Początki systemów resocjalizacyjnych na świecie

1.Początki systemów resocjalizacyjnych na świecie

Najdawniejszym i najprostszym systemem był system wspólnego odbywania kary. Polegał on na umieszczaniu kilku lub kilkunastu skazanych w jednej celi. Wykorzystanie w pracy resocjalizacyjnej kolektywu, przy uwzględnieniu zasad racjonalnej klasyfikacji i doboru skazanych, może dać pozytywne efekty. W Polsce obecnie jest stosowana zasada wspólnego odbywania kary pozbawienia wolności.

Kolejnym systemem był system celkowy, który wystąpił w dwóch odmianach: filadelfijskiej i auburnskiej. Polegał on na tym, że każdego ze skazanych umieszczano w celi pojedynczej, w izolacji od innych skazanych. Dążono przez to do zapobiegania wzajemnej demoralizacji, a osamotnienie, według religii reformowanej, reprezentowanej przez kwakrów, miało sprzyjać przemyśleniu szkodliwości popełnianych czynów oraz dążeniu do poprawy. Praktyka pokazała wkrótce, że system osamotnienia rodził jednostki chore psychicznie, niezdolne do późniejszego życia w społeczeństwie.

Odmiana filadelfijska umożliwiała więźniom pracę w celi, czytanie książek jak również komunikowanie się z administracją.

System auburnski polegał na odosobnieniu więźniów w nocy i wspólnej pracy w ciągu dnia, z zachowaniem przymusu milczenia. Dochód z pracy skazanych pokrywał koszty ich utrzymania.

System progresywny zwany początkowo markowym narodził się w Australii w połowie XIX wieku. Twórcą tego systemu był kapitan marynarki Maconochi, który wprowadził trzy fazy systemu odbywania kary: pobyt w więzieniu celkowym typu filadelfijskiego, roboty przymusowe według systemu auburnskiego, warunkowe przedterminowe zwolnienie.

System rodzinny (zwany też kierunkiem szwajcarskim) powstał w XIX wieku na zachodzie Europy, gdzie od dawna istniała tendencja do upodabniania zakładów penitencjarnych (zwłaszcza dla młodocianych przestępców), do modelu rodziny.

Pierwsza placówka oparta na zasadach życia rodzinnego powstała w Szwajcarii w Hofwyl, z inicjatywy, jej fundatora Filipa E. Von Fellenberga (1771-1844), niegdyś ucznia, a następnie ideowego przyjaciela i współpracownika J. H. Pestalozziego.

Fellenberg uważał, że dzieci powinny być od początku przystosowywane do warunków przyszłego życia, dlatego też specjalne i gruntowne przygotowanie zawodowe uważał za sprawę zasadniczą.

Dzięki doskonałym wynikom dobrze zorganizowanej pracy wychowawczej Hofwyl stał się wzorem dla innych zakładów szwajcarskich. Powstawały one na bazie naturalnej rodziny, która przysposabiała od dwunastu do dwudziestu nieletnich, obojga płci. Metoda wychowawcza polegała głównie na pracach rolniczych wykonywanych przez opiekunów wspólnie z wychowankami.

Idea Wehrliego (pierwszego kierownika zakładu w Hofwyl), o konieczności tworzenia dla dziecka wykolejonego warunków i ciepła rzeczywistej rodziny rozszerzyła się poza granice Szwajcarii.

System republik i wiosek dziecięcych w odróżnieniu od systemu rodzinnego wzorowanego na stosunkach społecznych charakterystycznych dla rodziny, eksponował samorządność młodzieży.

Najbardziej nowatorskimi instytucjonalnymi systemami wychowania resocjalizującego były republiki młodzieżowe, zorganizowane na zasadzie całkowitej samodzielności i inicjatywy samej młodzieży.

Pierwowzorem dla podobnych przedsięwzięć stała się Koedukacyjna Republika Młodzieży Wykolejonej we Freeville, założona w 1895 roku przez W. George`a.

Freeville był zakładem prywatnym, finansowanym przez prywatnych sponsorów, przyjaciół republiki, dzięki czemu nie był wizytowany przez żadną władzę państwową.

Organizacja republiki opierała się na dwóch podstawowych założeniach organizacyjnych: zupełnej wolności i pracy. Odpowiedzialność za organizację i opinię republiki przeniesiona została na wychowanków.

E. J. Flanagan twórca Miasta Chłopców (Boys Town), założonego w 1917 roku w Nebrasce nie uznawał podziału dzieci na dobre i złe, odpowiedzialnymi za ich wykolejenie i brak wychowania czynił zawsze rodziców i otoczenie. Dziecko, jego zdaniem, powinno otrzymać wszechstronne wychowanie indywidualne i społeczne. Dlatego w swoim zakładzie starał się zapewnić chłopcom nie tylko gruntowne przygotowanie zawodowe zgodne z ich uzdolnieniami i zamiłowaniami, ale i stworzyć warunki możliwie najbardziej zbliżone do rodzinnych, a jednocześnie dostosowane do życia zbiorowego.

System wychowawczy A. Makarenki (1888-1939) zakładał, że wszechstronny rozwój może człowiek osiągnąć tylko w kolektywie. Istotą tego systemu było wychowanie przez pracę i do pracy.

W trakcie pracy Makarenko doszedł do przekonania, że dla realizacji celów wychowawczych najodpowiedniejsze będą wojskowe formy życia zbiorowego. Wprowadził więc w swej kolonii podział wychowanków na oddziały z dowódcami na czele. Powodzenie w pracy przysporzyło Makarence wrogów, którzy atakowali go za „militaryzm” i „koszarowość”.

Wyznawane przez Makarenkę poglądy na sprawy konieczności przymusu w wychowaniu poprawczym nieletnich przestępców znalazły jednak zastosowanie w wielu później powstałych placówkach resocjalizacyjnych w różnych krajach.


2.Współczesne systemy resocjalizacji

Komuny terapeutyczne, zwane także „społecznościami terapeutycznymi” powstały po II wojnie światowej, jako metoda zastępcza w terapii znerwicowanych żołnierzy (z powodu braku fachowego personelu). Polegała ona na wzajemnym leczeniu się samych pacjentów.

Pierwszym, który opracował teorię uzasadniającą skuteczność oddziaływania komun terapeutycznych był M. Jones (1952).

Główną teoretyczną przesłanką teorii uzasadniającej skuteczność społeczności terapeutycznej jako metody psychokorekcyjnej jest stwierdzenie, że istota wszelkich zaburzeń psychicznych tkwi w nieodpowiednim pełnieniu ról społecznych, zamiast zatem stosować typowe dla modelu medycznego metody oddziaływania jeden na jednego, tzn. lekarza (terapeuty) na pacjenta (wychowanka), w celu zaprowadzenia w nim ładu wewnętrznego, ów wewnętrzny ład starano się zaprowadzić w każdej poddawanej resocjalizacji jednostce poprzez poprawienie jej stosunków z innymi ludźmi (przede wszystkim zaś z rówieśnikami). Najlepszą drogą do osiągnięcia tego celu wydaje się uczestnictwo w społecznościach terapeutycznych.

Najbardziej znanym zakładem, który najwcześniej całą swą działalność oparł na tym modelu oddziaływań, był Highfields Program w New Jersey. Wypracowana w tym zakładzie wersja społeczności terapeutycznych nosiła nazwę Guided Group Interaction, Kierowane Interakcje Grupowe.

Najbardziej chyba istotnym krokiem w kierunku wypracowania optymalnego modelu oddziaływań społeczności terapeutycznych było wprowadzenie pojęcia i opisanie mechanizmów funkcjonowania tzw. pozytywnej kultury rówieśniczej (positive peer culture). Dzieła tego dokonali H. Vorrath i L. Brentro.

Autorzy ci zwrócili uwagę, że najważniejsze jest stworzenie pozytywnej kultury rówieśniczej jako przeciwwagi dla działającej w każdym zakładzie kultury destruktywnej, u nas zwanej „drugim życiem” zakładu.

Koncepcja pozytywnej kultury rówieśniczej, podobnie jak wszystkie rodzaje terapii grupowej, opiera się na przesłaniu, ze wychowanek zdolny jest do przyjęcia aktywnej roli w samodoskonaleniu, energię zaś do osiągania tego celu powinno w nim wyzwalać aktywne uczestnictwo w różnego rodzaju przedsięwzięciach zespołowych i w systematycznych posiedzeniach terapeutycznych.

System dyscyplinarno- izolacyjny-system ten polega na całkowitym podporządkowaniu objętych nim jednostek rygorowi narzuconemu przez dyscyplinę oraz odizolowanie ich od wpływu czynników spoza środowiska zakładu poprawczego czy zakładu karnego dla młodocianych.

Cały wysiłek wychowawców ogranicza się w zasadzie do pilnowania, aby zachowanie wychowanka osadzonego w tym zakładzie było zgodne z regulaminem, którego przestrzeganie miało dać gwarancję zmiany jego dotychczasowego zachowania na lepsze. W tym systemie chodzi o to, aby nauczyć wychowanka cenić wolność i aby go nauczyć odpowiednio z tej wolności korzystać.

Jednak przystosowanie do społeczeństwa młodzieży nieprzystosowanej społecznie dokonywane w izolacji nie ma większych wartości wychowawczych. Izolowanie wychowanka od życia w normalnym społeczeństwie powoduje:
- nadmierne ograniczenie swobody jego poczynań i zubożenie jego środowiska społeczno-kulturalnego,
- różnorakie frustracje dezintegrujące psychikę wychowanka i hamujące jego rozwój,
- niepożądane reakcje, np. agresja, niezaspokojenie wielu potrzeb, które wywołują napięcie,
- różne formy zboczeń seksualnych.

Celem tego systemu jest przede wszystkim kontrolowanie i utrzymywanie porządku, nic więc dziwnego, że wychowawca głównie z tego punktu widzenia ocenia i interpretuje postępowanie wychowanka. W zakładzie resocjalizującym, który stosuje ten system dominują nakazy, zakazy, żądania itp., opierające się na środkach surowej represji.

Oddziaływanie personelu zakładowego w tym systemie polega na łamaniu woli wychowanka środkami przymusu i podporządkowaniu jej nakazom i zakazom obowiązującego wszystkich ostrego regulaminu, co ma spowodować wyeliminowanie istniejących dotychczas antagonistyczno – destruktywnych wychowanka oraz utrwalić zachowanie zgodne z interesami społecznymi. Jednak z chwilą, gdy to oddziaływanie ustaje, wychowanek powraca do swojego antagonistyczno-destruktywnego zachowania.

W systemie dyscyplinarno- izolacyjnym na pierwszy plan wysuwa się kontrola zewnętrzna, a najłatwiejszym i najskuteczniejszym środkiem wychowawczym jest kara. System oddziaływań oparty na karze zewnętrznej wyzwala upór i zacięcie, potęguje napięcie, wzmaga agresywność.

W centrum sytuacji wychowawczej znajduje się wychowawca i on głównie, a nie zespół wspierany dążeniami wychowanków, ma egzekwować przestrzeganie dyscypliny. Działalność wychowawcy w stosunku do podległej mu grupy wychowanków ma charakter zadecydowanie autokratyczny, a kierowanie grupą opiera się na władzy opartej w jednym ręku.

System progresywny-zwany inaczej systemem poziomów lub sekcji, w których na plan pierwszy wysuwa się dyscyplina oparta na swoistych nagrodach zewnętrznych.

W zakładach prowadzonych systemem progresywnym wychowankowie, przechodząc z sekcji do sekcji, dochodzą w końcu do stopnia najwyższego, półwolnościowego, który stanowi ukoronowanie ich poprawy. Jeśli zachowują się źle, są cofani do zbiorowości skupiających osoby, którym przysługują mniejsze przywileje.

Istnieje tu niebezpieczeństwo oceny wychowanka tylko na podstawie zewnętrznego przystosowania się , bez uwzględnienia wzrostu jego poziomu moralnego i dojrzałości społecznej.

W tym systemie rola wychowawcy bardzo często ogranicza się do zewnętrznej obserwacji wychowanka, a nie do nawiązania bliższego kontaktu z nim, poznania i uwzględnienia jego potrzeb psychicznych, życia uczuciowego, zainteresowań itp.

Powstaje także niebezpieczeństwo rozwijania się hipokryzji i dwulicowości wychowanków, którzy wiedzą o tym, że nieraz wystarczy zademonstrować pozorne podporządkowania się nakazom regulaminu, aby zasłużyć na otrzymanie dobrej oceny.

Pod tym względem nie ma w zasadzie merytorycznej różnicy między systemem dyscyplinarno-izolacyjnym a systemem progresywnym, w którym również wychowawca stanowi decydujący czynnik dyscypliny.

System socjopedagogiczny-podstawowy ogniwem tego systemu jest centralna pozycja dorosłego szefa grupy. Centralna pozycja wychowawcy obejmuje także strukturę nieformalną i opiera się na zależności wewnętrznej. Jest przy tym głównie zależnością ze względu na zbiorowość społeczną. Jednym z pionierów tego systemu był William R. George.

Pomimo, że w tym systemie główny akcent wychowawczy kładzie się na samorządność kolektywu, to jednak duch i atmosfera życia grupy zależą w dużej mierze od inspiracji ideowo-twórczej dorosłego wychowawcy.

Drugim podstawowym i niesłychanie ważnym elementem wychowawczy systemu socjopedagogicznego jest praca. Wychodzi się tu bowiem z założenia, że gotowość i zamiłowanie do pracy stanowią istotny probierz osiągnięcia efektów resocjalizacji nieletniego.

System ten cechuje znaczne wzbogacenie zarówno kulturotechnicznych, jak i antropotechnicznych środków wychowania resocjalizującego. Dominuje traktowanie wychowanka jako członka grupy.

System indywidualny-centralnym punktem zainteresowań staje się traktowany indywidualnie wychowanek i jego osobowość. Podstawą oddziaływań jest tu dokładne poznanie wychowanka oraz etiologii zaburzeń w jego zachowaniu. Kładzie się przy tym nacisk na role psychoterapii w procesie resocjalizacji.

System indywidualny eksponuje środki psychotechniczne. Równocześnie opiera się przede wszystkim na zależności wewnętrznej, łączącej wychowanka z innymi członkami zbiorowości zakładu.

Podstawową zasadą wychowawcza tego systemu jest więc bliski i dodatni emocjonalnie kontakt wychowawcy z wychowankiem, stanowiący warunek resocjalizującej antropotechniki.

Ważną zasadą jest także uwzględnianie wpływu grupy traktowanej jako środowisko ułatwiające nawiązywanie kontaktów i pozwalające na spontaniczne manifestowanie tego, co w wychowanku indywidualne i charakterystyczne dla stanu jego osobowości.

System homogeniczny-praca wychowawcza opiera się na swoiście organizowanych i traktowanych grupach wychowawczych. Młodzież przyjętą do tego typu zakładu kieruje się, na podstawie rozpoznania diagnostycznego, do tzw. homogenicznych grup wychowawczych, tj. grup skupiających wychowanków o zbliżonym stopniu wykolejenia i podobnym stanie osobowości.

W zakładach z młodzieżą resocjalizowaną nie można ignorować wpływu całej zbiorowości zakładowej i opieranie się na grupach homogenicznych stwarza niebezpieczeństwo dezintegracji tej zbiorowości. Dlatego proponuje się rozwiązania homogeniczne w skali całego zakładu.

Musimy wziąć pod uwagę indywidualność osobniczą wychowanka. Zasada indywidualizacji w pracy wychowawczej każe nam dobierać takie procedury wychowawcze, aby potrafiły oddziaływać na daną indywidualność jak najbardziej adekwatnie, a w konsekwencji i skutecznie.

System eklektyczny(komplementarny)-system resocjalizacji, który zakłada, iż żaden z systemów nie jest doskonały, ale w każdym można znaleźć coś właściwego do zastosowania w odniesieniu do danego wychowanka lub grupy wychowanków.

W systemie tym na pierwszym miejscu stawia się więc wszechstronne badanie, dające podstawy do opracowania diagnozy psychologicznej, a następnie prognozy wychowawczej, która wskazuje najskuteczniejsze sposoby postępowania z wychowankiem.

Dużą wagę przywiązuje się do indywidualnej i grupowej psychoterapii oraz do indywidualnego i grupowego doradzania wychowawczego.

Zmierza się także do tego, aby tworzyć wiele różnych grup rekreacyjnych, tak aby każdy wychowanek mógł brać udział w tych zajęciach zbiorowych, które interesują go najbardziej.