Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau, KL Auschwitz

Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau, KL Auschwitz - niemiecki zespół obozów koncentracyjnych i obozów zagłady na terenie Oświęcimia i pobliskich miejscowości istniejący w latach 1940-1945. Symbol całego systemu koncentracyjnego i machiny zagłady. Nazwy Auschwitz i Birkenau są zniemczonymi przez hitlerowskich okupantów nazw Oświęcim i Brzezinka. Obozami głównymi zespołu były:
• Auschwitz I (Oświęcim I), pierwszy obóz, głównie pracy przymusowej, pełniący również funkcję centrum zarządzającego dla całego kompleksu
• Auschwitz II – Birkenau (Brzezinka), najpierw obóz koncentracyjny, potem także obóz śmierci wyposażony w komory gazowe i krematoria
• Auschwitz III – Monowitz (Monowice), obóz pracy przymusowej w fabryce Buna-Werke koncernu IG Farben
Brama obozowa Auschwitz
Określenie Auschwitz oznacza obecnie w Polsce, podobnie jak już od dłuższego czasu w krajach zachodnich, najsłynniejszy zespół spośród niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych, rozlokowanych w pobliżu miasta Oświęcim, około 60 km na południowy zachód od Krakowa. Od 1940 r. w tym wcielonym do III Rzeszy rejonie Polski naziści utworzyli szereg obozów koncentracyjnych i obozów śmierci – trzy obozy główne i czterdzieści cztery podobozy – przeznaczone początkowo do osadzania Polaków, a przekształcone stopniowo w główne miejsce masowej eksterminacji (Holocaustu) od 1,1 do 1,5 miliona Żydów z całej Europy, a także wielu Polaków, Cyganów (Romów), jeńców radzieckich oraz obywateli innych narodowości. Było to wynikiem realizacji w tych obozach państwowej ideologii III Rzeszy, rządzonej przez NSDAP, celem której było opanowanie i podbicie Europy dla urządzenia jej zgodnie z rasistowskimi i skrajnie antysemickimi teoriami, według których ludzie dzielą się na aryjską rasę panów (Vollmenschen) i podludzi (Untermenschen) – niepełnowartościowych, przeznaczonych do stopniowej biologicznej eksterminacji. Do tej ostatniej grupy zaliczani byli Żydzi i Romowie . Następną grupą przeznaczoną do eksterminacji były jednostki „zdegenerowane” czyli homoseksualiści, ludzie o „niepożądanych poglądach”, polityczni przeciwnicy nazizmu.
W obozach tych, jak i w innych obozach nazistowskich osadzano również ludzi zgodnie z instytucją tzw. aresztu ochronnego (Schutzhaft), powodującego w zasadzie bezterminowe uwięzienie, choć możliwe było zwolnienie. Kierowano tu także – od 1941 roku – tzw. więźniów wychowawczych na terminowy pobyt (56 dni), po którym byli zwalniani. Dla ok. 10 % takich więźniów pobyt ten zakończył się śmiercią. Jednocześnie możliwość zwolnienia z obozu była wykorzystywana przez rodziny więźniów oraz poszczególnych funkcjonariuszy nazistowskich, którzy głównie za łapówki takie zwolnienia ułatwiali lub umożliwiali – tak wykupiono np. Leona Schillera. Jak podaje w swoim raporcie rotm. Witold Pilecki, takich zwolnień było około trzystu. Niekiedy zwolnienia były wynikiem interwencji zagranicznych - dzięki nim zwolniono z obozu Auschwitz m.in. Władysława Bartoszewskiego, Eryka Lipińskiego, Bohdana Korzeniewskiego. Zwalniani z obozu byli także Ślązacy, którym dawano do podpisania tzw. "Volkslistę" - listę narodową, w której musieli oni zadeklarować swoją przynależność do narodowości niemieckiej. Zdecydowana większość z nich była natychmiast wcielana do niemieckiej armii.
Obozy zespołu
Auschwitz I
Pierwszy, potem główny obóz zespołu i jego centrum zarządcze, obóz pracy – znany też jako Stammlager (obóz macierzysty), został utworzony 20 maja 1940 r. na rozkaz Heinricha Himmlera z końca 27 kwietnia tego roku.Komendantami byli kolejno:
• SS-Obersturmbannfhrer Rudolf Hss – 1940-1943
• SS-Obersturmbannfhrer Arthur Liebehenschel – 1943-1944
• SS-Sturmbannfhrer Richard Baer – 1944-1945
Auschwitz II (Birkenau)
Drugi główny obóz zespołu był przede wszystkim obozem śmierci – największym nazistowskim obozem zagłady. To w nim zginęła przeważająca liczba ofiar KL Auschwitz – ponad milion osób, tu były specjalnie zaprojektowane i wzniesione zespoły komór gazowych z krematoriami (z numerami od II do V).
Komendantami byli tu – w czasie autonomii obozu (listopad 1943-listopad 1944):
• SS-Sturmbanfhrer Friedrich Hartjenstein – od listopada 1943 r. do 8 maja 1944 r.
• SS-Hauptsturmfhrer Josef Kramer – od 8 maja 1944 r. do 25 listopada 1944 r.
Auschwitz III (Monowitz)
Założony w październiku 1942 roku jako podobóz Auschwitz I, w okresie od listopada 1943 do listopada 1944 był obozem niezależnym, skupiającym dotychczasowe podobozy Auschwitz I o charakterze przemysłowym.
Komendantem obozu był:
• SS-Hauptsturmfhrer Heinrich Schwartz – od listopada 1943 r. do stycznia 1945 r.
Obóz był założony na potrzeby koncernu IG Farbenindustrie (zakłady Buna-Werke) i miał od założenia do likwidacji charakter zwykłego obozu pracy. Więźniowie byli wynajmowani przez niemieckie firmy i wyniszczani przy morderczej pracy.
Podobozy
Pierwsze podobozy powstały w związku z zapotrzebowaniem obozu głównego na produkty rolne i hodowlane. Jednak gdy wokół Auschwitz rozlokowały się liczne firmy niemieckie, które korzystały z taniego wynajmu więźniarskiej siły roboczej, okazało się, że komanda pracujące na zewnątrz obozu miałyby zbyt długa drogę do wielu z tych firm. Hitlerowcy utworzyli więc wielką sieć podobozów, których większość obsługiwała okoliczne fabryki i zakłady pracy (zobacz: Wykaz podobozów Auschwitz). Większość z oświęcimskich podobozów tworzono na Śląsku, w pobliżu hut, kopalń i fabryk. Więźniowie pracowali tu m.in. przy wydobyciu węgla, produkcji broni i środków chemicznych, budowie i rozbudowie obiektów przemysłowych, na rzecz fabryk, kopalń i hut wielkich koncernów niemieckich, jak IG Farbenindustrie, Berghuette, Siemens-Schuckert, Hermann Goering-Werke, czy dla niemieckich kolei państwowych. Z początku wszystkie podobozy podlegały Auschwitz I, lecz gdy rozdzielono administracyjnie w listopadzie 1943 roku trzy główne obozy, podobozy rolno-hodowlane przypadły Birkenau, a przemysłowe – Monowitz. Ogółem podobozów rolno-hodowlanych było sześć, podobozów przemysłowych - 28, a 10 innych podobozów pełniło różne funkcje - od pracy w lesie po budowę koszar.
Likwidacja obozów
Ze względu na sytuację strategiczną na froncie wschodnim naziści już w sierpniu 1944 r. rozpoczęli przygotowania do likwidacji obozów. Systematycznie likwidowali członków Sonderkommand – tylko we wrześniu tego roku zamordowali około 200 z nich. Wywołało to słynny bunt Sonderkommanda w krematorium IV. W sierpniu 1944 r. rozpoczęła się w obozie sukcesywna ewakuacja więźniów w głąb Rzeszy, z końcem roku wstrzymano rozbudowę Auschwitz oraz Birkenau i zaczęto palenie dokumentów wraz z zacieraniem świadectw zbrodni: zasypywano doły z ludzkimi prochami, rozebrano do fundamentów krematorium IV, przygotowano do wysadzenia pozostałe trzy budynki krematoryjne
Więźniowie
Więźniowie obozowi byli numerowani, w początkowej fazie fotografowani, następnie tatuowani (w końcu 1941 r. numery wytatuowano na piersiach jeńcom radzieckim, od lutego 1942 r. po ucieczce Zofii Biedawy z komanda nr 117 pracującego w Budach tatuaże umieszczano na przedramionach pozostałym więźniom). Auschwitz był jedynym hitlerowskim obozem koncentracyjnym, w którym wprowadzono tatuaż jako metodę oznaczania więźniów (w innych obozach - oprócz naszywanego na ubiór numeru - stosowano bransoletki z numerem noszone na nadgarstkach). Każdy więzień przynależał do jednej z oznaczonych kategorii (polityczni, Świadkowie Jehowy i duchowni, emigranci, aspołeczni, przestępcy pospolici, homoseksualiści, Żydzi, Polacy itp.). Dostawali jako jedyne ubrania cienkie pasiaki. Po przejściu kwarantanny więźniowie byli kierowani do baraków i do komand pracy przymusowej. Jej wycieńczający charakter wraz z bezkarnością dozorujących i ostrym systemem kar i tortur doprowadzał do masowego uśmiercania więźniów. Jak w każdym hitlerowskim obozie koncentracyjnym, również w Auschwitz praca służyła zagładzie - stąd hasło: "Vernichtung durch Arbeit" (Zagłada przez pracę). Racje żywnościowe nie stanowiły nawet połowy normy niezbędnej dla narzuconych obozowych warunków egzystencji. Hitlerowcy obliczali, że na pożywieniu obozowym można było przeżyć około trzech miesięcy. Zła jakość i niewielka ilość pożywienia powodowały zapadanie na choroby, często kończące się szybką śmiercią, naturalną lub gwałtowną w wyniku mordowania gazem bądź dosercowymi zastrzykami fenolu. Szybko umierali więźniowie pracujący w komandach fizycznych na zewnątrz. Pierwszej zimy zmarła prawie połowa osadzonych wówczas więźniów. Jednocześnie nawet na tle tak wyniszczających warunków najgorszy był los jeńców radzieckich oraz Żydów.
Od roku 1943 zapotrzebowanie na pracowników przymusowych zmieniło nastawienie władz obozowych, m.in. przestano karać śmiercią za ucieczki, oficjalnie zabroniono bicia na otwartym terenie, a liczbę więźniów uzupełniano podczas selekcji transportów żydowskich, przekazywano nowych więźniów z wiecznie przepełnionych więzień hitlerowskich, także kierowano do obozu pojmanych podczas łapanek urządzanych na ulicach miast.:
• 1,1 mln Żydów
• do 150 tysięcy Polaków
• 23 tysiące Romów
• i ponad 30 tysięcy osób innych narodowości.
Liczba zabitych sięgnęła prawie 1,1 mln osób, w tym:
• 960 tysięcy Żydów, czyli prawie 90 % – w tym:
o 438 tysięcy z Węgier
o około 300 tysięcy z Polski
o prawie 70 tysięcy z Francji
o 60 tysięcy z Holandii
o 55 tysięcy z Grecji
• do 75 tysięcy Polaków
• 21 tysięcy Romów
• 15 tysięcy jeńców radzieckich różnych narodowości
• oraz do 15 tysięcy ludzi innych narodowości.