Zachowanie polityczne
W nauce o polityce udział jednostki w życiu politycznym określa się przy pomocy różnych pojęć. Do tych, które cechuje najwyższy poziom ogólności, należą:
• polityczne uczestnictwo,
• działania,
• zachowania,
• zaangażowanie,
• funkcje oddziaływania,
• aktywność,
• praktyka,
• działalność.
Obok nich pojawiają się terminy, które oddają bardziej szczegółowe formy tego udziału:
• władza,
• przywództwo polityczne,
• autorytet,
• wpływ polityczny,
• zachowanie wyborcze,
• przynależność partyjna itp.
Niektóre z tych pojęć ukazują zróżnicowany poziom obecności jednostki lub zbiorowości w życiu politycznym. Na najniższym mamy do czynienia z przekroczeniem przez nią granicy oddzielającej politykę od innych dziedzin życia społecznego. Najczęściej dokonuje się to poprzez proces socjalizacji politycznej prowadzącej do ukształtowania się i utrwalenia ról politycznych. Lecz może być i tak, że ktoś kto wcześniej stronił od polityki lub był pozbawiony udziału w niej, decyduje się lub uzyskuje możliwość uczestnictwa w życiu politycznym. Jeśli stroną inicjującą ten proces był proces polityczny, mówimy o włączeniu, jeśli zaś sama jednostka lub grupa-o samowłączeniu do polityki.
Człowiek włączony w życie polityczne w mniej lub bardziej regularny, trwały, systematyczny sposób w nim uczestniczy. Wypełnia nałożone nań powinności, obejmuje stanowiska i funkcje polityczne, wyraża poglądy i opinie. Odgrywa zatem określone role polityczne, będące sposobem spełniania oczekiwań pozostałych uczestników życia politycznego.
Pełnienie ról może być sterowane wewnętrznie lub zewnętrznie oraz mieć charakter bierny lub aktywny, bądź wybiórczy. Innymi słowy, łączy się z różnym stopniem zaangażowania aktora.
Zorganizowaną postać przybiera uczestnictwo, cechujące się zarówno wysokim jak też niskim poziomem zaangażowania w pojęciu zachowania, obejmującym różne formy czynności podejmowanych w sferze polityki. Ich świadomy, celowy lub racjonalny typ tworzy odrębną kategorię określaną mianem działania politycznego (rys.1).
Włączenie / samowłączenie do polityki
Uczestnictwo polityczne
Zaangażowanie polityczne
Zachowanie polityczne / działanie polityczne
Rys.1
Pojęcie zachowania zawdzięcza swoją obecność w naukach społecznych przede wszystkim przedstawicielom orientacji behawiorystycznej w nauce. Używane do opisu i wyjaśniania aktywności społecznej przez przedstawicieli różnych szkół i orientacji myśli społecznej, szczególnego znaczenia nabrało w wyrosłym w psychologii i socjologii nurcie określanym mianem behawioralizmu.
Behawioralny model badawczy.
Behawioraliści kontynuowali niektóre kierunki zainteresowań behawiorystów, odrzucając zarazem najbardziej kontrowersyjne twierdzenia ich poprzedników:
1. uczynili zachowanie kategorią społeczną, pozostawiając na uboczu problem zachowań zwierząt i ich podobieństwo do czynności człowieka. Nie zrezygnowali natomiast z szerokiego pojmowania tej kategorii i przyjęli stosowany przez behawiorystów model pojęciowy służący wyjaśnianiu zachowań. Pierwotnie model ten miał kształt relacji: bodziec-reakcja (SR)-wpływ pierwszego członu na drugi. Później Edward Tolman dodał do tego schematu pośredniczącą kategorię, tworząc układ trójelementowy: bodziec-organizm-reakcja (SOR), pozwalający na częściowe wyjaśnienie odmienności zachowań zachodzących pod wpływem identycznych bodźców.
U podstaw tych dwóch modeli leży założenie, że zachowanie, w tym także polityczne, nie jest przejawem aktywnego oddziaływania człowieka na otaczający go świat, lecz dostosowania się do zachodzących w tym świecie przeobrażeń. Człowiek jest istotą reaktywną. Aktywność jest formą reagowania na środowiskowe bodźce.
2. jedynym realnym bytem politycznym jest jednostka
3. zachowanie polityczne jest ujmowane przede wszystkim w kategoriach psychologicznych. Jeżeli nie powoduje nim instynkt czy odruch (np. mimowolny, niekontrolowany grymas niechęci wobec oponenta w czasie publicznej debaty), to determinują je czynniki psychologiczne: orientacje, czyli uwarunkowane wiedzą, wartościami, motywy, psychologicznie pojmowane potrzeby, postawy itp.
4. ilościowe ujęcie zachowania politycznego-pomiary socjometryczne i badania ankietowe, analizy statystyk, obserwacja, sondaże, eksperymenty laboratoryjne.
W najogólniejszym, zgodnym z behawiorystycznym modelem pojęciowym ujęciu
zachowanie polityczne jest zatem reakcją jednostki lub grupy na bodźce płynące z jej politycznego otoczenia.
Tym, co łączy wszystkie typy i rodzaje zachowań politycznych, są ich rezultaty pojmowane jako funkcja. Bez względu na stopień uświadomienia sobie przyczyn i celu zachowania czy poziom racjonalności w postępowaniu aktora wszystkie czynności będące zachowaniami łączy mimowolne bądź uświadomione przystosowanie się aktora do zmian, jakie zachodzą wokół niego. Zmiany te, naruszając dotychczasowe stosunki jednostki czy grupy z politycznym otoczeniem, mogą być odczuwane, jako swoista nieprzyjemność, kara, sankcja.
Zachowaniem politycznym nazwiemy zatem wszystkie typy czynności jednostki lub zbiorowości służące adaptacji do zmian otoczenia politycznego, pojmowanej zarówno jako bierne przystosowanie, jak też aktywne współoddziaływanie na stan otoczenia.
Zachowania polityczne składają się z określonej liczby czynności pełniących rolę elementarnych składników. W zachowaniu jakim jest np. udział parlamentarzysty w imiennym głosowaniu, można wyodrębnić następujące czynności: pobranie karty do głosowania, zapoznanie się z jej treścią, wypełnienie jej, odczekanie do momentu wymienienia nazwiska parlamentarzysty, udanie się do urny, wrzucenie karty do głosowania itp.
Do elementów współtworzących i współokreślających czynności należą:
1. aktor-jednostka jako wykonawca roli lub ról politycznych. Lecz zdecydowaną większość zachowań można ujmować zarówno jako czynności jednostkowe, jak też ponadjednostkowe (tłum, grupy nacisku, partia polityczna, administracja publiczna, wyborcy określonego ugrupowania politycznego). Ponadto poza jednostką bądź rolą wyróżniamy kategorie społeczne, społeczności lokalne, instytucje, organizacje, klasy, narody, społeczeństwa.
2. obiekty świata zewnętrznego wobec aktora-tworzą one złożone zjawiska określane jako sytuacja polityczna, otoczenie polityczne czy system polityczny. Wyodrębniamy 3 ich typy:
a) fizyczne
b) społeczne: polityczne i pozapolityczne
c) symboliczne.
Do obiektów symbolicznych zaliczamy: wartości, normy, wzory, ideały, idee itp. Obiekty społeczne pozapolityczne obejmują zjawiska: ekonomiczne, demograficzne, kulturalne itp. Obiekty czy też fakty polityczne częściej, silniej, trwalej oddziałują na aktorów sceny politycznej niż pozapolityczne. Obiekty fizyczne zaś można podzielić na geograficzne, topograficzne, budynki, gmachy, sale itp.;
3. relacje między aktorami i obiektami. Zachowania aktorów tworzą interakcje.
4. zmiany zachodzące w otoczeniu, które mogą nie naruszać jego struktury, stanu, relacji i funkcji jeśli mają charakter fluktuacyjny lub oscylacyjny. Mogą też prowadzić do osłabienia poziomu jego zintegrowania czy równowagi, gdy są przeobrażeniami kierunkowymi, nieodwracalnymi.
5. bodźce będące formą wpływu otoczenia na jednostkę lub grupę społeczną. Mogą przybierać postać materialną lub symboliczną, negatywną bądź pozytywną, represyjną lub gratyfikacyjną, werbalną bądź niewerbalną. Oddziałują na układ nerwowy, psychikę lub świadomość, pobudzając wyspecjalizowane narządy odbiorcze (receptory). Na poziomie psychiki wyznaczonym reakcjami afektywnymi odbiór bodźców następuje w postaci percepcji, zaś w sferze świadomości przybiera formę wyobrażenia;
6. reakcja-odpowiedź jednostki lub zbiorowości na bodźce płynące z otoczenia;
7. rezultaty- można je charakteryzować w dwóch układach odniesienia. Pierwszym jest aktor. Podejmowane przezeń czynności prowadzą do redukcji bądź usunięcia napięcia, sprzeczności czy konfliktu między nim a ulegającym przeobrażeniom otoczeniem. Odzyskana czy też przywrócona zostaje równowaga, odtworzone są procesy integracyjne.
Z perspektywy aktora zachowanie jest więc podążaniem za przeobrażeniem środowiska, przybierającym formę adaptacji.
Dla otoczenia natomiast najważniejsze znaczenie mają reprodukcyjne funkcje zachowania. Środowisko istnieje i funkcjonuje bowiem tak długo, jak długo warunkujące jego trwanie zjawiska i procesy działają w niezakłócony sposób.
Nie wszystkie zachowania polityczne mają charakter świadomy, ukierunkowany i celowy charakter. Niektóre z nich zachodzą poniżej progu świadomości lub na pograniczu świadomych i nieświadomych czynności organizmu. Można wyodrębnić kilka typów takich zachowań:
• zachowania patologiczne- pojawiające się pod wpływem zaburzeń funkcji mózgu, układu nerwowego bądź innych organów organizmu człowieka. Mogą one być skutkiem wrodzonych lub nabytych deformacji czy urazów fizjologicznych, somatycznych, neurologicznych, prowadzących do zachwiania równowagi homeostatycznej organizmu.
Kwestię tego typu zachowania podjął w latach 30. Harold D. Lasswell, analizując związek między cechami psychopatologicznymi a dążeniem do władzy. Lasswell zauważył, że chorobliwe dążenie do jej objęcia często jest powodowane chęcią redukcji napięcia emocjonalnego powstającego na tle kompleksów własnych słabości.
Rodzaje zachowań patologicznych: uprzedzenia polityczne, ukształtowane na podłożu maniakalnym; stany paniki, chorobliwe ataki strachu, paranoje, redukcja wymiarów rzeczywistości politycznej, urazy lub paraliż pamięci, utrata zdolności do myślenia abstrakcyjnego.
• zachowania instynktowne- aktorzy cechujący się instynktem zwykle dokonują rozstrzygnięć, kierując się impulsami czy przeczuciami. Wyczuwają też podświadomie grożące im niebezpieczeństwo, ukrywane przez innych stany emocjonalne czy w konspiracji realizowane działania.
Opis i analiza takich zachowań nie są łatwe, ponieważ rzadko występują w czystej postaci. Najczęściej współistnieją one z wyuczonymi mechanizmami reakcji. Polityk wyczuwający obojętność lub niechęć słuchaczy może zmienić swoje postępowanie stosownie do wcześniej nabytych umiejętności reagowania na zaistniałe sytuacje.
• z. nawykowe- na skutek stałego powtarzania czynności przybierają charakter automatyczny. Bywa, że w czasie uczenia się przez jednostkę ich wykonywania mają one postać zachowań świadomych. Po pewnym czasie jednak tracą ją. Urzędnik codziennie podpisujący pisma może w czasie wykonywania tej czynności kierować uwagę w inną stronę. Zachowanie nawykowe wymaga jednak sytuacji powtarzalnych.
• z. rutynowe- także kształtujące się w stabilnych, powtarzalnych sytuacjach. Przesłanką ich pojawiania się jest doświadczenie zdobyte przez aktora we wcześniejszych okresach aktywności politycznej. Jego integralną częścią pozostają wyuczone mechanizmy reakcji na bodźce typowe, pojawiające się stale lub regularnie. Polityk z tych względów zwykle opracowuje kilka scenariuszy zachowania, mających postać szablonów, czasem ulegających drobnej modyfikacji.
• z. afektywne- obejmuje czynności emocjonalne, impulsywne oraz nastrojowe. Przedmiotem zainteresowania jest co najmniej od czasu, gdy pojawiły się prace Gustawa Tarde’a i Gustawa Le Bona na temat tłumu. Bo też ta forma zachowania zbiorowego obejmuje wszystkie najistotniejsze cechy zachowań afektywnych: krótkotrwałość, gwałtowne pojawienie się i równie szybkie zakończenie, niestabilność, samostymulację, eskalację czy skłonność do oceny otoczenia w terminach skrajnych wartości.
Cechami wspólnymi wszystkich odmian zachowania afektywnego są:
o dominacja psychoemocjonalnych mechanizmów percepcji rzeczywistości,
o redukcja bądź zaburzenie poznawczych, racjonalnych składników osobowości,
o występowanie dysonansu poznawczego lub motywacyjnego,
o dezorientacja mechanizmów zachowania celowego.
Cechy odnoszące się do poszczególnych rodzajów zachowań afektywnych:
o odmienny poziom wrażliwości i podatności na wpływy zewnętrzne,
o poczucie deprywacji, izolacji, alienacji,
o blokada kontroli zachowania, napięcie społeczne,
o intensywny i długotrwały stres itp.
Klasyfikacja zachowań politycznych:
1. wg kryterium aktora lub podmiotu
a) jednostkowe,
b) zbiorowe: kategorii społecznych, zbiorowości,
c) grupowe: mikrogrup, mezogrup i makrogrup społecznych,
d) społeczności lokalnych,
e) społeczeństw,
f) społeczności międzynarodowej,
2. wg poziomu organizacji:
a) spontaniczne,
b) zorganizowane: częściowo, całkowicie
3. wg poziomu instytucjonalizacji:
a) żywiołowe,
b) zinstytucjonalizowane.
4. Według Allana Marsha, można, uwzględniając kryterium lojalności rządzonych
wobec rządzących, podzielić zachowania polityczne na:
a) konwencjonalne, wynikające z aprobowania reguł polityki oraz akceptacji
politycznej elit rządzących,
b) niekonwencjonalne, wyrażające sprzeciw wobec reżimu i ośrodków władzy, a
uzewnętrzniające się jako: obywatelskie nieposłuszeństwo, bojkot, przemoc, okupacja budynków, nielegalne strajki, demonstracje, blokady ruchu ulicznego, niszczenie własności publicznej itp.
5. zachowania legalne i nielegalne
6. ze wzg. na sposób komunikowania intencji aktora:
a) niewerbalne (np. podniesienie rąk w geście zwycięstwa lub pozdrowienia),
b) werbalne (przemówienia, orędzia, uchwały itp.),
c) symboliczne (przekazanie następcy insygniów władzy jako symbolu jej ciągłości).
Szczególnie często przedmiotem badań empirycznych jest ten rodzaj zachowania politycznego zwany zachowaniem wyborczym. Dlaczego? Po pierwsze, w wielu współczesnych społeczeństwach jest to jedyna lub jedna z najważniejszych procedur wyłaniania ośrodków władzy. Po drugie, jest to najbardziej masowy rodzaj zachowania pojawiający się na ogół w stabilnej sytuacji, a zatem stwarzający możliwość badania go. Po trzecie, pojawiają się one z określoną regularnością, w rytm kalendarza wyborczego. Po czwarte, niezależnie od wytwarzanych przez siebie faktów w postaci rezultatów badań ankietowych, sondaży czy wywiadów badacze mają do dyspozycji statystyki wyborcze umożliwiające analizę tego rodzaju zachowania w naturalnej skali.
Determinanty zachowania wyborczego:
1) historyczne- tradycja państwowości, ukształtowane wzory życia społecznego i politycznego;
2) kulturowe- systemy i hierarchie wartości i norm społecznych, systemy przekonań, motywy i wzory działań;
3) ekonomiczne- potencjał gospodarczy, zamożność społeczeństwa, wielkość i sposób dystrybucji finansów publicznych;
4) społeczne- czynniki klasowe bądź stratyfikacyjne;
5) rasowe i etniczne- nierówności społeczne czy polityczne ludzi różnych narodowości czy odmiennej rasy, nierówny dostęp do życia publicznego;
6) religijne- ujawniające się w zróżnicowanym stosunku poszczególnych wyznań do życia publicznego oraz udziału wiernych w polityce;
7) prawne- konstytucyjne gwarancje praw i swobód obywatelskich oraz prawne regulacje obejmujące udział obywateli w wyborach;
8) psychologiczne- wyrażające się m.in. w motywach osiągnięć, sposobie percepcji świata, poczuciu alienacji czy skłonnościach ekstrawertywnych;
9) polityczne- podstawy, procedury i mechanizmy polityki;
10) sytuacyjne występujące w kampanii wyborczej.
Zachowanie wyborcze jest rozumiane trojako. W najwęższym ujęciu jest ono tożsame z głosowaniem. Niektórzy badacze (Talcot Parsons, William Mitchell) pojmują zachowanie wyborcze jako podejmowanie decyzji celowych, funkcjonalnych wobec stanu rzeczy jaki, aktor pragnie osiągnąć, i dostosowanych do możliwości, którymi rozporządza. W najszerszym ujęciu zachowanie wyborcze to zbiorowe i indywidualne formy uczestnictwa w procesie selekcji i wyboru osób lub partii politycznych do organów bądź instytucji przedstawicielskich. Obejmuje więc oddziaływanie między politykami, wyborcami oraz organami organizującymi, przeprowadzającymi i nadzorującymi wybory.
Cztery modele zjawiska zachowań wyborczych:
1) interakcyjny, ukazujący zachowania wyborcze jako wzajemne oddziaływanie wybierających i wybieranych;
2) decyzyjny, ujmujący zachowanie wyborcze jako rezultat kalkulacji dotyczących możliwości zaspokajania różnych potrzeb wyborcy przez uczestniczące w wyborach ugrupowanie. Zgodnie z tym modelem wyborca będzie uczestniczył w wyborach, jeśli przewidywane zyski przewyższą koszty;
3) wymiany, zachowanie wyborcze jest wymiana zasobów, jakimi dysponuje wyborca (głos, pieniądze, czas, energia) na zasoby partii (gratyfikacje materialne i symboliczne);
4) identyfikacji klasowej, wyborcy kierują się lojalnością wobec preferowanego ugrupowania politycznego.