Metody psychotechniczne

13. METODY PSYCHOTECHNICZNE.

Metody psychotechniczne oparte są na zależności ze względu na osobę.
1. Pierwszą zależnością jest zależność zewnętrzna. Zależność ta ma dwa typy:
a) zależność intencjonalna- bezpośrednie zamierzenia wychowawcy wobec wychowanka i możliwość ich realizacji, istnieje pewna przewaga wychowawcy wobec wychowanka.
b) zależność strukturalno- funkcjonalna- istnienie i aktywność wychowawcy warunkuje aktywność wychowanka, stwarza dla niego pewne ramy, których wychowanek nie może przekroczyć jeżeli nie chce utracić doniosłych dla siebie wartości.
Oba typy zależności mogą być zależnością sytuacyjną: w obu wypadkach sytuacja, która jest ważna dla jednej osoby zależy od drugiej osoby czy innych osób.
2. Drugą zależnością jest zależność wewnętrzna:
Ktoś chce być podobny do kogoś i traktuje wyniki tej drugiej osoby jako swoje własne. Dwa typy:
a) zależność wewnętrzna heteroteliczna- ktoś komuś imponuje, ktoś pragnie być taki jak ta druga osoba, ktoś stara się do kogoś upodobnić
b) zależność wewnętrzna autoteliczna- ktoś czuje się tak jakby był ta druga osoba.
Jeżeli ktoś odpowiednio długo i często obcuje z osobami związanymi z nim zależnością heteroteliczną i autoteliczną oraz reagują na zachowania się tych osób poprzez odpowiednio liczne i zróżnicowane zachowania naśladowcze , może zachodzić proces intensywnej identyfikacji. Identyfikacja odpowiednio intensywna prowadzi do przyswojenia sobie nie tylko pewnych sposobów zachowania się innej osoby, ale także tych lub innych motywów, a więc i postaw, wywierając często głęboki wpływ na proces kształtowania się osobowości.
Wychowawcza efektywność osób uczących jest tym większa, im bardziej łączą je z wychowankiem stosunki oparte na wszystkich odmianach zależności czyli o uczącym wpływie danej osoby na określonego człowieka decyduje to, czy jest ona i w jakim stopniu osobą znaczącą oraz jak długo występuje w tej roli.

I. METODY UKIERUNKOWUJĄCE AKTYWNOŚĆ WYCHOWANKA.
Tu na pierwszy plan w zakresie oddziaływań wysuwają się procesy informowania, a w zakresie skutków tych oddziaływań- procesy orientacyjno-intelektualne. Są to więc metody eksponujące informowanie.
1. Przekazywanie decyzji (zależność zewnętrzna):
Polega na informowaniu czyli przekazywaniu decyzji (wydawaniu osobie zleceń zadaniowych). Może to być:
a) przekazywanie decyzji co do celów (stawianie zadania)
b) przekazywanie decyzji co do środków działania (udzielanie instrukcji).
Określając wychowankowi co ma zrobić nie powinien wychowawca szczegółowo określać ci i jak zrobić, aby wykonać zadanie. Wychowawca powinien pozostawiać swobodę aby wychowanek mógł rozwijać samodzielność. Ważną sprawą w rozwijaniu samodzielności jest forma przekazania informacji:
a) rozkaz- zobowiązuje zleceniobiorcę do wykonania danej decyzji pod rygorem zastosowania określonych kar
b) nakaz- rozkaz wskazujący na to jak zleceniobiorca ma się zachować (sankcja zewnętrzna)
c) zakaz- rozkaz informujący o tym jak nie powinien się zachować zleceniobiorca
d) zlecenie- jest to zlecenie, którego odrzucenie nie powinno powodować żadnej kary (sankcja wewnętrzna)
Wychowawca chcący rozwijać samodzielność i poczucie odpowiedzialności powinien posługiwać się zleceniami, gdyż wówczas nie wzbudza poczucia krzywdy w wychowanku.
2. Doradzanie wychowawcze (zależność wewnętrzna):
Polega na ukazywaniu wychowankowi niedostrzeganych przez niego aspektów sytuacji. Wychowawca zwraca uwagę wychowanka na następstwa zachowań niepożądanych, wyjaśnia na czym polega niewłaściwe zachowanie i informuje, w jaki sposób wychowanek powinien się zachowywać, dostarczając mu odpowiednich wzorów. Doradzanie jest skuteczne jedynie wtedy, kiedy wycho¬wanek znajduje się w sytuacji, która sprzyja wykorzystaniu rad ponieważ wcześniejsze sposoby się nie sprawdziły.
Oczywiście przestrzeganie wskazówek nie nastąpi od razu, wychowawca powinien wspomagać wychowanka w podejmowaniu kolejnych prób. Istotne w doradzaniu jest nie tylko informowanie ale również krytykowanie- gdyż uczenie się jest efektywniejsze na błędach. Trzeba jednak krytykować we właściwy sposób- krytyka bowiem obniża dobre samopoczucie, człowiek uznaje krytykę jako objaw wrogości, wpada w gniew. Nie wolno obrażać, krzyczeć ani też atakować z byle powodu. Wychowawca powinien tak przeprowadzić rozmowę, aby wychowanek sam zauważył swoje niedociągnięcia lub krytykować tylko konkretne zachowania a nie całą osobę podopiecznego, nie można też wyolbrzymiać zachowań. Wychowanek musi być przekonany, że wychowawca przejawia przyjazne intencje.
W doradzaniu powinno się także uwydatniać cechy pozytywne gdyż one pobudzają do dalszej, efektywniejszej pracy. Chwalić za konkrety, nie egzaltować go.
a) są to zalecenia jak należy się zachować; wychowankowi należy stworzyć odpowiednie sytuacje- tzw. „sytuacje doniosłe” by mogło ujawnić się określone zachowanie. Wychowawca mówi jak wychowanek powinien się zachować i stwarza teka sytuację by dane zachowanie mogło się ujawnić
b) krytyka- samą krytykę należy uznać za coś pożądanego, konstruktywnego, ale jej nie lubimy bo nie zawsze ma prawidłowy charakter(konstruktywny charakter).
Chcąc zacząć krytykować:
1. Trzeba wiedzieć czy dana osoba wiedziała jak się zachować lub jak ma coś zrobić
2. Krytykować powinniśmy określone zachowanie, czynność a nie człowieka
3. Trzeba próbować wydobyć coś pozytywnego by niezależnie co ta osoba zrobiła docenić to co było dobre, to może się okazać momentem zwrotnym i na nim będzie można budować inne pozytywne zachowania. Jedynie w sytuacji, kiedy bardzo dobrze znamy osobę krytykowaną możemy zrezygnować z pozytywnych aspektów.
4. Zwrócić uwagę na formę i sposób krytykowania- są one bardzo ważne, np. sposób mówienia(często krzyczymy), często osoby krytykowane czują się obrażane
5. Należy używać ogólnych stwierdzeń odwołujących się do norm ogólnospołecznych a nie do swojego widzimisię,(„bo ja tak sądzę”)
3. Przekonywanie.
Punktem wyjścia jest odwołanie się do wspólnych wartości osoby przekonywanej i osoby przekonywującej, należy ustalić wspólny system wartości i poznać na ile te przekonania są rozbieżne.
A/ Trzy rodzaje przekonywania:
◊ przekonywanie przez przymuszenie
◊ przekonywanie przez perswazję
◊ przekonywanie przez uzasadnienie.
Przekonywanie przez perswazję i uzasadnienie są częściej stosowane.
B/ Metoda przekonywania może być realizowana w sposób indywidualne lub grupowy, zależy to do :
 przedmiotu przekonywania- np. dotyczące spraw intymnych należy realizować w sposób indywidualny
 identyfikacji jednostki z grupą- czyli zależ od stopnia jej interioryzacji z grupą (zbieżności poglądów jej i grupy), im bardziej jednostka interioryzuje się z grupą (grupa jest dla jednostki bardziej znacząca)- stosujemy metody grupowe, a im bardziej poglądy jednostki i grupy różnią się od siebie- stosujemy metody indywidualne.
 typu osobowości- zarówno u introwertyków jak i ekstrawertyków grupa może spowodować otwarcie się jednostki.
C/ Metody przekonywania:
- elenktyczna: zbijanie twierdzeń przez wykazanie ich nieprawidłowości, nieprawdziwości
- majeutyczna: zadawanie pytań, oponent sam dochodzi do twierdzenia, które jego rozmówca uważa za słuszne
D/ Rodzaje argumentów:
1. rzeczowe- odwołują się do związku logicznego z tezą, uzasadniają ją wymową po¬prawnego myślenia i wymowę faktów, wywołują największe zmiany u osób, które są negatywnie ustosunkowane do wpa¬janych im poglądów
2. nierzeczowe- tzw. uczuciowe, emocjonalne, odwołują się do autorytetów,
Im bardziej przekonania osoby przekonywanej rozbieżne są z argumentami osoby przekonywującej- stosujemy argumenty emocjonalne, a im bardziej zbieżne- stosujemy argumenty rzeczowe.
3. naocz¬ne- pokazać np. jak się posługuje narzędziem
4. bezpośrednie- popieramy lub zbijamy wprost te lub inny pogląd
5. pośrednie- koncentrujemy uwagę na twierdzeniach, które stanowią podstawę danego poglądu, np. uzasadniać daną normę moralną po uzasadnieniu prawdziwości twierdzeń opisujących, sta¬nowiących w danej koncepcji ideologicznej podstawę filozoficzną danej normy, dyskwalifikować daną normę moralną dowodząc fałszy¬wości opisujących twierdzeń, które są podstawą tej normy
6. „za”
7. „przeciw”
Każde przekonywanie to: „Zachowaj się tak, a tak, bo to i tamto...”. W resocjalizacji jest to bardzo ważne , bo wiąże się z kształtowaniem postawy. Ważne jest aby wychowawca umiał wpajać nowe przekonania oraz eliminować i korygować już istniejące. Łatwiej przekonywać grupy niż jednostki (ale nie gdy grupa jest wrogo nastawiona do wychowawcy)- wtedy zmienia się grupę lub przekonywuje indywidualnie.
E/ Przekonywanie jest skuteczniejsze, gdy:
 osoba przekonująca ma większą władzę nad przekonywanym (zależność zewnętrzna)
 osoba przekonująca jest bardzo atrakcyjna dla przekonywanego (zależność wewnętrzna)
 im bardziej osoba przekonująca jest wiarygodna dla przekonywanego
F/ Wychowawca, który oddziałuje na wychowanka musi:
 starać się o podtrzymanie swojego autorytetu oraz opinii, że jest bezstronny, obiektywny i życzliwy
 czasem trzeba najpierw ustalić wspólne wartości, a dopiero później przekonywać
 trzeba zmienić społeczność, z którą wychowanek czuje się związany
 w sytuacjach niejasnych należy wyjaśnić, przy okazji lansując odpowiednie poglądy na temat6 kurateli, szkoły itp.
 po zastosowaniu bodźców lękowych należy możliwie szybko i przekonująco dać nowe propozycje rozwiązań
 skuteczność zależy od argumentów, sposobu ich podania, komunikatywności, formy (poprawność języka, krótkie wypowiedzi, jasne, nie nudzące słuchacza); należy unikać jąkania się i powtórzeń
 argumenty niezrozumiałe wyjaśnić, nie podawać wszystkich na raz
 można posługiwać się sugestią (ton głosu, walory osobiste, autorytet, odpowiedni wygląd).

II. METODY PODTRZYMUJĄCE I INTENSYFIKUJĄCE AKTYWNOŚĆ WYCHOWANKA.
Emocjonalne mobilizowanie i podtrzy¬mywanie aktywności wychowanka tak, aby stało się ono jego trwałą cechą motywacyjną.
1. Organizowanie doświadczeń.
A/ Organizowanie doświadczeń polega na:
Stwarzaniu takiej sytuacji, dzięki której zachowania postulowane powodują w sposób możliwie najbardziej naturalny następstwa dodatnie (nagrody, uniknięcia kary), a zachowania niepożądane powodują następstwa ujemne (kary, uniknięcie nagrody).
B/ Źródłem wzmocnień jest:
Pośrednia ingerencja wychowawcy, gdyż skłania on wychowanka, aby znalazł się w sytuacjach które staną się źródłem odpowiednich procesów uczenia się (np. zlecenie zadań które wymagają zachowań kształcących).
C/ Warianty zadania:
1. trudność zadania przerasta siły i możliwości wychowanka- zniechęca i paraliżuje tendencje do pozytywnych reakcji na określone społeczne oczekiwania, przyczynia się do rozwoju lub utrwalania się negatywnych postaw
2. trudność za¬dania jest mniejsza niż siły i możliwości wychowanka- często prowadzi do przekonania, że pełnienie określonej roli społecznej jest zbyt łatwe i nie warto w pełni respektować związanych z tą rolą obowiązków
3. trudność zadania odpowiada górnej granicy możliwości wychowanka- człowiek tym chętniej dostosowuje się do wymagań związanych z rolą, którą współodgrywa z osobą kierującą
Najbardziej korzystny wychowawczo jest przydział zadań według górnych możliwości wy¬konawcy wymagających jego twórczej interwencji. Z reguły, im częściej i sku¬teczniej wykonywane są zadania odpowiadające górnej granicy możli¬wości, tym bardziej granica ta przesuwa się ku górze.
Zlecenie wykonania za¬dania społecznie użytecznego i uprawnionego, ale łatwego (znajdującego się poniżej możliwości osoby wychowywanej): gra¬tyfikacje powinny nawiązywać do potrzeb społecznych, opierać się na więzach społecznej przynależności.
2. Oddziaływanie dyscyplinujące.
A/ Nagrody:
Nagrody- wzmocnienie zachowań pożądanych. Należy bardziej bazować na nagrodach niż na karach, bowiem zachowanie nie wzmacniane zanika. Nagroda może mieć postać pochwały, zwrócenia uwagi na kogoś, pytania (np. podczas lekcji do odpowiedzi jak się zgłasza), przydzielenia jakiejś funkcji.
B/ Kary:
Kary- wygaszanie niepożądane. Karą może być nagana, nie zwracanie uwagi na kogoś, nie pytanie lub nie przydzielenie jakiejś funkcji, ale czy dana rzecz, rodzaj zachowania się względem wychowanka będzie nagrodą lub karą zależy od typu osobowości. Trzeba znać typ osobowości, dążenia, oczekiwania, motywy by móc karać bądź nagradzać.
C/ Zasada stopniowalności:
Należy także dopasować rodzaj kary i nagrody do osobowości- tzw. zasada stopniowalności:
- bo jak sięgniemy od razu po najwyższą karę lub nagrodę to czego będziemy używać później
- zbyt dużą karą możemy zniechęcić
Nie należy odkładać nagrody czy kary w czasie bo nagroda przestanie być atrakcyjna a kara przestanie być wystarczająco silna. Nie powinniśmy nigdy zaniechać kary czy nagrody ale w wyjątkowych sytuacjach, gdy bardzo dobrze znamy wychowanka i wiemy, że samo popełnienie czegoś i wyrzuty sumienia z tym związane są już karą dla wychowanka, gdy widzimy skruchę to możemy zaniechać kary. Kara nie może być zemstą i nie może być skierowana przeciw godności ludzkiej (wtedy mamy do czynienia ze złą krytyką), np. uogólnianie zachowania na całą osobę- „ bo Ty jesteś taki”, porównywanie, wyśmiewanie przy całej grupie. Wielu wychowawców łamie zasadę stopniowalności i adekwatności kary i nagrody- „jak jeszcze raz to zrobisz to zobaczysz!”, jest to zapowiadanie czegoś bez pokrycia, jest to niczym groźba i jeżeli jest to reguła postępowania jest to ośmieszenie dla wychowawcy. Dla jednostek wrażliwych sama zapowiedź kary jest już karą.
D/ Oddziaływania dyscyplinujące:
To działanie poprzez które wychowawca może wzmacniać pozytywnie oczekiwane zachowania (nagroda) lub osłabić i eliminować zachowania oceniane ujemnie (kara).
E/ Wychowawca powinien:
 reagować na pozytywne zachowanie wychowanka tak, aby miało dla niego wartość nagradzającą
 operując karą i nagrodą musimy wiedzieć, znać wychowanka na tyle aby nie dawać mu satysfakcji np. karząc go
 wychowanek musi konkretnie wiedzieć za co jest karany, nie wolno mu tego później wciąż wypominać
 kara ma sens, gdy wychowanek wie, że naruszył reguły
 karać należy bezpośrednio po popełnieniu niewłaściwego zachowania
 kary powinny być tym surowsze im częściej następują przewinienia (nagrody, odwrotnie)
 wymagania powinny być dostosowane do możliwości wychowanków, nie wolno karać bezsensu, gdyż wychowanek przestanie wykonywać polecenia
 nie wolno rozładowywać się gdy ma się zły humor
 skuteczną karą może być zabronienie uczestnictwa we wspólnym biwaku, powiadomienie właściwych osób o złym zachowaniu
 niewskazane jest przydzielenie dodatkowej pracy, wyśmiewanie się, poniżanie, silna nagana
 aby wzmacniać zachowania należy wychowanka nagradzać
 można pochwalić (nie za często za tę samą czynność), zawiesić wykonanie kary
F/ Funkcja reedukacyjna kary wg Makarenki:
 kara nie może być zemstą i nie może być wymierzona wycho¬wankowi traktowanemu jako osamotniona jednostka
 kara ma sens jako środek wychowawczy jedynie wtedy, kiedy wychowanek zdaje sobie sprawę z tego, że rzeczywiście naruszył interesy kolektywu, a przy tym chce być jego członkiem
 po zapowiedzi kary nie zawsze musi następować jej wykonanie (jeżeli wychowanek przekonywająco da do zrozumienia, że podporządko¬wuje się kolektywowi i na przyszłość będzie unikał czynów potępionych).
G/ O skuteczności kar i nagród decyduje:
 odwo¬ływanie się do odpowiednich potrzeb i uczuć
 bogaty repertuar kar i nagród, którym dysponuje wychowawca
 częstotliwość- kara czy nagroda powtarzana w coraz mniejszym stopniu zwiększa wystąpienia postulowa¬nych reakcji
 szybkość stosowania- kary i nagrody stosowane zbyt późno są mało efektywne
 konsekwentność- nie wolno bez uzasadnionej wychowawczo przyczyny rezygnować z wykonania kary lub nagrody ani zapowiadać kar lub nagród niewykonalnych
 adekwatność- odpowiednia do skali i charakteru osiągnięcia lub przewinienia
 dostosowanie wymagań do doświadczenia i wiedzy wychowanka- wymagania zbyt wysokie: karanie za to, że nie umie czegoś wykonać: wymagania zbyt niskie: nagroda jest tak łatwa do osiągnięcia, że prze¬staje być dla wychowanka czymś rzeczywiście upragnionym i atrakcyj¬nym.
 zrozumienie zasad karania i nagradzania- gdy wychowanek nie jest pewny, za co się go ukarze, a za co nagrodzi utrwala się forma niewłaściwego zachowania, powstaje stan fiksacji- manifestuje się on zachowaniem uporczywym i niedostosowanym do zaistniałych warunków
3. Metoda wpływu osobistego (zależność wewnętrzna).
A/ Metoda wpływu osobistego:
Jest to metoda takiego zachowania się wychowawcy, które inspiruje wychowanka do wykonywa¬nia odpowiednich reakcji naśladowczych.
B/ Wychowawca powinien:
Zadbać o to, aby wychowanek zorientował się, że naśladownictwo wychowawcy zapewni zdobycie nagrody, a także że mają oni wspólne problemy i dążenia. Im bardziej osoba jest atrakcyjna dla osób poddanych jej wpływowi tym więcej reakcji naśladowniczych wywołuje. Jeśli wychowanek zda sobie sprawę, że naśladownictwo przynosi mu korzyści, tym częściej będzie naśladował.
C/ Aspekty metody wpływu osobistego:
 wychowawca operuje przykładem: wychowawca demonstruje te walory, których oczekuje sytuacjach doniosłych
 wysuwanie sugestii: wychowawca daje przykład jak zachować się w danej sytuacji i wskazuje walory tego zachowania
 przestrzeganie wychowanków: wychowawca informuje o tym, jakie zacho¬wania są a jakie nie są w danej sytuacji oczekiwane i pożądane
 ocenianie wychowanków: wychowawca ocenia wychowanków w jakim stopniu naśladują oni jego postępowanie i stosują się do udzielanych im rad, wyjaśnień i zachęt.
D/ warunek identyfikacji wychowanka z wychowawcą:
Warunkiem pomyślnego przebiegu identyfikowania się wychowanka z wychowawcą jest istnienie silnej więzi emocjonalnej między nimi, opartej na wzajemnej aprobacie (wyra¬zach wzajemnej troski i wzajemnego zainteresowania).