Antykoncepcja

ANTYKONCEPCJA oznacza świadome zapobieganie ciąży.
Większość młodych ludzi rozpoczynających współżycie seksualne ma zbyt małą wiedzę o antykoncepcji. Specyficzność seksualizmu człowieka przejawia się między innymi w tym, że stosunki płciowe nie pełnią funkcji wyłącznie prokreacyjnej, a do tego dojrzałość płciowa znacznie wyprzedza dojrzałość emocjonalną i społeczną. Jednocześnie większość ludzi uważa, że dzieci powinny rodzić się w wyniku świadomej decyzji rodziców, a nie przypadku. Bardzo ważna jest zatem edukacja seksualna, problem regulacji narodzin a także antykoncepcja.
Metody antykoncepcji, różnią się skutecznością, a wybór konkretnej metody jest indywidualną sprawą każdej pary, a ponadto akceptowane przez kobiety o różnych poglądach społecznych czy religijnych. Wybór określonej metody antykoncepcji zależy też od wieku, aktywności seksualnej kobiety i jej zdrowia. Nie wszystkie jej metody są jednak jednakowo skuteczne, Aby dokonać optymalnego wyboru, warto skorzystać z porady lekarza ginekologa lub seksuologa.
Metody te można generalnie podzielić na trzy grupy:
 metody naturalne antykoncepcji;
 metody mechaniczne antykoncepcji;
 metody chemiczne antykoncepcji,
 metody hormonalne antykoncepcji.

Skuteczność metod antykoncepcji ocenia się za pomocą wskaźnika Pearla.
WSKAŹNIK PEARLA - opracowany w 1932 roku, informuje, jakie jest ryzyko zajścia w ciążę podczas stosowania określonej metody antykoncepcji. Gdy wskaźnik wynosi 1, oznacza to, że na 100 kobiet, które stosowały daną metodę antykoncepcyjną przez rok, w ciążę zaszła jedna. Im niższy jest wskaźnik Pearla, tym metoda jest skuteczniejsza. Indeks składa się z dwóch liczb, np. pigułka hormonalna: 0,2-2,5. Pierwsza dotyczy osób zdyscyplinowanych, druga tych, które zapominają o pigułce albo wydłużają 7-dniową przerwę.

Występujące często duże różnice w ocenie danej metody spowodowane są najczęściej różną znajomością techniki i dbałością w stosowaniu. Można przyjąć, że im lepsza znajomość teorii dotyczącej danej metody i większa dokładność w praktyce tym efekt lepszy, czyli wskaźnik Pearla niższy.

ZAPOBIEGANIE CIĄŻY OBEJMUJĄCE METODY STEROWANIA PŁODNOŚCIĄ

Antykoncepcja naturalna

Metody naturalne antykoncepcji
Są to najstarsze, a także najczęściej stosowane metody zapobiegania ciąży. Jednak są to jednocześnie metody najmniej skuteczne i nie powinny być stosowane przez kobiety, dla których ewentualna ciąża i urodzenie dziecka jest z różnych powodów niemożliwe. Większość metod naturalnych opartych jest na określaniu dni płodnych u kobiety oraz powstrzymywaniu się od kontaktów seksualnych w ich trakcie.

STOSUNEK PRZERYWANY
Polega na usunięciu członka z pochwy przed wytryskiem nasienia. Do tej pory często niesłusznie uważany za metodę antykoncepcji - w substancji wydzielanej w trakcie podniecenia mogą bowiem znajdować się plemniki.
Stosunek przerywany podobnie jak i inne metody naturalne nie daje 100% pewności. Wymaga od kobiety dużego zaufania do partnera, a od niego umiejętności koncentracji i opanowania. Jest więc zwykle bardziej zawodna u młodych mężczyzn, zwłaszcza gdy mają oni kłopoty z przedwczesnym wytryskiem.

METODA TERMICZNA (wskaźnik Pearla: 1 - 20)
Polega ona na systematycznym, codziennym mierzeniu i dokładnym zapisywaniu temperatury ciała (tuż po przebudzeniu i zawsze tym samym termometrem).
U zdrowej kobiety w czasie jajeczkowania ciepłota ciała nieznacznie spada, a następnie podnosi się, często nawet do 37,5C. Przez całą drugą połowę cyklu utrzymuje się na tym poziomie. Od 3 dnia podwyższonej temperatury zaczyna się okres niepłodny. Na początku stosowania metody termicznej należy przez co najmniej sześć cykli współżyć tylko po owulacji.
W czasie jajeczkowania wzrasta poziom progesteronu - hormonu, który sprzyja utrzymaniu ewentualnej ciąży. Jednocześnie zwiększa on ciepłotę ciała. W dniu owulacji temperatura gwałtownie podnosi się o 0,5 - 1C i stopniowo obniża się aż do wystąpienia miesiączki. Trzeba więc codziennie rano, jeszcze przed wstaniem z łóżka, sięgnąć po termometr. Wyniki najlepiej odnotowywać na papierze milimetrowym, wtedy dzień owulacji uwidoczni się na wykresie, jako linia gwałtownie wznosząca się do poziomu ponad 37C. 5 dni przed tym skokiem temperatury i 4 dni po nim to okres zalecanej wstrzemięźliwości w kontaktach seksualnych.

METODA TERMICZNO-OBJAWOWA (wskaźnik Pearla: 3 - 35)
Metoda ta łączy mierzenie temperatury, obserwację zmian wyglądu śluzu i badanie szyjki macicy. W fazach niepłodnych szyjka macicy jest twarda, skierowana ku tyłowi. Jej zewnętrzne ujście jest zamknięte. W okresie płodnym szyjka staje się miękka, lekko uniesiona do przodu a miejsce szyjki ku górze jest rozwarte na szerokość opuszki palca. Badania ujścia szyjki macicy powinien nauczyć lekarz z poradni planowania rodziny.
Przy ustalaniu początku okresu płodnego wybierasz wcześniejszy objaw, który zauważysz: rozpulchnienie szyjki macicy, podwyższoną temperaturę lub dający się wyciągać w nitki śluz szyjkowy. Natomiast koniec okresu płodnego sygnalizuje całkowity zanik wszystkich objawów świadczących o płodności.

ZALETY
 dla stałych partnerów będących w ustabilizowanych związkach.

WADY
 w okresie poporodowym
 w czasie karmienia piersią
 podczas przeziębienia
 podczas gdy kobieta jest zmęczona
 w czasie chorób z gorączką oraz
 po nieprzespanej nocy

METODA BILLINGSÓW - ocena śluzu szyjkowego (wskaźnik Pearla: 1 - 25)
To naturalna metoda regulacji poczęć (przydatna zarówno przy planowaniu dziecka, jak i w celach antykoncepcyjnych), opierająca się na obserwacji śluzu szyjki macicy.

Obserwacja śluzu musi być prowadzona regularnie (codziennie) i starannie. Polega ona na pobieraniu kawałka śluzu z przedsionka pochwy na opuszek palca (po umyciu rąk) albo też na płatek ligniny. Po cyklu, miesiączce ilość naturalnej wydzieliny jest niewielka - jest to okres zwany fazą suchą. Śluz jest wtedy koloru białego, złożony z maleńkich, nie ciągnących się grudek.

Bezpośrednio przed i po owulacji, a więc w środku cyklu, poziom estrogenu w ustroju kobiety osiąga szczyt, zaś wydzielina gruczołów śluzowych w macicy zmienia się. Początek okresu płodności przypada na moment, kiedy zaczyna się wyczuwać narastającą wilgotność w obrębie pochwy i przedsionka. W okresie tym śluz z matowego staje się przejrzysty i lepki. Śluz ten nie tylko reguluje wędrówkę plemników, ale także spełnia funkcje odżywcze. Łatwo daje się rozciągać tworząc długie nitki - jak białko surowego, kurzego jajka. Objawy te najczęściej utrzymują się trzy dni.
Najbardziej płodny okres cyklu to z reguły (czasami występują drobne odchylenia) ostatni dzień, w którym śluz ma wyżej opisane cechy. Tak długo jak utrzymuje się uczucie śliskości, nie można stwierdzić, czy szczyt płodności już minął. Kobieta może rozpoznać dzień szczytu tylko w dniu następnym, czyli wtedy, gdy stwierdzi, że śluz wyraźnie się zmienił i znikło odczucie śliskości u wejścia do pochwy.
Zapłodnienie jest możliwe w trzy dni po szczycie.
W związku z tym, że nie da się dokładnie przewidzieć, kiedy szczyt nastąpi, najłatwiej jest ustalić okres niepłodności w drugiej połowie cyklu, kiedy śluz ponownie staje się grudkowaty i nie ciągliwy.

Cechy śluzu, w zależności od fazy cyklu miesięcznego

śluz estrogenny (okołoowulacyjny) śluz gestagenny (poowulacyjny)
przejrzysty nieprzejrzysty
szklisty mętny, kłaczkowaty, gęsty
elastyczny przyczepny
ciągnący się nie ciągnący się
daje uczucie wilgotności w pochwie nie ma uczucia wilgotności w pochwie
śliski lepki, nie śliski
czasem z domieszką krwi białawy lub żółtawy

Stosowanie metody Billingsów jest wspomagane przez nowoczesny aparat testowy PC-2000 - miniaturowy mikroskop służący do badania śliny lub śluzu szyjkowego (w okresie płodnym wydzieliny te krystalizują się w postaci włókien przypominających kształtem liście paproci).

Antykoncepcja mechaniczna

Metody mechaniczne antykoncepcji
W metodach tych stosuje się barierę oddzielającą komórkę jajową od plemników lub chemiczne środki, powodujące unieczynnienie nasienia. Do najczęściej stosowanych mechanicznych środków należą m.in.: prezerwatywy, kapturki dopochwowe, krążki, czy, używane rzadziej, antykoncepcyjne gąbki, a także wkładki wewnątrzmaciczne.
Dla uzyskania większej skuteczności wraz z mechanicznymi środkami stosuje się różnego rodzaju preparaty plemnikobójcze (w postaci aerozoli, past i kremów).

KAPTURKI I KRĄŻKI DOPOCHWOWE (wskaźnik Pearla: 6 - 18) mPodobnie jak prezerwatywa, środki te są barierą dla plemników. Kapturki są u nas trudno dostępne, w Europie jest to środek bardzo popularny. Pokryty kremem plemnikobójczym krążek zakłada się na 2 godziny przed stosunkiem, wyjmuje 6 - 12 godzin po stosunku.
Te mechaniczne zapory uniemożliwiają przejście plemników z pochwy do macicy i dalej, do jajowodów. Skuteczność krążków i kapturków wzrasta do 90%, jeśli kobieta jednocześnie używa któregoś ze środków plemnikobójczych.

Diafragma (kapturek naszyjkowy)
Ma średnicę od 2 do 5 cm; jest dobierany przez lekarza. Po założeniu należy go usunąć w ciągu 24 godzin. Techniki zakładania uczy lekarz podczas wizyty. Obecnie odchodzi się od stosowania tej metody, ponieważ jest mało skuteczna i nie chroni przed zakażeniami. Zamiast kapturków naszyjkowych mogą być stosowane np. błony pochwowe (diafragmy lub kapturki), gąbki dopochwowe i krążki dopochwowe.
Błony pochwowe, czyli kapturki, są wykonane z gumowej błony, rozciągniętej na sprężystym pierścieniu. Błony mają większą średnicę, tzn. od 6 do 9,5 cm, muszą być dopasowane przez lekarza. Umieszczenie błony jest dużo łatwiejsze niż kapturka. Należy jej używać włącznie z kremami lub piankami antykoncepcyjnymi. Błona winna pozostać w pochwie 6-12 godzin po stosunku. Jest to metoda znana od wielu lat - już Casanova zalecał naturalne kapturki naszyjkowe - połówkę wyciśniętej cytryny.
WKŁADKI DOMACICZNE (wskaźnik Pearla: 0,2 - 1) mZwane popularnie spiralami, chociaż od 20 lat nie mają już takiego kształtu. Przypominają literę T lub cyfrę 7. Wykonuje się je z miedzi i polietylenu, czasem z dodatkiem srebra. Przez pewien czas uznawano wkładki za środek wczesnoporonny: - obce ciało umieszczone w macicy miało nie pozwalać zagnieździć się zapłodnionemu jajeczku lub je niszczyć.
Najnowsze badania udowadniają jednak, że do zapłodnienia w ogóle nie dochodzi, ponieważ miedź, z której wykonana jest spirala, zmniejsza ruchliwość plemników więc nie mają one szansy dotrzeć do jajowodu i zapłodnić komórki jajowej.
Pyzatym niektóre wkładki zawierają dodatkowo pojemniczek z hormonem
(gestagenem), który uwalnia się stopniowo do jamy macicy. Zagęszcza on śluz szyjki macicy, co znacznie utrudnia plemnikom dotarcie do komórki jajowej
Tę metodę antykoncepcji odradza się zwykle kobietom, które nie rodziły. Poleca zaś tym, które już urodziły dziecko i nie chcą lub nie mogą stosować pigułek hormonalnych. Różnorodność kształtów i rozmiarów wkładek pozwala lekarzowi dobrać tę najlepszą dla pacjentki. Założenie spirali zawsze musi być poprzedzone wykonaniem dokładnych badań ginekologicznych dla niektórych kobiet sam moment zakładani wkładki nie jest przyjemny, zdarza się że pacjentka odczuwa ból jeszcze przez kilka dni. Decyzje o możliwości założenia wkładki podejmuje lekarz wspólnie z pacjentką.
ZALETY
 wysoka skuteczność
 działa natychmiast po założeniu, bez względu na to, czy założona jest po raz pierwszy, czy kolejny
 w każdej chwili można z niej zrezygnować

WADY
 czasami wywołuje dłuższe i obfitsze miesiączki
 nieznacznie zwiększa ryzyko zakażenia narządów rodnych
 złe założenie może zakończyć się ciążą lub uszkodzenia ściany macicy
 niektóre kobiety mają opory psychiczne przed obecnością obcego ciała w macicy
 po założeniu wkładki należy się przez tydzień, do czasu badania kontrolnego powstrzymać od współżycia
 w czasie miesiączki nie zaleca się stosowania tamponów, ponieważ w niewielkim stopniu zwiększają możliwość stanów zapalnych narządów rodnych.

PREZERWATYWA (wskaźnik Pearla: 3,9 - 13,8)
Prezerwatywa jest środkiem zapobiegania ciąży i ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Jest ona obok stosunków seksualnych zalecana przy uprawianiu miłości analnej i oralnej. Używając prezerwatywy należy upewnić się, czy nie minął już okres gwarancji produktu. Kondom wyjmuje się ostrożnie z opakowania, upewniając się, czy nie jest uszkodzony. Przed nałożeniem zaleca się sprawdzić elastyczność. Powietrze powinno być usunięte z wnętrza prezerwatywy, aby uniknąć jej pęknięcia w trakcie stosunku. Nakłada się ją na czubek żołędzi penisa, znajdującego się w pełnym wzwodzie i starannie rozwija maksymalnie daleko, aż do nasady członka. Po ejakulacji trzeba wyjąć penisa z pochwy zanim ustanie erekcja.
Prezerwatywy wymagają odpowiedniego przechowywania. Ciepło, wilgoć i światło niszczą lateks, z którego są wykonane. Większość prezerwatyw ma na czubku zbiorniczek na spermę. Są cienkie i coraz częściej nawilżane lub ze środkiem plemnikobójczym.

ZALETY
 Łatwo dostępne, tanie, można je kupić bez recepty, są łatwe w użyciu, a samo zakładanie prezerwatywy może zostać wkomponowane w grę wstępną, chociażby dlatego, że są produkowane w różnych kształtach, mają różne smaki, zapachy, a niektóre poprzez umieszczenie na nich specjalnych wypustek, mogą dawać kobiecie dodatkowe bodźce.

WADY
 Tu można wymienić możliwość osłabienia doznania seksualnego mężczyzn, a niektórym osobom przeszkadza, że trzeba przerwać grę miłosną, żeby założyć prezerwatywę.
INFORMACJE:
Środki takie jak wazelina, oliwki czy kremy kosmetyczne niszczą lateks, z którego jest zrobiona prezerwatywa. Przy suchości pochwy zalecane jest używanie prezerwatyw pokrytych dodatkową ilością środka nawilżającego. Do nawilżenia prezerwatywy można używać tylko środków, które mają podłoże wodne, a nie tłuszczowe.

Antykoncepcja chemiczna

GLOBULKI I KREMY PLEMNIKOBÓJCZE (wskaźnik Pearla: 2 - 30)
Globulkę wkłada się do pochwy na 10 - 15 minut przed stosunkiem. Globulka rozpuszcza się, powstaje pianka z nonoxynolem-9, który unieruchamia, a następnie niszczy plemniki. Kolejny stosunek wymaga użycia następnej globulki.
Krem wprowadza się do pochwy za pomocą specjalnego aplikatora dołączonego do opakowania. Jest skuteczny natychmiast. Działa 6 godzin, można go więc zaaplikować wcześniej. Stosunek po 6 godzinach wymaga następnej porcji kremu.

ZALETY
 obojętne hormonalnie
 łatwe w stosowaniu
 dostępne bez recepty
 zapobiegają zapaleniu pochwy
 zmniejszają ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową

WADY
 mała skuteczność o ile nie są stosowane ze środkiem mechanicznym
 czasami wywołują pieczenie lub uczucie nieprzyjemnego ciepła
 zdarzają się uczulenia
 globulki obficie się pienią, co również powoduje pewien dyskomfort
 trzeba je wkładać do pochwy na kilkanaście minut przed stosunkiem, a to może zakłócić grę miłosną

DOUSTNE ŚRODKI ANTYKONCEPCYJNE

Antykoncepcja hormonalna

Hormonalne środki antykoncepcji, pierwszy raz weszły do powszechnego użytku w roku 1960 w Stanach Zjednoczonych.

Pigułki zawierają dwa rodzaje hormonów:
 estrogeny oraz
 gestageny (hormony o podobnym działaniu jak progesteron).

Gestageny w pierwszej fazie cyklu hamują jajeczkowanie. Poza tym tabletki wpływają na śluz szyjkowy - staje się on nieprzenikliwy dla plemników i utrudnia transport komórki jajowej przez jajowód do jamy macicy, wywołują także zmiany w błonie śluzowej macicy, uniemożliwiając przez to zagnieżdżenie się zarodka.
Tabletki dobiera lekarz.
Przy ich stosowaniu istnieje podstawowa zasada - należy je przyjmować codziennie o tej samej godzinie przez kolejne 21 dni, licząc od pierwszego dnia cyklu (pierwszego dnia krwawienia miesiączkowego), potem następuje 7-dniowa przerwa. Jeżeli się zapomniało wziąć pigułkę, należy ją zażyć w przeciągu 12 godzin po ustalonym czasie.

PIGUŁKA HORMONALNA (wskaźnik Pearla: 0,2 - 1)

Klasyczne dwuskładnikowe pigułki antykoncepcyjne zawierają zarówno estrogeny, jak i progestagen. Jeśli ilość zawartego estrogenu jest mniejsza niż 50 mikrogramów na dobę, lek nosi nazwę preparatu o "niskiej dawce" lub "mikropigułki".
Pigułki jednofazowe o niskiej dawce, które zawierają taką samą ilość zarówno estrogenu jak i progestagenu we wszystkich 21 aktywnych pigułkach są nie tylko skuteczne i dobrze tolerowane, ale również mogą pomóc w problemach kosmetycznych takich, jak trądzik czy przetłuszczanie się włosów.
Pigułki trójfazowe są również preparatami o "niskiej dawce". Cechą specjalną pigułek trójfazowych jest fakt, że zawierają one estrogen i progestagen w dawkach zmieniających się w zależności od dnia przyjmowania..
Pigułki sekwencyjne zawierają jedynie estrogen w pierwszej fazie, oraz estrogen i progestagen w drugiej fazie, podczas gdy pigułki dwufazowe mają również w pierwszej fazie niewielką dawkę progestagenu.
POP czyli minipigułki, zawierają jedynie progestagen i to w bardzo niewielkiej dawce. Skuteczność tej pigułki wynika głównie z działania na błonę śluzową macicy , oraz, co ma jeszcze większe znaczenie, z pogrubienia warstwy śluzu w szyjce macicy.
Niezwykle ważne jest, aby przyjmować pigułki POP dokładnie o tej samej porze każdego dnia.

Nagłe zaburzenia wzroku i słuchu, ból w klatce piersiowej, żółtaczka, świąd skóry i migreny to sygnały, że należy natychmiast odstawić tabletki i skontaktować się z ginekologiem.
ZALETY
 likwidują przykre objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego
 zmniejszają ryzyko ciąży pozamacicznej, raka trzonu macicy i jajników, zapalenia przydatków, osteoporozy
 łagodzą bóle miesiączkowe, krwawienia są mniej obfite
 mają korzystny wpływ na cerę,

WADY
 niekiedy wywołują różne dolegliwości (bóle i kurcze w łydkach, obrzęki, czasami zapalenie żył, nudności i wymioty, bolesne nacieki dziąseł, bóle głowy, plamy na twarzy)
 przez pierwsze 3 miesiące stosowania mogą występować plamienie drogą rodną
 ich działanie osłabiają niektóre leki (antybiotyki, wątrobowe, nasercowe, przeciwzapalne, przeciw-gorączkowe, przeciwgruźlicze i przeciwpadaczkowe)
 mogą być przyczyną suchości pochwy, szczególnie u kobiet będących w okresie klimakterium
 wymagają dyscypliny przy zażywaniu
 można je kupić tylko na receptę

Istnieją również tabletki postkoitalne, czyli zażywane po stosunku, wzbudzające wiele kontrowersji i niewątpliwie szkodliwe dla zdrowia.

TABLETKA "PO STOSUNKU" (wskaźnik Pearla: 5)
Należy ją połknąć w ciągu 72 godzin po zbliżeniu bez zabezpieczenia. Zawiera bardzo dużą dawkę gestagenu, który natychmiast po zażyciu zmienia strukturę błony śluzowej macicy w ten sposób, że zapłodniona komórka jajowa nie może się zagnieździć, blokuje drogę plemnikom, uniemożliwiając ich przedostanie się do jajowodu. Pierwszą tabletkę należy zażyć w ciągu 72 godzin po stosunku, po 8 godzinach jeszcze jedną. Podczas cyklu można zażyć nie więcej niż 4 takie pigułki.

ZALETY
 jedyny sposób zapobieżenia ciąży po gwałcie i w sytuacjach nadzwyczajnych, np. gdy podczas stosunku pękła prezerwatywa
 odpowiednia forma antykoncepcji dla kobiet współżyjących sporadycznie

WADY
 bywa zawodna
 zaburza gospodarkę hormonalną ze względu na dużą jednorazową dawkę hormonu
 tylko na receptę

INFORMACJE:
Nie wolno traktować tej pigułki jako jedynego środka zabezpieczającego przed zapłodnieniem. Jest to bardzo silna tabletka hormonalna, którą wolno stosować tylko w wyjątkowych sytuacjach

METODY HORMONALNE ANTYKONCEPCJI
Są to metody mające tyle samo zwolenników, co przeciwników. Wiele kobiet nie może się zdecydować na ich stosownie, głównie ze względu na niewielką wiedzę na ten temat. Zwykle rezygnują one z hormonalnych metod antykoncepcji w obawie przed nadmierną otyłością i innymi skutkami ubocznymi, które rzeczywiście w niektórych przypadkach mogą się pojawić.
Należy jednak pamiętać, że środki te posiadają wiele zalet, do których należy m.in.: wysoka skuteczność w zapobieganiu ciąży, zmniejszenie ryzyka zachorowania na niektóre choroby (torbieli i raka jajnika oraz niedokrwistości), regulacja cykli miesiączkowych, łagodzenie objawów napięcia przed miesiączkowego.
Dostępne obecnie na rynku, nowoczesne środki hormonalne są ponadto łatwe w użyciu. Minusem ich stosowania może być konieczność systematycznego przyjmowania o stałej porze. W pewnych przypadkach zwiększa się ryzyko pojawienia nadciśnienia i obniżony zostaje popęd płciowy, niekiedy dość długo trwa odzyskiwanie płodności.
Działanie środków hormonalnych polega na zwiększeniu poziomu hormonów żeńskich we krwi (symulacja ciąży), co zapobiega produkowaniu przez jajniki komórek jajowych. Ponadto, środki te powodują zmianę gęstości śluzu w pochwie oraz sprawiają, że błona śluzowa macicy staje się cienka. Gęsty śluz utrudnia więc przedostanie się plemników do jajowodów, a zbyt cienka śluzówka macicy uniemożliwia zagnieżdżenie zapłodnionego jaja. To wielostronne działanie środków hormonalnych decyduje o ich wysokiej skuteczności.

BIBLIOGRAFIA :

1) Zbigniew Lew-Starowicz – „Miłość i seks”
Wydawnictwo: EUROPA
Wrocław 1999r
- Słownik encyklopedyczny -
2) Biologia 1
Wydawnictwo: OPERON
Gdynia 2003r
- Podręcznik dla liceum ,zakres podstawowy
3) Antykoncepcja naturalna
– artykuł dr. n. med. Katarzyny Skórzewskiej; "Klinika ffx"
(styczeń) 2000
4) www.antykoncepcja.com