System ochrony praw człowieka w Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Europejska Konwencja Praw Człowieka, sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 roku ( weszła w życie 8 września 1953 roku) jest prawdziwą konstytucyjną kartą podstawowych, cywilnych i politycznych praw i wolności dla krajów skupionych w Radzie Europy. Dokument ten stanowi wspólną wartość europejskich demokracji. Dzięki konwencji istnieje obecnie europejski porządek prawny w sferze ochrony praw jednostki, obejmujący nie tylko katalog praw chronionych, rozwijany przez dodatkowe protokoły i interpretację jej organów, ale również unikalny w skali globalnej mechanizm wprowadzenia ich w życie. Konwencja jest od tej strony oryginalnym przedsięwzięciem w stosunku do klasycznych koncepcji prawa międzynarodowego.

Przystąpienie do Konwencji oznacza, że państwo zobowiązuje się do przestrzegania i gwarantowania następujących praw człowieka i podstawowych wolności: prawa do życia; wolności od tortur i innego nieludzkiego traktowania lub karania; wolności od niewolnictwa i poddaństwa oraz pracy przymusowej lub obowiązkowej; prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawa do rzetelnego, publicznego procesu sadowego, w rozsądnym terminie, w sprawach karnych i cywilnych; wolności od karania bez podstawy prawnej; prawa do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego, mieszkania i korespondencji; wolności myśli, sumienia i wyznania; swobody wypowiedzi, łącznie z wolnością prasy; swobody spokojnego zgromadzania się i stowarzyszania, łącznie z prawem tworzenia i przystępowania do związków zawodowych; prawa do małżeństwa i założenia rodziny; prawa do skutecznych środków odwoławczych, wolności od dyskryminacji.

Katalog podstawowych praw, zawartych w pierwotnym tekście Konwencji, został z czasem uzupełniony w kolejnych Protokołach dodatkowych nr 1, 4, 6 i 7.

Protokół nr 1 przyjęto w Paryżu 20 marca 1952 r., jeszcze przed wejściem w życie samej Konwencji. Zawiera on gwarancję: prawa każdej osoby do poszanowania swego mienia, prawa do nauki, połączonego z obowiązkiem uznania przez państwo prawa rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi. Protokół nakłada również na państwo obowiązek organizowania, w rozsądnych odstępach czasu, wolnych wyborów. Wszedł w życie 18 maja 1954 r. Protokół nr 4, w którym można znaleźć zakaz więzienia za długi, prawo do swobodnego poruszania się i swobodnego wyboru miejsca zamieszkania przez osoby legalnie przebywające na terytorium danego kraju, prawo do opuszczenia każdego kraju łącznie ze swoim własnym, zakaz wydalania obywateli, prawo każdego do wstępu na terytorium swojego państwa, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców. Protokół wszedł w życie 2 maja 1968 r.

Protokół nr 6 o zniesieniu kary śmierci został przyjęty 28 kwietnia 1983 r. Państwo może utrzymać tę karę wyłącznie za czyny popełnione podczas wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną.

Na podstawie Protokołu nr 7 z 22 listopada 1984 r., państwa zobowiązały się zapewnić minimalne gwarancje prawne dla cudzoziemców w postępowaniu dotyczącym ich wydalenia. Chroni on również prawo do odwołania w sprawach karnych, prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie, wprowadza zakaz ponownego sądzenia lub karania za ten sam czyn oraz równość praw i obowiązków w cywilnoprawnych stosunkach wynikających z małżeństwa. Protokół ten wszedł w życie 1 marca 1985 r.

Ogromna większość praw i wolności może podlegać rozmaitym ograniczeniom. Bezwzględny jest jedynie zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania (art. 3), zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców (art. 4 Protokołu nr 4) oraz zakaz ponownego sądzenia lub karania (art. 4 Protokołu nr 7).

W razie wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu, państwo może podjąć środki uchylające stosowanie zobowiązań wynikających z Konwencji, jednak tylko w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem, że środki te nie SA sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego.

Prawa i wolności dla każdej osoby zawarte są w art. 1 Konwencji. Z artykułu tego wynika, że prawa i wolności zapisane w Konwencji należy zagwarantować każdej osobie, która znajdzie się choćby na krótko w granicach jurysdykcji państwa-strony.

Szczególne znaczenie ma stwierdzenie, że prawa i wolności przysługują „każdej osobie” podlegającej jurysdykcji państw konwencji. Mogą się na nie powoływać zarówno osoby fizyczne, jak i prawne, w tym również organizmy gospodarcze.

Konwencja chroni prawa nie tylko obywateli, ale także cudzoziemców, bezpaństwowców itd.
Większość postanowień Konwencji gwarantuje obywatelom i obcokrajowcom równą ochronę, nie wyklucza się jednak wyjątków wyraźnie sformułowanych w tekście konwencji. Artykuł 16 mówi, że: „żadnego z postanowień artykułu 10 (swoboda wypowiedzi), 11 (swoboda zgromadzania się i stowarzyszania się) i 14 (zakaz dyskryminacji) nie można uznać za wyłączające prawo Wysokiej Układającej się Strony do ograniczenia działalności politycznej cudzoziemców”. Oznacza to, ze możliwe są określone restrykcje wobec cudzoziemców w sferze objętej tymi artykułami, jeśli w grę wchodzi działalność polityczna.

Obowiązek zagwarantowania każdej osobie praw i wolności zawartych w Konwencji nie oznacza gwarancji szczególnych praw mniejszości.

Ochrona wynikająca z art. 1 rozciąga się na wszystkie sytuacje, w których osoba znajduje się pod jurysdykcją określonego państwa. Pojęcie „jurysdykcja” na podstawie tego przepisu nie ogranicza się do terytorium państwa. Dotyczy także działań organów państwa wywołujących skutki poza jego terytorium, dlatego np. ekstradycja lub wydalenie może rodzić problem na tle art. 3 Konwencji i w rezultacie odpowiedzialność państwa.

Konwencja jest żywym instrumentem, który należy interpretować z uwzględnieniem okoliczności dnia dzisiejszego. Jej przedmiot i cel nakazuje sposób rozumienia i stosowania, który rodzi zobowiązania konkretne i skuteczne. Między innymi każda interpretacja praw i wolności powinna być zgodna z „ogólnym duchem konwencji’ mającej chronić i promować ideały i wartości demokratycznego społeczeństwa.

Prawo do życia (art. 2 Konwencji).
1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez prawo. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które prawo przewiduje taką karę.
2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.

Zniesienie kary śmierci (art. 1). Znosi się karę śmierci. Nikt nie może być skazany na taką karę ani nie może nastąpić jej wykonanie.
Kara śmierci w czasie wojny (art. 2). Państwo może przewidzieć w swoim prawie karę śmierci za czyny popełnione podczas wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną; kara taka będzie stosowana jedynie w przypadkach przewidzianych przez to prawo i zgodnie z jego postanowieniami. Państwo zawiadomi Sekretarza Generalnego Rady Europy o odpowiednich postanowieniach tego prawa.

Prawo do życia jest prawem szczególnym. Jego przestrzeganie jest pierwszym i podstawowym warunkiem istnienia wszystkich innych praw i wolności. Państwa nie mogą uchylić się od obowiązków wynikających z art. 2 nawet w sytuacjach nadzwyczajnych (art. 15 Konwencji). Łącznie z art. 3 Konwencji wyraża on jedna z głównych wartości społeczeństw demokratycznych tworzących Radę Europy.

Artykuł 2 składa się z dwóch odrębnych, chociaż związanych ze sobą części. Pierwsze zdanie ust. 1 wprowadza ogólny obowiązek prawnej ochrony życia, natomiast drugim mowa jest o ograniczonym wyjątkami zakazie umyślnego pozbawienia życia. Wykaz tych wyjątków, wyjątków wiec sytuacji, w których pozbawienie życia może być uznane za zgodne z tym artykułem, jest wyczerpujący i musi być ściśle interpretowany (ust. 2).

Pierwsze zdanie ust. 1 art. 2 nakłada na państwo szerszy obowiązek niż zdanie drugie. Stwierdzenie, iż „prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez prawo” oznacza, że nie chodzi wyłącznie o powstrzymanie się przez państwo przed aktami rozmyślnego pozbawienia życia, ma ono również obowiązek podejmowania właściwych kroków w celu ochrony życia, np. zabezpieczenia przed aktami przemocy ze strony innych osób. Nie oznacza to jednak, że państwo musi wykluczyć wszelką przemoc. W każdej sprawie należy ustalić, czy władze podjęły odpowiednie kroki, aby chronić życie.

W razie zarzutu, iż władze nie dopełniły obowiązku ochrony prawa do życia, należy przekonująco ustalić, czy wiedziały lub powinny były wiedzieć o rzeczywistym i bezpośrednim ryzyku, a także czy nie zaniedbały działań, możliwych do podjęcia w granicach ich uprawnień, których, rozsądnie oceniając, można by od nich oczekiwać.

W szpitalach musza istnieć regulaminy pozwalające zapewnić prawną ochronę życia pacjentów. Państwo ma również obowiązek stworzenia skutecznego systemu sądowego, pozwalającego ustalić przyczynę zgonu, który nastąpił w szpitalu oraz ewentualną odpowiedzialność lekarzy biorących udział w leczeniu.

Ustęp 2 art. 2 nie określa sytuacji, w których można inna osobę pozbawić życia. Wynika z niego natomiast, iż jest to dopuszczalne w wyraźnie określonych okolicznościach, jeśli nastąpiło na skutek rozmyślnego użycia siły powodującej jako niezamierzony efekt śmierci człowieka.

Artykuł 2 dopuszcza karę śmierci, pod warunkiem, że wymierzono ją w wyroku sądowym skazującym za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę. Postępowanie karne musi jednak spełniać wymogi rzetelnego procesu sadowego wynikające z art. 6 Konwencji.

Zakaz tortur (art. 3 Konwencji). Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu.
Konwencja bezwzględnie zakazuje tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania. Na podstawie art. 15 ust. 2 państwo nie może uchylić się od obowiązku przestrzegania art. 3 nawet „w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu”.

Z obowiązku państw zapewnienia każdej osobie pozostającej w granicach ich jurysdykcji zapisanych w niej praw i wolności (art. 1 Konwencji) wynika także, iż musza one podejmować kroki zapewniające, aby osoby te nie były poddane torturom, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Dotyczy to także znęcania się przez osoby prywatne.

Nie każde złe traktowanie rodzi problem na tle tego artykułu. Musi osiągnąć pewien minimalny poziom dolegliwości, aby można było mówić o naruszeniu art. 3 Konwencji. Ocena jest uzależniona od takich okoliczności, jak okres takiego traktowania, skutki fizyczne i psychiczne oraz w niektórych przypadkach płeć, wiek, stan zdrowia ofiary itp. Muszą istnieć dowody niebudzące uzasadnionych wątpliwości, że tak dolegliwe złe traktowanie rzeczywiście nastąpiło.

Przyjmuje się, ze tortury są szczególna forma umyślnego, nieludzkiego traktowania powodującego bardzo poważne i dotkliwe cierpienie.

Traktowanie, które nie było torturami, może naruszać art. 3 ze względu na to, że jest nieludzkie lub poniżające.
Bywa, ze warunki przetrzymywania więźniów są tak złe, że należy je uznać za nieludzkie. Dotyczy to również braku właściwej opieki lekarskiej. Państwa muszą systematycznie kontrolować stan zdrowia i warunki życia więźniów, więźniów uwzględnieniem normalnych i uzasadnionych wymagań związanych z pozbawieniem wolności. Długi okres aresztowania osoby w podeszłym wieku i w złym stanie zdrowia może w pewnych okolicznościach być uznany za naruszenie art. 3, jeśli aresztowany nie miał w tym okresie odpowiedniej opieki lekarskiej. Nie jest nieludzkim traktowaniem odmowa konsultacji z określonym lekarzem specjalista, jeśli pomoc medyczna zapewniono więźniowi w inny sposób.

Użycie siły wobec więźnia – jeśli nie jest absolutnie konieczne ze względu na jego zachowanie – uderza w ludzką godność i w zasadzie powinno być uznane za naruszenie art. 3 Konwencji. Przy ocenie, czy siła użyta przez policjantów przy zatrzymaniu była ściśle proporcjonalna, należy zwracać szczególną uwagę na stwierdzone uszkodzenia ciała.

Traktowanie jest poniżające, gdy powoduje poczucie strachu i upokorzenia prowadzące do upodlenia. W rezultacie może dojść do załamania psychicznego fizycznego. Każda tortura jest nieludzkim i poniżającym traktowaniem, a nieludzkie traktowanie – również poniżające. Jednak poniżające traktowanie lub karanie nie musi być również nieludzkie.

Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 4 Konwencji)
1.Nikt nie może być trzymany w niewoli lub poddaństwie.
2.Nikt nie może być zmuszony do pracy przymusowej lub obowiązkowej.
3.W rozumieniu tego artykułu pojęcie „praca przymusowa lub obowiązkowa” nie obejmuje:
a)żadnej pracy, jakiej wymaga się zwykle w ramach wykonywania kary pozbawienia wolności orzeczony zgodnie z postanowieniami artykułu 5 niniejszej Konwencji lub w okresie warunkowego zwolnienia
b)żadnej służby o charakterze wojskowym bądź służby wymaganej zamiast obowiązkowej służby wojskowej w tych krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze w względu na przekonania
c)żadnych świadczeń wymaganych w stanach nadzwyczajnych lub klęsk zagrażających życiu lub dobru społeczeństwa
d)żadnej pracy ani świadczeń stanowiących część zwykłych obowiązków obywatelskich.

Organa Konwencji nie wypracowały własnej, autonomicznej definicji pojęcia niewoli. Nie było zresztą spraw, w których pojawiłaby się taka potrzeba. Gdyby do tego doszło, Trybunał skorzystałby prawdopodobnie z definicji zawartej w Konwencji z 1926 r. o zakazie niewolnictwa, do której przystąpiła ogromna większość państw Konwencji Europejskiej.
Zakaz niewolnictwa jest bezwzględny. Poddaństwo wchodzi natomiast grę w razie szczególnie poważnej odmowy wolności.

Z art. 4 nie wynika wyraźnie, jakie rodzaje pracy są objęte pojęciem „praca przymusowa lub obowiązkowa”. Praca taka – zdaniem Komisji – wchodzi w grę, jeśli została podjęta lub jest wykonywana pod przymusem: fizycznym lub psychicznym. Chodzi więc o pracę niedobrowolną, bezprawnie wymaganą i pognębiającą. Ma ona charakter opresyjny i powoduje nieusprawiedliwione cierpienie.

Artykuł 4 ust. 3 lit. a) zezwala na pracę zwykle wymaganą od osób pozbawionych wolności, która obejmuje nie tylko prace w okresie pozbawienia wolności po wydaniu włóczęgów.

Włóczęgów artykułu 4 ust. 3 lit. b) nie wynika prawo do odmowy służby wojskowej ze względów sumienia. Można je rozważać wyłącznie w związku z art. 9 Konwencji (wolność myśli, sumienia i wyznania). Wskazuje również wyraźnie, iż od objectora można wymagać zastępczej służby cywilnej, co oznacza, że państwo może podjąć kroki zapewniające spełnienie tego obowiązku, a w razie odmowy – wymierzyć karę.

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5 Konwencji)
1.Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:
a)zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku wskazania przez właściwy sąd
b)zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawnie obowiązku
c)zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą, lub, jeśli to jest konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu
d)pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego sprawę orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem
e)zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia w szerzeniu choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi
f)Zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.
2.Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.
3.Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.
4.Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzeniu zwolnienie, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.
5.Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodny z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

Artykuł 5 zapewnia ochronę wyłącznie przed pozbawieniem wolności, a nie innymi ograniczeniami fizycznej wolności jednostki, np. dotyczącymi poruszania się, o których mowa w art. 2 Protokołu nr 4.

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego nie oznacza, że państwo nie może pozbawić wolności osób zagrażających porządkowi publicznemu lub naruszających go lub gdy powinny one ponieść karę za swoje czyny. Artykuł 5 zawiera w ust. 1 listę przypadków, w których możliwe jest pozbawienie wolności „w trybie ustalonym przez prawo”. Lista ta jest wyczerpująca i musi być ściśle interpretowana, określa bowiem wyjątki od zasady poszanowania wolności osobistej.

Pozbawienie wolności musi być zgodne z prawem i stosowane w trybie ustalonym przez prawo. Konwencja odwołuje się w tym zakresie głównie do prawa krajowego, nakładając obowiązek przestrzegania jego materialnych proceduralnych regulacji. Prawo krajowe, będące podstawą pozbawienia wolności, musi być zgodna z zasadą rządów prawa. Tak więc musi mieć odpowiednią jakość: być wystarczająco dostępne i precyzyjne – w stopniu pozwalającym uniknąć ryzyka arbitralności. Każde pozbawieni wolności powinno być zgodne z celem art. 5, a więc ochroną jednostki przed arbitralnością. Musi także istnieć określony związek między podstawą pozbawienia wolności oraz miejscem i warunkami jego stosowania.

Pozbawienie wolności musi przez cały czas odpowiadać jednej z wymienionych w art. 5 ust. 1 lit. a)-f) kategorii, które jednak wzajemnie się nie wykluczają; pozbawienie wolności może być równocześnie uzasadnione z więcej niż jednego powodu. Warunki art. 5 muszą być spełnione, nawet gdy okresy pozbawienie wolności są bardzo krótkie.

Skazanie przez właściwy sąd (art. 5 ust. 1 lit. a Konwencji). Pozbawienie wolności może nastąpić między innymi w wyniku skazania przez właściwy sąd.

Sąd musi być niezależny od władzy wykonawczej i stron w konkretnej sprawie i zapewniać odpowiednie gwarancje proceduralnej. W jego skład nie muszą wchodzić koniecznie prawnicy, a tym bardziej osoby posiadające zawodowe kwalifikacje sędziowskie. Nie muszą to być osoby powoływane lub wybierane na czas nieokreślony lub dożywotnio.

Pozbawienie wolności musi poprzedzać orzeczenie wydane przez właściwy sąd. Skazanie oznacza orzeczenie o winie, nie chodzi więc o pozbawienie wolności jako środek prewencyjny lub stosowany ze względów bezpieczeństwa. Artykuł 5 ust. 1 lit c) obejmuje również wyroki, w których orzeczono o winie oskarżonego, ale zamiast kary więzienia zastosowano internowanie w zakładzie psychiatrycznym w celach leczniczych. Jeśli oskarżonego uniewinniono, a następnie umieszczono w taki zakładzie – stosuje się wyłącznie art. 5 ust. 1 lit e).

Wyroki zagraniczne, aby mogły być wykonane, muszą spełniać wszystkie wymogi tego przepisu, nawet gdy zostały wydane w kraju nie będącym stroną Konwencji.

Pozbawienie wolności osoby skazanej przez sąd pierwszej instancji, w okresie rozpatrywania odwołania od wyroku, należy uważać za objęte art. 5 ust. 1 lit a), nawet jeśli prawo krajowe uznaje je nadal z tymczasowe aresztowanie.

Niepodporządkowanie się orzeczeniu sądu (art. 5 ust. 1 lit b Konwencji).
Pierwsza część tego przepisu dotyczy m. in. Takich sytuacji, jak odmowa stawienia się na wezwanie sadu jako świadek w procesie karnym lub poddania się przymusowemu badaniu krwi.

W drugiej części nie chodzi o ogólny obowiązek przestrzegania prawa. Pozbawienie wolności w celu zapewnienia wykonania obowiązku wynikającego z ustawy może nastąpić, jeśli: na osobie aresztowanej ciąży określony i konkretny obowiązek; nie został on wykonany bez uzasadnionego powodu; aresztowany mógł go wcześniej wykonać; nie ma innych – poza aresztowaniem – racjonalnych sposobów, aby do tego doprowadzić.

W pewnych nagłych sytuacjach może być potrzebne krótkotrwałe pozbawienie wolności, aby zapewnić w ten sposób skuteczne wykonanie obowiązku. Należy wtedy rozważyć jego charakter oraz ocenić, czy natychmiastowe jego wykonanie było rzeczywiście niezbędne i nie było innego wyjścia, pamiętając o znaczeniu prawa do wolności. Ocena musi również uwzględniać długość okresu aresztowania. Obowiązek do wykonania nie może być sprzeczny z Konwencją.

Aresztowanie w celu postawienia przed właściwym organem (art., 5 ust. 1 lit. c Konwencji). Zatrzymanie lub aresztowanie na podstawie art. 5 ust. 1 lit. c) jest dopuszczalne tylko w razie dokonania go z zamiarem postawienia przed właściwym organem, czyli sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym do wykonywania władzy sądowej. Może do tego dojść wyłącznie w związku z postępowaniem karnym i tylko w trzech okolicznościach: uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zagrożonego karą, uzasadnionej potrzeby zapobieżenia mu lub uzasadnionej potrzeby uniemożliwienia ucieczki po jego popełnieniu. Ustęp 1 lit. c) należy odczytywać łącznie z ust. 3 tego artykułu. Oba stanowią bowiem jedną całość. Wynika z nich obowiązek postawienia przed właściwym organem każdej osoby pozbawionej wolności w ww. okolicznościach, dla zbadania jego podstaw lub wydania merytorycznego orzeczenia.

W chwili podejmowania decyzji o aresztowaniu wymagane jest „uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą”. Jego uzasadniony charakter, jako podstawa zatrzymania, jest istotną gwarancją przed arbitralnym zatrzymaniem i aresztowaniem.

Artykuł 5 ust. 1 lit. c) nie wymaga, aby nakaz zatrzymania był wydany przez sędziego. Pozostawiono to prawu wewnętrznemu poszczególnych państw. Tymczasowe aresztowanie może jednak zastosować tylko „sędzia lub inny urzędnik uprawniony przez ustawę do wykonywania władzy sądowej”, co wynika z art. 5 ust. 3.

Wydalenie lub ekstradycja (art.5 ust. 1 lit.f Konwencji). Konwencja nie gwarantuje nikomu prawa wjazdu do jakiegokolwiek kraju ani prawa azylu. Aresztowanie jest dopuszczalne w razie podjęcia próby dostania się nielegalnie na teren państwa.

W razie wydalenia lub ekstradycji Trybunał nie bada zgodności z prawem samej decyzji będącej ich podstawą, ma natomiast obowiązek ustalić, czy pozbawienie wolności było zgodne z prawem i zastosowane w celu jej wykonania. Uzasadniony charakter decyzji o wydaleniu nie musi automatycznie oznaczać, że przetrzymywane osoby w oczekiwaniu na wydalenie jest również uzasadnione. Należy sprawdzić, czy aresztowanie nie służyło w istocie innym celom. Postępowanie musi się toczyć z odpowiednią pilnością i sprawnie. Jeśli bez właściwego usprawiedliwienia przedłuża się – przestaje mieć podstawę. Od momentu, kiedy okaże się, że z jakichś powodów wykonanie decyzji o wydaleniu nie jest już możliwe, pozbawienie wolności przestaje być stosowane w związku z wydaleniem.

W chwili aresztowania nie musi jeszcze obowiązywać decyzja o wykonaniu nakazu wydalenia. Wystarczy, że wszczęto postępowanie w tej sprawi, które było odpowiednio zaawansowane.

Aresztowanie może być uzasadnione nawet przed założeniem formalnego wniosku o ekstradycję, warunkiem jest jednak podjecie czynności przygotowujących taki wniosek.

Osoba aresztowana w związku z wydaleniem lub ekstradycja może, tak jak w innych wypadkach pozbawienia wolności, domagać się kontroli sądowej (art. 5 ust. 4).

Prawo do informacji o przyczynach zatrzymania (art. 5 ust. 2 Konwencji).
Każdy, kto został zatrzymany, powinien być niezwłocznie i w zrozumiały dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.

Obowiązek ten stosuje się do zatrzymań niezależnie od ich podstawy – nie tylko związanych z postępowaniem karnym. Informacje nie muszą być udzielone w szczególnej formie. Osobę zatrzymana należy poinformować w prostym, zrozumiałym języku, o podstawach prawnych i faktycznych decyzji. Chodzi o umożliwienie zakwestionowania przed sądem jej zgodności z prawem.

Ocena, czy aresztowany został wystarczająco i odpowiednio szybko poinformowany jest uzależniona od okoliczności konkretnej sprawy. W razie zatrzymania w celu postawienia przed sądem nie ma potrzeby wymieniania wszystkich zarzutów. Wystarczy przekazać informacje dotyczące powodów zatrzymania. Można nie informować wyraźnie o jego podstawach, jeśli wynikają one w wystarczającym stopniu z towarzyszących okoliczności. Jeśli osoba z zaburzeniami umysłowymi nie może zrozumieć udzielonej informacji, należy ją przekazać adwokatowi lub innej osobie upoważnionej do działania na jej rzecz.

Państwo nie ponosi odpowiedzialności za zwłokę z informacją o wydaniu przez sąd nakazu aresztowania, jeśli miejsce pobytu osoby, której nakaz dotyczy nie było znane. Wystarczy powiadomienie zaraz po nawiązaniu przez nią kontaktu z sądem lub dowiedzeniu się w inny sposób o jej adresie. Władze muszą jednak podjąć w tym celu racjonalne kroki.

Niezwłoczne postawienie przed sędzią (art. 5 ust. 3 Konwencji).
Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez prawo do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.

Główna gwarancją zapisana w art. 5 ust. 3 jest sądowa kontrola ingerencji w prawo do wolności osobistej, która ma zminimalizować ryzyko arbitralności i zapewnić poszanowanie rządów prawa, a więc jednej z fundamentalnych zasad demokratycznego społeczeństwa, wyraźnie wymienionej w Preambule Konwencji.

Przepis ten ma zapewnić osobom pozbawionym wolności – ale tylko w sytuacjach objętych postanowieniami art. 5 ust. 1 lit c) – szybką procedurę pozwalającą zbadać, czy pozbawienie wolności nie było arbitralne. Mają one później prawo odwołać się do sądu na podstawie art. 5 ust. 4 Konwencji.

W państwach Konwencji istnieją różne rozwiania prawne dotyczące zatrzymań, w każdym z nich podkreśla się jednak wyraźną różnicę między zatrzymaniem i tymczasowym aresztowaniem. Przepisy krajowe określają maksymalny okres przetrzymywania w areszcie przed postawieniem przed sędzią lub „innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej”. Mimo, że okresy te są zróżnicowane, rzadko przekraczają czterdzieści osiem godzin. Konwencja ani orzecznictwo nie stawiają wyraźnych granic czasowych, wymagając jedynie, aby stało się to „niezwłocznie”. Ocena, czy zachowano ten warunek jest uzależniona od okoliczności konkretnej sprawy. Z orzecznictwa wynika, że zajdą zupełnie wyjątkowe okoliczności.

Prawo do odszkodowania (art. 5 ust. 5 Konwencji).
Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

Prawo to wchodzi w grę, jeśli władze krajowe albo organy Konwencji stwierdziły naruszenie któregoś z pozostałych ustępów art. 5. osoba zatrzymana lub aresztowana w sposób sprzeczny z art. 5 musi mieć możliwość wystąpienia do sądu uprawnionego do przyznania odszkodowania. Państwo spełnia art. 5 ust. 5 jeśli potrafi w sposób przekonujący wykazać istnienie i dostępność takiej możliwości prawnej. W państwach, które inkorporowały Konwencję do prawa wewnętrznego wystarczy, iż istnieje możliwość powoływania się bezpośrednio przed sądami krajowymi na art. 5 ust. 5 jako podstawę odszkodowania. Można domagać się odszkodowania tylko w razie rzeczywistej szkody materialnej lub moralnej, którą należy naprawić.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6 Konwencji).
1.Każdy ma prawo do rzetelnego publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Orzeczenie ogłaszane jest zawsze publicznie, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, szczególnych granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.
2.Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.
3.Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:
a)niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia
b)posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony
c)bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości
d)przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia
e)korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.

Prawo jednostki do rzetelnego, publicznego procesu sądowego, zajmujące ważne miejsce w demokratycznym społeczeństwie, społeczeństwie we rozumieniu Konwencji, ma ogromne znaczenie dla prawidłowego działania mechanizmu demokracji i z tego względu nie może być wąsko interpretowane. W razie wątpliwości, czy art. 6 powinien mieć zastosowania, wszędzie tam, gdzie to możliwe – odpowiedź powinna być twierdząca.

Prawo dostępu do sądu. Artykuł 6 ust. 1 zapewnia każdemu prawo do przedstawienia sądowi do rozstrzygnięcia wszelkich roszczeń dotyczących „praw i obowiązków cywilnych” lub każdego oskarżenia w sprawie karnej. Wynika z niego „prawo do sądu”, którego jednym z aspektów jest prawo dostępu do sądu. Uzupełniają je gwarancje zawarte w art. 6 ust. 1, dotyczące organizacji i składu sadu oraz sposobu prowadzenia postępowania. Całość tworzy prawo do rzetelnego procesu sądowego.

Prawo to nie jest absolutne – może być poddane dorozumianym ograniczeniom. Ze względu na swoją naturę wymaga ono regulacji przez państwo, w zależności od czasu i miejsc oraz odpowiednio do potrzeb i możliwości społeczności i jednostek. Przy ich wprowadzeniu państwa korzystają z pewnego marginesu swobody. Chociaż ostateczna ocena, czy przestrzegano wymagań Konwencji, należy do Trybunału, jego zadanie nie polega na zastępowaniu organów krajowych w ocenie najlepszej możliwej polityki w tej dziedzinie. Nie można jednak redukować dostępu do sądu w sposób lub w stopniu powodującym, iż ucierpiałaby istota tego prawa. Artykuł 6 nie stoi na przeszkodzie reglamentacji dostępu stron do instancji odwoławczych, pod warunkiem, że chodzi o zapewnienie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości.

Prawo dostępu do sądu nie obejmuje prawa do wszczęcia postępowania karnego przeciwko osobie trzeciej. Nie jest także ograniczony, jeśli strona reprezentowana przez adwokata może swobodnie wnieść pozew, przedstawić argumenty na jego poparcie i odwołać się od wydanych orzeczeń.

Dostęp do sądu musi być skuteczny, a więc umożliwiać rozpatrzenie sprawy w zakresie wymaganym ze względu na jej okoliczności.
Są sytuacje, w których warunkiem korzystania z prawa do sądu jest bezpłatna pomoc prawna. W sprawach cywilnych może być udzielona z zastrzeżeniem spełnienia określonych warunków, warunków nawet wyłączona w niektórych kategoriach postępowań. Decyzje nie mogą być jednak arbitralne. Przy ocenie, czy odmowa takiej pomocy w sprawach cywilnych ogranicza prawo dostępu do sądu należy uwzględnić całość postępowania wchodzącego w grę. Dopuszcza się odmowę ze względu na brak wystarczających szans powodzenia. Decyzję taką musi podjąć sąd, a nie inny organ.

Naruszeniem prawa do sądu jest odmowa wykonania orzeczenia przez władze. Byłoby całkowicie iluzoryczne i teoretyczne, gdyby władze mogły odmówić podporządkowania się wydanym przeciwko nim wyrokom sądowym. Nie istniałaby wtedy skuteczna ochrona sądowa. Nie można sobie wyobrazić, aby art. 6 określał szczegółowa gwarancje proceduralne przysługujące stronom (rzetelność, publiczność i sprawność), nie zabezpieczając wykonania orzeczeń. Interpretacja art. 6, z której wynikałoby, że obejmuje on wyłącznie dostęp do sądu i właściwy sposób prowadzenia postępowania, prowadziłaby z dużym prawdopodobieństwem do sytuacji niezgodnych z zasadą rządów prawa, którą państwa zobowiązały się przestrzegać, ratyfikując Konwencję. Wykonanie wyroku musi być uważane za integralną część procesu sądowego dla celów art. 6. prawo do sądu chroni także egzekucję prawomocnych, obowiązujących wyroków, które w państwie akceptującym rządy prawa nie mogą pozostawać niewykonalne na szkodę jednej ze stron. Ich egzekucja nie może być opóźniona bez właściwego usprawiedliwienia.

Zasada domniemania niewinności (art. 6 ust. 2 Konwencji).
Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.

Zasada domniemania niewinności jest jednym z elementów rzetelnego procesu sądowego w sprawach karnych w rozumieniu ust. 1 art. 6 Konwencji. Wymaga ona m.in., aby sędziowie nie rozpatrywali spraw z przekonaniem, iż oskarżony dopuścił się zarzuconego przestępstwa. Ciężar dowodu spoczywa na oskarżeniu, a każda wątpliwość powinna być tłumaczona na korzyść oskarżonego. Z zasady tej wynika również, iż obowiązkiem oskarżenia jest poinformowanie oskarżonego o stawianych zarzutach, aby mógł przygotować i przedstawić we właściwy sposób argumenty na swoją obronę. Oskarżenie ma obowiązek wskazać dowody wystarczające do wydania wyroku skazującego. Domniemanie niewinności obowiązuje aż do zakończenia postępowania odwoławczego dotyczącego orzeczenia o winie (ale nie wymiaru kary). Zasada ta jest naruszona, jeśli sąd w wyroku wypowiada się na temat winy bez uprzedniego jej udowodnienia oskarżonemu zgodnie z prawem, a zwłaszcza bez umożliwienia z korzystania prawa do obrony. Może to nastąpić nawet przy braku formalnego ustalenia winy, wystarczy, że sąd ją sugeruje. Domniemanie niewinności blisko wiąże się z wolnością od przymusu samooskarżenia. Z obowiązku państwa udowodnienia winy wynika zakaz żądania od oskarżonego, aby się przyznał. Jednak „dowód prawdy”, jako szczególny rodzaj obrony przysługujący oskarżonemu w sprawie o zniesławienie, nie jest sprzeczny z tą zasadą.

Domniemanie niewinności jest nie tylko gwarancją proceduralną w postępowaniu karnym. Jego rola jest znacznie szersza. Chodzi o ochronę każdego przed traktowaniem go przez organa i funkcjonariuszy państwa jako winnego przestępstwa przed stwierdzeniem tego przez sąd. Jeśli oskarżenie okazało się bezpodstawne i zapadł wyrok uniewinniający, nie można się na nie powoływać. Odnosi się to także do sądów rozpatrujących inne kwestie związane z faktami, które były podstawą oskarżenia, np. dotyczące odpowiedzialności cywilnej.

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8 Konwencji).
1.Każdy ma prawo do poszanowana swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.
2.Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez prawo i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Konstrukcja art. 8 wskazuje, że prawo to nie jest bezwzględnie chronione i nie można z niego korzystać niezależnie od okoliczności. Ustęp 2 zawiera klauzulę ograniczającą.

Prawo to ma przede wszystkim chronić jednostkę przed arbitralną ingerencją władz publicznych. Artykuł 8 nie tylko zmusza państwo do powstrzymywania się od niej. W uzupełnieniu tego negatywnego zobowiązania mogą ciążyć na nich pozytywne obowiązki potrzebne dla skutecznego poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, podobnie jak domu i korespondencji. Obowiązki te mogą obejmować środki zabezpieczające poszanowanie tego prawa nawet w stosunkach między jednostkami. Chodzi o zapewnienie, aby było ono efektywne. Koncepcja tego prawa nie jest jednak precyzyjnie zdefiniowana. Wymagania w stosunku do władz różnią się w każdej sprawie w zależności od praktyki i sytuacji w państwie. Ustalenie istnienia takich obowiązków wymaga zwrócenia uwagi na należytą równowagę między interesem ogólnym i interesami jednostki, biorąc pod uwagę, że państwo dysponuje w tej sferze marginesem swobody. Jeśli państwo przyjmuje przepisy regulujące określone kategorie stosunków rodzinnych, ma obowiązek czynić to w sposób zapewniający osobom, których dotyczą, warunki do rozwijania normalnego życia rodzinnego. Poszanowanie życia rodzinnego wymaga np. gwarancji prawnych umożliwiających włączenie dziecka do rodziny już od momentu urodzenia. Państwo może sięgać do różnych rozwiązań. Rola Trybunału nie polega na wskazywaniu tych, które – jego zdaniem – byłyby najodpowiedniejsze. Jednak regulacje niespełniające wymogu poszanowania życia rodzinnego naruszają art. 8 ust. 1. nie trzeba już wtedy badać podstaw ingerencji na podstawie ust. 2 tego artykułu, bo mamy wtedy do czynienia z brakiem poszanowania tego prawa, a nie ingerencją państwa.

Życie prywatne. Pojęcie „życia prywatnego” w rozumieniu art. 8 ust. 1 jest szerokie i nie daje się wyczerpująco zdefiniować. Obejmuje integralność fizyczną i psychiczną osoby ludzkiej. Oznacza nie tylko prawo do życia w sposób zgodny z własnym życzeniem i bez kontroli innych, ale również, w pewnym stopniu, prawo do nawiązywania i utrzymywania stosunków z innymi – zwłaszcza w sferze uczuciowej – aby rozwijać i realizować własną osobowość.

Artykuł 8 gwarantuje pod pewnymi warunkami prawo do dobrego imienia oraz do ochrony przed ewentualnymi zamachami na reputację. Chroni również nazwisko i imię. Wybór imienia dla dziecka przez rodziców jest sprawą osobistą, należącą do sfery emocjonalnej, a więc prywatnej, chronionej w art. 8.

Artykuł 8 chroni także integralność fizyczną i psychiczną jednostki. Jednak nie każdy akt lub środek mający na nią negatywny wpływ oznacza ingerencję w prawo do poszanowania życia prywatnego. Zamach na integralność fizyczną wbrew woli zainteresowanego, nawet jeśli jest minimalny, należy uważać za ingerencję. Dotyczy to np. przymusowego leczenia osoby pozbawionej wolności, poddania się testowi powodującemu potrzebę pobrania krwi itp.

Życie rodzinne. Artykuł 8 gwarantuje także prawo do poszanowania życia rodzinnego. Dotyczy rodziny już istniejącej. Pojęcie życia rodzinnego zawarte e tym artykule odnosi się nie tylko do związków wynikających z małżeństwa, może obejmować też inne, faktyczne więzi rodzinne. Wspólne zamieszkanie może wskazywać na istnienie takiego związku. Wyjątkowo inne okoliczności mogą potwierdzać trwałość związku wystarczającą do stwierdzenia istnienia faktycznej więzi rodzinnej. Podstawą może być stopień pokrewieństwa, charakter związku, łącznie z wzajemnym zainteresowaniem, przywiązaniem i zależnością.

Z koncepcji rodziny w rozumieniu tego artykułu wynika, że dziecko urodzone w małżeństwie należy do niej z mocy prawa. Od urodzenia utrzymuje się między nim i rodzicami więź oznaczająca „życie rodzinne”, którą późniejsze wydarzenia mogą przerwać tylko w wyjątkowych okolicznościach. Istnieje ona nawet, gdy w chwili urodzenia dziecka rodzice nie są już ze sobą związani, albo do rozstania dochodzi później. Naturalne stosunki rodzinne nie kończą się wraz a objęciem dziecka opieką publiczną. Odnosi się to również do dziecka urodzonego poza małżeństwem.

„Życie rodzinne” zakłada bliskie więzi osobiste poza samym tylko rodzicielstwem, nie wymaga natomiast, aby członkowie rodziny żyli razem. Wystarczą regularne kontakty i pewien stopień zależności. Dotyczy to także więzi między bliskimi krewnymi, np. dziadkami i wnukami, które mogą odgrywać w życiu rodzinnym ważną rolę. Stosunków między zamężną córką i jej rodzicami albo dorosłym synem i ojcem nie uważa się jednak w zasadzie za przejaw życia rodzinnego.

Jednym z podstawowych elementów życia rodzinnego miedzy rodzicami i dziećmi jest wykonywanie praw rodzicielskich.
Naturalne więzi między ojcem lub matką i dzieckiem, w tym również urodzonym poza małżeństwem, są tak ważne, że nawet gdy życie rodzinne, w sensie życia razem, z różnych powodów się kończy, dalsze kontakty między nimi są pożądane i nie można ich ograniczać. Z tego wynika potrzeba zapewnienia rozwiedzionym rodzicom dostępu do dziecka i właściwego z nim kontaktu, czego można pozbawić tylko w wyjątkowych wypadkach.

Korespondencja. Korespondencja w rozumieniu Konwencji oznacza komunikowanie się – w różnych formach – w celu nawiązania kontaktu z innymi osobami. Przepis ten dotyczy ingerencji w korespondencję, nie gwarantuje natomiast np. bezbłędnego działania służb pocztowych. Prawo do poszanowania korespondencji nie ma zastosowania do dokumentów, które zostały już doręczone adresatowi i są jego posiadaniu.

Ograniczenia prawa do korespondencji osoby legalnie pozbawionej wolności są możliwe, jeśli spełniają warunki wynikające z ust. 2 art. 8. działanie w celu „ochrony porządku i zapobiegania przestępstwom” może usprawiedliwiać szerszy zakres ingerencji w wypadku osoby skazanej niż pozostającej na wolności. To samo dotyczy tymczasowo aresztowanego w sprawie karnej, bo wtedy wchodzi często w grę ryzyko zmowy.

Nie ma wątpliwości, że do odmowy poszanowania prawa do korespondencji dochodzi, gdy administracja więzienna niszczy listy więźniów po ich przeczytaniu lub nawet bez czytania. Najdalej idącą formą ingerencji w prawo do korespondencji jest uniemożliwienie jej rozpoczęcia, np. przez odmowę udostępnienia więźniowi ołówka i papieru.

Wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 9 Konwencji).
1.Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrznienia indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.
2.Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez prawo i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Wolność myśli, sumienia i wyznania jest jedną z podstaw demokratycznego społeczeństwa w rozumieniu Konwencji. Istnienie pluralizmu, nieodłącznie związanego z demokratycznym społeczeństwem, drogo okupionego przez wieki, zależy od poszanowania wolności, a których mowa w art. 9. Chroni on w pierwszym rzędzie sferę przekonań osobistych i religijnych jednostki, a więc tego, co nazywa się często forum wewnętrznym. Artykuł 9 ust. 1 pozwala zachować niezależność w sferze duchowej. Wolność ta nie może podlegać żadnym ograniczeniom. Nie oznacza to jednak, że tak samo chronione jest uzewnętrznianie wyznania lub przekonań. Ustęp 2 art. 9 określa warunki, w jakich możliwa jest w takich wypadkach ingerencja państwa. W społeczeństwie demokratycznym, gdzie żyją obok siebie ludzie wyznający różne religie, pewne ograniczenia mogą okazać się konieczne, aby pogodzić w ten sposób interesy różnych grup i zapewnić poszanowanie przekonań każdej osoby.

Pacyfizm jako filozofia mieści się w granicach prawa do wolności myśli i sumienia. Postawa pacyfistyczna może być więc uważana za przekonanie chronione przez art. 9 ust. 1.

Swoboda wypowiedzi (art. 10 Konwencji).
1.Każdy ma prawo do swobody wypowiedzi. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.
2.Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie SA przewidziane przez prawo i konieczne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwo państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na konieczność zapobieżenia ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej.

Swoboda ta obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez integracji władz publicznych i bez względu na granice państwowe.

Orzecznictwo organów Konwencji daje podstawę do wniosku, iż ochrona wynikająca z art. 10 Konwencji rozciąga się na wszystkie rodzaje wypowiedzi wyrażających opinie, idee lub informacje niezależnie od ich treści oraz sposobu komunikowania się, łączenie z wolnością wypowiedzi artystycznych, informacjami o charakterze handlowym, a nawet muzyką rozrywkową i reklamami nadawanymi za pomocą sieci kablowej. Chronione są także wypowiedzi przez zachowanie.

Artykuł 10 chroni nie tylko treść idei i informacji, ale również formę, w jakiej są przekazywane, zwłaszcza gdy dotyczy to prasy. Trybunał zwrócił uwagę, że metody obiektywnej i zrównoważonej relacji mogą się poważnie różnić, w zależności m.in. od medium wchodzącego w grę. Trybunał, podobnie jak sądy krajowe, nie może zastępować własnymi poglądami poglądów prasy na temat technik przekazu, które powinny być stosowane przez dziennikarzy.

Każda ingerencja w swobodę wypowiedzi musi być „przewidziana przez prawo” i służyć uprawnionemu celowi. Ustęp 2 art. 10 zawiera ich listę: bezpieczeństwo państwa, integralność terytorialną lub bezpieczeństwo publiczne, konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, ochrona zdrowia i moralności, ochrona dobrego imienia i praw innych osób, zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych, zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej.

Wolność zgromadzania się i stowarzyszania się (art. 11 Konwencji).
1.Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się oraz do swobodnego stowarzyszani się, włącznie z prawem tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla ochrony swoich interesów.
2.Wykonanie tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa prawo i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwu, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Niniejszy przepis nie stanowi przeszkody w nakładaniu zgodnych z prawem ograniczeń w korzystaniu z tych praw przez członków sił zbrojnych, policji lub administracji państwowej.

W artykule tym zawarte są gwarancje dwóch praw ściśle ze sobą związanych. Oba są ważną formą udziału w życiu publicznym społeczeństwa hołdującego demokratycznym wartościom. Swoboda zgromadzeń i stowarzyszania się jest jedną z ważnych podstaw demokratycznego społeczeństwa i jednym z głównych warunków jego rozwoju.

Prawo do swobodnego pokojowego zgromadzania się obejmuje zarówno spotkania prywatne, jak i w miejscach publicznych. Może z niego korzystać każda osoba mająca zamiar zorganizowania takiego zgromadzenia oraz udziału w nim. Obowiązek uzyskania zgody na odbycie publicznego zgromadzenia nie jest w zasadzie ingerencją w to prawo.

Swoboda stowarzyszania się oznacza, iż każda osoba może dobrowolnie łączyć się z innymi, bez ingerencji państwa, aby osiągnąć określony wspólny cel. Przykładem stowarzyszeń mogą być partie polityczne lub związki zawodowe.

Z art. 11 wynika prawo do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich. I tylko do tego prawo to się ogranicza. Nie można powoływać się na art. 11, stawiając określonej organizacji związkowej zarzut nieskutecznej obrony praw pracowniczych. Nie wynikają z niego konkretne obowiązki władz dotyczące współpracy ze związkami zawodowymi. Zależy to od ich swobodnego uznania.

Artykuł 11 wymaga od państw, aby chroniły prawa, które pozwalają skutecznie korzystać z wolności związkowej. Sformułowanie zawarte w art. 11 „dla ochrony swoich interesów” wskazuje, że Konwencja zapewnia swobodę ochrony interesów zawodowych członków związków zawodowych przez akcję związkową, a państwo musi zezwolić i umożliwić jej prowadzenie i rozwijanie. Członkowie związku zawodowego mają prawo, właśnie w tym celu, żądać, aby ich związek był wysłuchany. Nie musi to jednak wystąpić zawsze w takiej formie, w jakiej się tego domagają. Naturalnym sposobem realizacji tego uprawnienia są np. negocjacje układów zbiorowych.

Prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12 Konwencji).
Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim maja prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z prawem krajowym regulującym korzystanie z tego prawa.

Równość małżonków (art. 5 Protokołu nr 7).
Małżonkom przysługuje równe prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym w stosunkach wynikających z małżeństwa, tak pomiędzy nimi, jak w stosunkach z ich dziećmi, dziećmi w trakcie trwania małżeństwa i w związku z jego rozwiązaniem. Niniejszy artykuł nie stoi na przeszkodzie w podjęciu przez Państwo środków koniecznych do zabezpieczenia dobra dzieci.

Artykuł 12 zapewnia fundamentalne prawo mężczyzn i kobiet do małżeństwa i założenia rodziny. Korzystanie z tego prawa rodzi rozległe skutki osobiste, społeczne i prawne. Wiąże się ściśle z art. 8 Konwencji. Podczas gdy art. 12 chroni jedynie prawo do samego aktu zawarcia małżeństwa oraz posiadania lub adoptowania dzieci, art. 8 chroni prawo do współżycia jako części życia rodzinnego. Z tego właśnie rozróżnienia wynika pogląd Komisji, iż nie można więźniowi zakazać zawarcia małżeństwa, można mu natomiast zabronić współżycia małżeńskiego w więzieniu.

Prawo do małżeństwa odnosi się do tradycyjnego małżeństwa między osobami przeciwnej płci biologicznej. Trybunał podkreślił, że małżeństwo jest związkiem dwóch osób, z których jedna jest biologicznie kobietą, będący wyrazem tego, co jako małżeństwo jest powszechnie akceptowane w historii ludzkości. Fakt, iż niektóre państwa mogą w swoim prawie zezwalać i traktować jako małżeństwo, a nawet nazywać małżeństwem pewne formy związków między osobami tej samej płci, nie oznacza, iż mamy wtedy do czynienia z sytuacją, o jakiej mowa w art. 12,dotyczącym związku osób przeciwnej płci. Chodzi bowiem o stworzenie prawnego związku między mężczyzną i kobietą. Wynika to m.in. z samego sformułowania art. 12, którego głównym celem jest ochrona małżeństwa jako podstawy rodziny.

Artykuł 12 nie gwarantuje prawa do rozwodu i ponownego małżeństwa. Prawo do małżeństwa obejmuje bowiem jego zawarcie, ale nie rozwiązanie. Nawet gdyby zakaz rozwodu uznać za ograniczenie możliwości zawarcia kolejnego małżeństwa, w społeczeństwie wyznającym zasadę monogamii nie może to być traktowane jako naruszenie istoty tego prawa. Tylko wtedy, gdy przepisy krajowe gwarantują prawo do rozwodu, art. 12 zapewnia osobom rozwiedzionym prawo do ponownego małżeństwa bez nieuzasadnionych ograniczeń.

Rodzina utworzona w wyniku małżeństwa korzysta ze szczególnej ochrony na podstawie tego artykułu. Z prawa do założenia rodziny wynika uprawnienie jej członków do wspólnego zamieszkania.

Ochrona własności (art. 1 Protokołu nr 1).
Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez prawo oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego.
Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takiego prawa, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczenia podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych.
Artykuł ten zawiera trzy oddzielne zasady. Zdanie pierwsze gwarantuje poszanowania mienia. Drugie mówi o możliwości pozbawienia mienia, ale pod pewnymi warunkami. Trzecia zasada stanowi, iż państwa są uprawnione m.in. do uregulowania sposobu korzystania z mienia zgodnie z interesem powszechnym. Z orzecznictwa wynika, iż zasadę druga i trzecią, dotyczące konkretnych sposobów ingerencji w prawo do poszanowania mienia, należy interpretować z uwzględnieniem pierwszej – poszanowania mienia, która ma charakter ogólny.
Pojęcie „mienia” ma znaczenie autonomiczne i nie ogranicza się do własności rzeczy. Na potrzeby tego artykułu również niektóre inne prawa i korzyści majątkowe mogą być uważane za mienie. Odnosi się to zarówno do istniejącego mienia, jaki i do wartości majątkowych, w tym także wierzytelności, w związku z którymi dana osoba może twierdzić, iż ma przynajmniej uprawnione oczekiwanie ich realizacji. Roszczenie można uznać za mienie, jeśli jest dostatecznie dowiedzione.

Prawo do nauki (art. 2 Protokołu nr 1).
Nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki. Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.

Artykuł 2 Protokołu nr 1 stosuje się do wszystkich funkcji państw związanych z edukacją i nauczaniem. Dotyczy on praw osób, które są lub chcą być uczniami albo studentami oraz ich rodziców. Nie dotyczy natomiast nauczycieli.

Artykuł ten zapewnia prawo zakładania i prowadzenia szkół prywatnych. Regulacje mają głównie zapewnić odpowiedni poziom kształcenia. Państwo nie ma obowiązku subsydiowania szkół prywatnych lub innych form edukacji poza szkołami publicznymi. Jeśli jednak wspomaga je finansowo, nie może dyskryminować jednych kosztem innych. Różnica traktowania musi mieć racjonalne podstawy, które dają się zweryfikować i nie są sprzeczne z zakazem dyskryminacji, o których mowa w art. 14 Konwencji.

Państwo może wprowadzić obowiązek szkolny i żądać od rodziców, aby dzieci uczęszczały do szkoły lub miały zagwarantowany właściwy poziom nauki w domu.

Ważną częścią prawa do nauki jest zapewnienie korzystania z osiągniętego wykształcenia. W ty celu każde państwo powinno posiadać regulacje prawne dotyczące urzędowego potwierdzenia ukończenia określonych szkół lub wyższych uczelni, tytułów naukowych, specjalizacji.

Prawo do wyborów (art. 3 Protokołu nr 1).
Wysokie Układające się Strony zobowiązują się organizować w rozsądnych odstępach czasu wolne wybory, oparte na tajnym głosowaniu, w warunkach zapewniających swobodę wyrażania opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego.

Jest to jedyny artykuł sformułowany w sposób, z którego jednoznacznie wynika obowiązek podjęcia określonych działań, dzięki którym jednostka może korzystać z jednego z ważnych praw politycznych.

Prawa zagwarantowanego w tym artykule nie są absolutne. Wskazane są w sposób dosyć ogólny, jest więc miejsce na dorozumiane ograniczenia.

Zasada „wolnych wyborów” oznacza, że nie można wywierać presji na obywatela, aby zmusić go do głosowania na konkretną partię lub kandydata.

Państwa mogą poddawać prawo do głosowania i kandydowania w wyborach określonym warunkom. Przy czynnym prawie wyborczym Komisja uznała za zgodny z art. 3 warunek obywatelstwa; nieprzerwanego zamieszkania przez nie mniej niż cztery lata w danym regionie, aby wziąć udział w głosowaniu do Rady Regionalnej, obowiązek obywatela mieszkającego za granicą, chcącego głosować, odbycia podróży w tym celu do kraju. Z prawa do głosowania można w pewnych okolicznościach wyłączyć więźniów. Komisja nie znalazła podstaw do uznania za niezgodny z art. 3 warunku, postawionego kandydatom w wyborach, posiadania tylko jednego obywatelstwa, zebrania określonej liczby podpisów osób zarejestrowanych jako wyborcy w okręgu; konieczność posługiwania się w procedurze wyborczej językiem urzędowym. Trybunał – ze względu na historyczną i polityczną specyfikę państw – zaakceptował pozbawienie możliwości kandydowania określonej kategorii urzędników i osób zajmujących wyższe stanowiska w administracji publicznej.

Prawo do swobodnego poruszania się (art.2 Protokołu nr 4).
Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium państwa, ma prawo do swobodnego poruszania się i do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na tym terytorium.
Każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, w tym swój własny.
Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa prawo i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępczości, ochronę zdrowia lub moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.
Prawa wymienione a ustępie 1 mogą również zostać poddane w określonych rejonach prawnym ograniczeniom uzasadnionym interesem publicznym w społeczeństwie demokratycznym.

Z prawa do swobodnego poruszania się na terytorium państwa i swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na nim może korzystać każdy, a więc także obcokrajowcy, chociaż trzeba pamiętać, iż nie mają oni prawa do wjazdu, zamieszkania lub pozostawania w konkretnym kraju. Warunek, iż przysługuje ono tylko osobom przebywającym legalnie, został wprowadzony, aby uwzględnić suwerenne uprawnienie państwa do kontroli wjazdu cudzoziemców. Cudzoziemiec, który narusza warunki wjazdu do określonego państwa przestaje przebywać na jego terytorium legalnie.

Ograniczenia swobody poruszania się można nałożyć np. na oskarżonego zwolnionego z aresztu za kaucją lub na osobę podejrzaną o działalność związaną z mafią, aby w ten sposób zapobiegać przestępczości.

Prawo do odwołania w sprawach karnych (art. 2 Protokołu nr 7)
1.Każdy, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia przestępstwa, ma prawo rozpatrzenia przez sąd wyższej instancji jego spraw tak w przedmiocie orzeczenia o winie, jak i co do kary. Korzystanie z tego prawa, a także jego podstawy regulowane są przez prawo.
2.Wyjątki od tego prawa mogą być stosowane w przypadku drobnych przestępstw, określonych w ustawie, lub w przypadkach, gdy dana osoba była sądzona w pierwszej instancji przez Sąd Najwyższy lub została uznana winną i skazana w wyniku zaskarżenia wyroku uniewinniającego sądu pierwszej instancji.

Artykuł ten uzupełnia art. 6 Konwencji, z którego nie wynika prawo do odwołania się ani w sprawach karnych, ani w cywilnych. Pojęcie „sąd” zostało użyte w tym artykule dla podkreślenia, że nie dotyczy czynów karalnych, które były przedmiotem postępowań przed innymi organami niż sądy w rozumieniu art. 6 Konwencji. Sąd wyższej instancji przy rozpatrywaniu odwołania musi spełnić wszystkie warunki wynikające z art. 6, mające zastosowanie do postępowania odwoławczego. Postępowanie kasacyjne należy uważać za zbadanie sprawy w rozumieniu tego artykułu.

Prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13).
Każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe.

Artykuł 13 gwarantuje dostępność skutecznego środka odwoławczego na poziomie krajowym, pozwalającego postawić zarzut naruszenia praw i wolności zapisanych w Konwencji, niezależnie od formy, w jakiej są zagwarantowane w wewnętrznym porządku prawnym. Z tego wynika, że każda osoba, domagająca się w sposób dający się uzasadnić uznania za pokrzywdzoną naruszeniem Konwencji, powinna mieć do dyspozycji środek od