dywersji AK "Kedyw". Wielu mieszkańców miasta bierze także udział w walkach poza granicami kraju i to zarówno w Wojsku Polskim na Zachodzie jak i w sformowanym w ZSRR II Korpusie oraz I i II armii LWP. Przemyślanin ppor. Kazimierz Gurbiel 18 maja 1944 roku jako pierwszy dociera, wraz z patrolem , na szczyt Monte Cassino . Podobnie plutonowy Kazimierz Grzejek 8 marca 1945 roku jest wśród tych , którzy pierwsi znaleźli się nad Bałtykiem.
W lipcu 1944 roku toczyły się przez kilka dni walki między wojskami niemieckimi i radzieckimi w wyniku których okupant niemiecki opuścił miasto. Na początku 1945 r. miasto zamieszkiwało
28 144 mieszkańców w tym według wyznań było:
22 173 obrządku łacińskiego - 78,8%
5372 obrządku grekokatolickiego -19,1%
415 wyznania mojżeszowego - 1,5%
284 innego wyznania - 0,6%
Jeszcze przed zakończeniem wojny Ukraińska Armia Powstańcza (UPA) dokonała ataku na miasto i wymordowała rannych żołnierzy i chorych cywili znajdujących się w szpitalu przy ul. Słowackiego. Żołnierze radzieccy w dniu 30 maja 1945 r. na terenie Zakładu Księży Salezjanów zamordowali księdza Jana Dolatę oraz Ludwika Cienciałę. W sumie Przemyśl w czasie II wojny światowej stracił 35 188 mieszkańców (57%).Cofnęło to rozwój miasta o pół wieku .Wyrównywanie tych strat trwało 38 lat i uzyskanie stanu sprzed wojny nastąpiło w 1983 roku. Straty objęły 17 961 mieszkańców narodowości żydowskiej i 17 227 narodowości polskiej . Obaj okupanci prowadzili politykę eksterminacji miejscowej ludności i osiedlania w jej miejsce obcej. Związek Sowiecki w ciągu niespełna dwóch lat doprowadził do wyniszczenia 11 562 mieszkańców Przemyśla narodowości polskiej osiedlając w ich miejsce 4852 obywateli radzieckich , natomiast hitlerowcy w okresie niepełnych pięciu lat wywieźli i wymordowali 5665 Polaków i prawie wszystkich przemyskich Żydów , przy równoczesnym osiedleniu w ich miejsce 2035 Niemców. Najdotkliwsze straty poniosła polska inteligencja pod okupacją radziecką. Zamordowano internowanego dowódcę obrony miasta w kampanii wrześniowej ppłk Jana Matuszka, dowódcę 10 Pułku Artylerii Ciężkiej płk Jana Bokszczanina , komendanta miasta ppłk Mieczysława Sokół-Szachina , emerytowanego dziekana Dowództwa Okręgu Korpusu Nr X i Obrońcę Przemyśla w 1918 r. księdza ppłk Józefa Panasia , kapelana Garnizonu Przemyskiego księdza mjr Stanisława Kontka oraz około 150 oficerów Przemyskiego Garnizonu. Oprócz wojskowych wymordowano też przedstawicieli władz cywilnych: Starostę powiatowego - Adama Remiszewskiego, ostatniego Prezydenta Miasta Przemyśla - Władysława Baldiniego, Sędziów Sądu Okręgowego i Grodzkiego i wielu innych. Zginął też wybitny naukowiec dr Walery Kramarz oraz przemysłowiec i wydawca inż. Tadeusz Bystrzycki.
W czasie działań wojennych uległo zniszczeniu 1568 budynków (40% ogółu) ,w tym wiele zabytkowych (jak np. katedra ob. łacińskiego, zespół klasztorny Benedyktynek, stara synagoga z XVI w) oraz zakładów przemysłowych i pomników.
Zmieniła się radykalnie rola miasta. z centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego stało się małym miastem przygranicznym. Widoczna zmiana na lepsze w zakresie budownictwa i rozwoju ludności nastąpiła po 1975 r. gdy zlokalizowano tu siedzibę władz wojewódzkich.


Ważniejsze zabytki i budowle
1. Zespół fortyfikacji miejskich - w jego skład wchodzą relikty murów obronnych średniowiecznego miasta (mury, fosy) z przełomu XV i XVI w. modernizowanych w XVI w. Mury obronne zachowały się do czasów obecnych i oglądamy je w postaci dwóch niedużych fragmentów przy ul. Basztowej. Niegdyś mury te przebiegały wzdłuż dzisiejszych ulic Basztowej, Słowackiego, pl. na Bramie, Jagiellońskiej, Kościuszki, Wybrzeża Marszałka Piłsudskiego, Waygarta, Kmity pomiędzy katedrą i zamkiem, ulicą Kapitulną, obok ul. Tatarskiej do Popiełuszki, a następnie dochodziły do Basztowej.
Do miasta można dostać się przez 3 bramy i furty, a obronność murów wzmacniało 10 baszt. Dużą atrakcję turystyczną stanowią forty z I wojny światowej z tzw. pierścienia wewnętrznego za zniszczonym fortem, głównym “Ostrów”. Najatrakcyjniej prezentują się jednak forty na wzniesieniu. W sezonie letnim czynne jest w bramie fortecznej przy ul. Sanockiej Muzeum Pamiątek z 1914-15 roku.
2. Zabytkowe kamieniczki w Rynku - niegdyś otaczały one cały rynek. Obecnie część kamienic nie istnieje, pozostałe uległy licznym przeróbkom zmieniającym znacznie ich pierwotny wygląd. Kamienice posiadały na parterze obszerną sień, obok znajdował się sklep z magazynem. Na piętrze usytuowane izby mieszkalne, w piwnicach magazyny. Kamienice rynku przemyskiego od schyłku XV do XVI w. były jednopiętrowe. Budowane w XVI w. posiadały już dwa piętra, a jednopiętrowe otrzymywały nadbudówkę drugiego piętra, stając się równocześnie wielorodzinnymi domami czynszowymi.

W pierzei południowej rynku, zachowane są kamieniczki z podcieniami i ciekawymi elewacjami. Niektóre z nich mają własne nazwy, np. “Dom Hildów” czy “Pod Krzysztofory”. W kamieniczkach tych znajdują się interesujące sienie zajezdne i klatki schodowe. W odrestaurowanej kamienicy Rynek 4 mieści się siedziba Towarzystwa Przyjaciół Nauk z cenną biblioteką.

3. Zamek w Przemyślu leżący na wzgórzu 270 m n.p.m. z całym zespołem (brama wjazdowa, 4 baszty, relikty budowli romańskich i teatr “Fredreum”) należy do najstarszych i najcenniejszych zabytków miasta. Z zamku zbudowanego po roku 1340 przez Kazimierza Wielkiego pozostała jedynie gotycka ostrołukowa brama wjazdowa. Przebudowę zamku w latach 1514-1553 przeprowadził Piotr Kmita, zmieniając budowlę z gotyckiej na wczesnorenesansową. Dalsza modernizacja w XVII w. nadała obiektowi cechy renesansowe. Zaniedbany zamek w latach 1759-1762 uległ częściowej rozbiórce. Dopiero konserwacja i rekonstrukcja pozostałych części w XIX i XX w. uratowała go od całkowitej likwidacji. Udało się uratować tylko 2 baszty i bramę wjazdową. W 1916 roku zbudowania zamkowe przyjęło na teatr Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry. Od 1968 roku podjęło rozległe prace rekonstrukcyjno- remontowe całego obiektu, które zakończono w 1992 roku. Od tej pory pomieszczenia zamku służą instytucjom upowszechnianie kultury.

4. Archikatedra to cenny zabytek architektury. Wybudowana została w stylu gotyckim w XV i XVI w., na miejscu dawnej rotundy św. Mikołaja z XII-XIII w. Fragmenty rotundy odkryto w 1961 roku w podziemiach archikatedry. W wieku XVIIII przebudowano fasadę w stylu barokowym, a po zawaleniu się sklepienia nawy głównej w 1733 roku następuje odbudowa kościoła. W latach 1833-1913 dokonano kolejnej restauracji wg projektu architekta Prylińskiego, przywracając jej częściowo charakter gotycki. Jednak oglądana z zewnątrz archikatedra nie reprezentuje wyraźnych stylowych cech. Z XV-wiecznej gotyckiej katedry zachowały się: mur z przyporami i małymi basztami obronnymi koło Skarbca, oraz prezbiterium, gotyckie okna, żebrowania i sklepienia. Fasada barokowa zdobiona jest balustradą z herbami rodziny Fredrów. Obok stoi dzwonnica późnobarokowa nadbudowana ok. 1907 roku, mająca 71 m wysokości. W 1960 roku papież Jan XXIII nadał katedrze tytuł Bazyliki Mniejszej. 26 maja 1991 roku w kaplicy Fredrów złożone zostały relikwie sługi Bożego Józefa Sebastiana Pelczara, którego beatyfikacji dokonał papież Jan Paweł II w dniu 2 czerwca 1991 roku w Rzeszowie. W archikatedrze znajduje się otoczona kultem mała, alabastrowa statua Matki Bożej Jackowej, pochodząca z końca XV w. (według legendy z 1240 r.) przeniesiona tutaj z kościoła Dominikanów w XVIII w.
5. Urząd Miejski. Analiza materiałów i technika murów wykazała, iż pewne partie tego gmachu pochodzą z końca XV w. Był on w posiadaniu różnych właścicieli. Po pierwszym rozbiorze Polski budynek pełnił rolę koszar, a w latach 1860-65 przeznaczony został na sąd. W okresie międzywojennym i obecnie służy jako siedziba władz miejskich. W 1964 roku z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego na ścianie gmachu umieszczono tablicę z nazwiskami profesorów tej uczelni pochodzących z Przemyśla i ziemi przemyskiej. Na gmachu u góry widoczny jest herb Przemyśla, przedstawiający kroczącego niedźwiedzia z krzyżem nad grzbietem.

6. Urząd Wojewódzki znajduje się w budynku poklasztornym o.o. Dominikanów, który powstał w latach 1589-1635. Został wybudowany w stylu eklektycznym z fragmentami barokowymi. W 1787 roku austriacka administracja umieściła w nim cyrkuł funkcjonujący do 1817 roku. Następnie mieścił się tutaj magistrat, a od 1847 roku do 1936 sąd i więzienie. Od czerwca 1975 roku zlokalizowano w budynku siedzibę Urzędu Wojewódzkiego.

7. Gmach Garnizonowego Klubu Oficerskiego to dawny klasztor Dominikanek zbudowany w 1595 roku w obrębie murów miejskich. Po kasacie w XVIII w. został zamieniony przez Austriaków na szpital wojskowy, a następnie pod koniec XIX w. budynek przeznaczono na kasyno wojskowe. Ostatnia wojna przyniosła obiektowi poważne zniszczenia wnętrza. Obecnie pełni on funkcję Garnizonowego Klubu Oficerskiego.
8. Dawna szkoła katedralna zbudowana została w latach 1564-1572 w stylu gotyckim, później przebudowana, na skutek czego utraciła swój pierwotny wygląd.

9. Kościół Najświętszego Serca Jezusowego. Jest to dawny kościół jezuicki, następnie wojskowy, a od 1991 roku decyzją Ojca Świętego stanowi katedrę diecezji bizantyjsko-ukraińskiej. Kościół ten wzniesiony został w latach 1627-1635 głównie staraniem Anny z Tyrawskich Ulińskiej. Zbudowano go w stylu barokowym. Trzynawowy z dwuwieżową fasadą posiada wewnątrz wartościowe obrazy Tadeusza Popiela, Józefa Stachiewicza i innych. W jego podziemiach spoczywały zwłoki błogosławionego biskupa przemyskiego Józefa Sebastiana Pelczara (przeniesione do Archikatedry w 1991 roku).

10. Dawne Kolegium Jezuickie zbudowane w latach 1687-1720 służyło jezuitom do grudnia 1773 roku, tj. do czasu zniesienia zakonu bullą papieską. Rząd austriacki likwidując kolegium, skonfiskował jezuitom mieszczącą się w gmachu bibliotekę, drukarnię i aptekę, zamieniając budynek na niemieckie gimnazjum. Przez pewien czas była to szkoła wojskowa, a następnie filozoficzno-teologiczna. W okresie Wiosny Ludów mieściły się w gmachu koszary przemyskiej gwardii narodowej. W 1903 roku przeznaczono go na mieszkanie dla duchowieństwa. Obecnie na II piętrze budynku znajdują się zbiory Muzeum Archidiecezjalnego im. bł. Józefa Sebastiana Pelczara, Biskupa Przemyskiego.

11. Zespół kościelno- klasztorny Franciszkanów wybudowany w latach 1754-78 w stylu barokowym wg projektu Walentego Haltmana. Kościół zdobi bogata polichromia wykonana przez Tomasza Gertnera, Rybkiewicza i Winiarskiego. Budowla wykazuj pewne cechy klasycystyczne w postaci kolumn jońskich na fasadzie i fresku w niszach. Widoczne 3 piękne rokokowe kamienne rzeźby z piaskowca, są dłuta Fabiana i Sebastiana Fesingerów. Ozdobne w żelazne okucia drzwi wprowadzają do wnętrza kościoła, który jest budowlą trzynawową, bazylikową. W latach 1848-75 obiekt przechodził restaurację. W roku 1987 zakończono prace konserwatorskie, które rozpoczęto w 1980 roku. Jest to jeden z najcenniejszych i najpiękniejszych zespołów sakralnych w Przemyślu.

12. Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej mieści się w zabytkowym pałacu z 1887 roku, byłej siedzibie biskupa greckokatolickiego. Budynek ten przeszedł adaptacje i modernizację w latach 1969-74. Początki muzeum sięgają 1909 roku. Inicjatorami jego powstania byli bracia Osińscy, którzy na ten cel oddali rodzinne i własne zbiory. Muzeum posiada szereg ekspozycji stałych: archeologiczną “Dzieje ziemi i człowieka w regionie przemyskim”, etnograficzną “Tradycyjna i współczesna rzeźba ludowa”, wnętrza mieszczańskie z przełomu XIX/XX w., szkic panoramy “Bitwa pod Somosierrą” W. Kossaka i M. Wywiórskiego, a także jeden z największych zbiorów ikon w Polsce. Muzeum jest więc dużą atrakcją dla zwiedzających.

13. Zespół poklasztorny Karmelitów. Kościół i klasztor zostały wzniesione w latach 1624-30, zachowały po dzisiejsze czasy bogactwo i artyzm stylu barokowego. Obiekt wybudowano z fundacji Marcina Krasickiego w obrębie murów miejskich. Po kasacie w 1784 roku cały zespół przekazano kapitule greckokatolickiej na katedrę, a zakonników przeniesiono do klasztoru w Zagórzu. W latach 1876-84 dokonano licznych niezbyt udanych przeróbek, które znacznie zmieniły wygląd kościoła. W 1946 roku o.o. Karmelici objęli ponownie w posiadanie klasztor i kościół. W latach 1979-82 przeprowadzono remont wnętrza kościoła przywracający mu poprzedni wygląd. Posiada on bogatą dekorację stiukową, cenne portale, drewnianą ambonę w formie łodzi i wiele zabytków sztuki sakralnej.
Obok znajduje się murowana dzwonnica postawiona około 1880 roku.

14. Wieża zegarowa budowana w latach 1775-77 s tylu barokowym służyć miała jako dzwonnica nowej cerkwi, którą wznieść miano w miejsce spalonej w XVI w., po przekazaniu kościoła Karmelitów na katedrę greckokatolicką. W 1784 roku władze austriackie zaadoptowały nieskończoną dzwonnicę na strażnicę miejską. Po pożarze w 1864 roku wieża została przebudowana i podwyższona o jedno piętro, otrzymując obecny wygląd. Rolę wieży strażackiej pełniła do 1907 roku.

15. Kościół i klasztor o.o. Reformatów położony jest o 3 m poniżej poziomu ulicy. Zespół ten został wybudowany w 1641 roku w stylu barokowym. Oba obiekty opasano murami z czterema basztami, dzięki czemu pełniła funkcję barbakanu obronnego przy Bramie Lwowskiej. W późniejszych czasach kościół był wielokrotnie przerabiany, w wyniku czego zmienił swój pierwotny wygląd. W podziemiach klasztoru pochowany został Andrzej Maksymilian Fredro. Kościół zdobią freski Stanisława Stroińskiego. Na zewnątrz kościoła widoczny jest pomnik zakonnika-reformata Krystyna Szyszkowskiego, który w 1672 roku przewodził mieszczanom Przemyśla w walce z Tatarami.

16. Pałac biskupów rzymskokatolickich wzniesiony w latach 1751-1754, przebudowany w XIX i XX w. Na skutek zmian pałac stracił cechy stylowe.

17. Kopiec Tatarski usypany w kształcie podłużnego trójkąta o owalnej podstawie, posiada wymiary 100 x 16 m, wysokość 12 m. Najstarsza legenda mówi o zniesieniu (pobiciu) w I poł. XVI w. w tym miejscu zagonu tatarskiego i gdzie w czasie walki zginął chan (Mirza). W miejscu śmierci chana wg wschodnich obyczajów usypywano kopiec-pomnik. Wzgórze na pamiątkę zwycięstwa nazwano “Zniesienie”, a na kopcu ustawiono kapliczkę św. Leonarda. Wg historyków nazwa kopca pochodzi z czasów wczesnohistorycznych, gdyż służył jako punkt obserwacyjny do przekazywania umówionych znaków o zbliżaniu się od wschodu i płd- wsch. nieprzyjaciela, którym od XIII w. byli głównie Tatarzy.

18. Kościół Św. Trójcy i klasztor s.s. Benedyktynek z XVIII w., to najstarsze budowle Zasania. Obecny kościółek Benedyktynek, barokowy, jednonawowy, z częścią klasztoru, budowany był w latach 1768-77. obiekt otoczono murem obronnym ze strzelnicami, który zachował się na długości ok. 350 m wraz z otworami strzelnic i fragmentami baszt. W kościele można obejrzeć freski barokowe Stanisława Stroińskiego z XVIII w., rokokową kratę chóru, obrazy z XVII-XVIII 3w., tabernakulum z alabastru z 2880 roku, oraz barokową ambonę z XVIII w.

19. Dom Robotniczy jest to okazały budynek wybudowany w latach 1912-13 ze składek robotniczych. Jako pierwszy w Galicji był ośrodkiem kultury robotniczej. Pracami budowy gmachu kierował inż. Stanisław Majerski i Antoni Malinowski.

20. Kościół Salezjanów, neogotycki, został wzniesiony w latach 1912-1929 przez zakonników którzy osiedlili się w Przemyślu w 1907 roku. W świątyni zwracają uwagę 2 obrazy Mariana Stroińskiego oraz bogato rzeźbiona ambona, a także polichromia wykonana w trakcie ostatniej restauracji kościoła przez Stanisława Jakubczyka.

21. Budynek Dworca PKP zbudowano w latach 1859-60 równolegle z budowlą linii Kraków- Lwów. Przebudowano go w 1895 roku. Ma charakter neobarokowy z bogatym wystrojem wnętrz. W hollu znajduje się 12 plafonów wykonanych przez Jana Talagę i Feliksa Wyrzywalskiego, a w sali restauracyjnej, malowidła ścienne Mariana Stroińskiego.

22. Dawna synagoga na Zasaniu zbudowana w XIX w. w latach okupacji hitlerowskiej mieściła się tutaj elektrownia. Po wojnie zajezdnia MPK.

23. Budynek dawnego Cyrkułu został wzniesiony po 1678 roku jako klasztor i szpital o.o. Bonifratów. W latach 1787, 1817, 1885 przechodził generalną przebudowę. W 1817 roku umieszczono tutaj urząd cyrkularny, potem starostwo. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urzędu Powiatowego. Od 1975 roku był siedzibą Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Od 1990 roku funkcjonuje tu Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych.

24. Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy pochodzi z 1880 roku. Jest murowana, ma 3 kopuły na planie centralnym. Cerkiewka ta niedawno gruntownie odnowiona posiada ikonostas z XIX w. Od 1985 roku jest w posiadaniu parafii prawosławnej.

25. Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, murowana, o trzech kopułach, wzniesiona po 1887 roku w miejscu dawnej cerkwi drewnianej. Została zniszczona po II wojnie światowej, odnowiono ją w latach 1982-84. Mieści obecnie parafię kościoła prawosławnego. Obok cerkwi znajduje się dzwonnica z zabytkowymi dzwonami z XVIII w. oraz cmentarz.

26. Zespół pałacowy Lubomirskich w Bakończycach. Pałac zbudowany wg projektu arch. Maksymiliana Nitscha w latach 1885-1887 w stylu eklektycznym. Fundatorem pałacu jest Hieronim Lubomirski, który założył również park wg wzorów angielskich.