Kotliny Podkarpackie

Kotliny Podkarpackie - Oświęcimska i Sandomierska - są położone w południowej części Polski. Kotliny od północy są otoczone przez Wyżyny: Śląsko-Krakowską, Kielecką i Lubelską, a od południa przez Karpaty. Pas kotlin jest obniżeniem tektonicznym, powstałym na przedpolu Karpat w trzeciorzędzie (zapadlisko przedkarpackie) podczas alpejskich ruchów górotwórczych. Obniżenie to na terenie Polski przebiega od Bramy Morawskiej na zachodzie do okolic Przemyśla na wschodzie. Najwęższym fragmentem zapadliska przedkarpackiego jest Brama Krakowska o długości 40 km i szerokości około 5-6 km. Zapadlisko przedkarpackie jest wypełnione skałami osadowymi powstałymi w trzeciorzędzie: piaskowcami, iłami i zlepieńcami, wśród których występują złoża soli kamiennej, gipsu, siarki, gazu ziemnego oraz ropy naftowej. Utwory trzeciorzędowe są przykryte osadami czwartorzędowymi pochodzenia lodowcowego. Są to iły, piaski, żwiry, gliny oraz less. W rzeźbie kotlin dominują równiny o wysokości 100-200 m n.p.m. oraz faliste wysoczyzny (płaskowyże), których wysokość wynosi około 100-300 m n.p.m. Z piasków polodowcowych powstały śródlądowe wydmy, występujące w Kotlinie Sandomierskiej. W kotlinach przeważają gleby płowe i brunatne, wykształcone na glinach, częściowo także na lessach. W dolinach rzek występują mady. W zależności od żyzności gleb uprawia się na nich pszenicę i buraki cukrowe lub - na gorszych glebach - ziemniaki i żyto. Kotliny podkarpackie są jednym z najcieplejszych regionów Polski. Średnia temperatura lipca wynosi 19C, w styczniu średnia temperatura waha się w granicach od -3C do -5C. Opady w ciągu roku wynoszą średnio 600-800 mm. Kotlina Sandomierska jest największą kotliną w obrębie Północnego Podkarpacia, jej powierzchnia wynosi około 14 500 km2, jej kształt jest zbliżony do trójkąta. Kotlinę Sandomierską otaczają: od północnego zachodu ? Wyżyny Kielecka i niecka Nidziańska, od północnego wschodu- Wyżyny Lubelska i Roztocze a od południa Pogórze Beskidzkie. Północno-zachodnią część Kotliny zajmuje szeroka dolina Wisły. Kotlinę Sandomierską przecinają południkowo przebiegające karpackie dopływy Wisły: Dunajec, Raba i San z dopływami (Wisłoka, Tanew, Lubaczówka, Wisłok). Kotlina jest także rozcięta Pradoliną Podkarpacką o przebiegu równoleżnikowym. Kotlinę Sandomierską podzielono na 11 mezoregionów (mniejsze jednostki fizyczno-geograficzne), są to: Nizina Nadwiślańska, Podgórze Bocheńskie, Płaskowyż Tarnowski, Dolina Dolnej Wisłoki, Równina Tarnobrzeska, Płaskowyż Kolbuszowski, Pradolina Podkarpacka, Podgórze Rzeszowskie, Dolina Dolnego Sanu, Równina Biłgorajska, Płaskowyż Tarnogrodzki.Dawniej obszar Kotliny Sandomierskiej był pokryty ogromną puszczą, w której żyły między innymi żubry i łosie. Dziś pozostały jedynie fragmenty puszczy, które porastają piaszczyste równiny. Jest to Puszcza Solska, Sandomierska oraz Niepołomicka. Najbardziej zaludnioną częścią Kotliny jest jej południe. Największymi miastami tego regionu są Bochnia, Tarnów, Dębica, Rzeszów, Łańcut, Jarosław, Przeworsk, Przemyśl. Wyznaczają one przebieg dawnego szlaku handlowego, który prowadził z Krakowa do Lwowa. W okresie międzywojennym na obszarze Kotliny zaczął rozwijać się przemysł. W 1936r. rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), który miał być największym okręgiem przemysłowym w Polsce. Miał obejmować obszar dawnych województw: kieleckiego, rzeszowskiego, lubelskiego, tarnobrzeskiego i tarnowskiego. O lokalizacji COP decydowały względy obronne (oddalenie od zachodniej granicy) oraz demograficzne (zmniejszenie bezrobocia w regionie). Budowy większości zakładów nie ukończono przed 1939 r., ich budowę kontynuowano po wojnie. Z planowanych obiektów powstała huta i zakłady mechaniczne w Stalowej Woli, fabryka nawozów azotowych w Mościcach oraz kilka zakładów przemysłu zbrojeniowego, między innymi fabryka samolotów w Mielcu.W związku z odkryciem bogatych złóż siarki w okolicach Tarnobrzegu w latach 50. powstały kopalnie (Machów, Jeziórko) i zakłady przetwórcze "Siarkopol" w Machowie (w ramach Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego). Początkowo rudę wydobywano metodą odkrywkową. Ze względu na degradację środowiska i duże koszty tej metody obecnie stosuje się tanią metodę otworową. Do złoża zostaje wtłoczona gorąca woda, tworzy się roztwór, który musi być wypompowany na powierzchnię.Na pograniczu Kotliny Sandomierskiej i Bramy Krakowskiej jest położone największe miasto Kotlin Podkarpackich - Kraków. Jest to jeden z ważniejszych ośrodków kulturalnych i naukowych kraju i jedno z największych miast w Polsce (około 750 000 mieszkańców). Kraków uzyskał prawa miejskie w 1257 r. Od czasów panowania Kazimierza Odnowiciela do roku 1596 był stolicą kraju. Podczas okupacji hitlerowskiej w Krakowie była siedziba Generalnego Gubernatorstwa. Miasto zostało wyzwolone bez większych zniszczeń.Obecnie w Krakowie funkcjonuje około 15 uczelni wyższych, liczne instytucje kulturalne. W centrum miasta znajduje się duże skupisko zabytków i dzieł sztuki (Stare Miasto, Wawel, Kazimierz), z tego względu Kraków został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. Najważniejszymi obiektami zabytkowymi miasta są: Katedra na Wawelu z renesansową Kaplicą Zygmuntowską, zamek królewski, gotycki kościół mariacki (XIV-XV w.) na Rynku Głównym, renesansowo-neogotyckie Sukiennice, fragmenty gotyckich murów miejskich z Barbakanem i Bramą Floriańską, pochodzących z XIII w. Zagrożeniem dla wielu obiektów jest silne zanieczyszczenie powietrza.Kotlina Oświęcimska jest otoczona od północy Wyżyną Śląską, a od południa Pogórzem Śląskim. Kotlinę przecina Wisła oraz jej dopływy: Biała, Soła, Skawa, Pszczynka i Przemsza. W Goczałkowicach na Wiśle utworzono zbiornik retencyjny, który zaopatruje w wodę Górnośląski Okręg Przemysłowy, a także mieszkańców regionu krakowskiego. Charakterystyczne dla krajobrazu Kotliny Oświęcimskiej są liczne stawy rybne. Przy ujściu Soły do Wisły leży największe miasto regionu - Oświęcim. Obecnie mieszka tam około 43 000 mieszkańców. Oświęcim uzyskał prawa miejskie przed 1272 r., a od około 1315 r. był stolicą księstwa oświęcimskiego. W latach 1772-1918 miasto znajdowało się w zaborze austriackim, a podczas II wojny światowej zostało włączone do Niemiec. W czasie wojny, w latach 1940-1945, na przedmieściu miasta został utworzony największy na niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz, który stał się największym ośrodkiem zagłady Żydów. Obecnie na terenie obozu znajduje się Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka.W mieście znajduje się wiele zabytków: kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z XIV w., przebudowany w XVI w., kościół Najświętszej Marii Panny Wspomożycielki z XIV w., przebudowany w XIX w. z XIV-wieczną kaplicą Świętego Jacka oraz zamek książąt oświęcimskich z przełomu XIII i XIV w.W Oświęcimiu rozwinął się przemysł chemiczny (Zakłady Karbochemiczne), powstała fabryka części do maszyn górniczych oraz elektrownia.Drugim ważnym miastem regionu są Czechowice-Dziedzice. W mieście żyje około 35 000 mieszkańców. W mieście działa rafineria ropy naftowej, elektrociepłownia, walcownia metali (przetwórstwo miedzi), wytwórnia kabli, a także filia bielskiej Fabryki Samochodów Małolitrażowych.