Analiza treści deklaracji praw człowieka

Spis treści;

1. Treść Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.
2. Zarys historyczny praw człowieka.
3. Analiza treści poszczególnych Artykułów Deklaracji
Praw Człowieka i Obywatela.


Preambule

Trzecia Sesja Ogólnego Zgromadzenia ONZ, obradująca w Paryżu, uchwaliła 10 grudnia 1948 roku jednomyślnie Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Dokument ten stanowi niewątpliwie jedno z największych i najtrwalszych osiągnięć ONZ. Przetłumaczona na większość języków świata Powszechna Deklaracja Praw Człowieka zbiera oraz porządkuje osiągnięcia i postulaty człowieka, który od wielu setek lat toczy nie skończoną jeszcze walkę o swoją wolność i swoją godność.
ZWAŻYWSZY, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata,
ZWAŻYWSZY, że nieposzanowanie i nieprzestrzeganie praw człowieka doprowadziło do aktów barbarzyństwa, które wstrząsnęły sumieniem ludzkości, i że ogłoszono uroczyście jako najwznioślejszy cel ludzkości dążenie do zbudowania takiego świata, w którym ludzie korzystać będą z wolności słowa i przekonań oraz z wolności od strachu i nędzy,
ZWAŻYWSZY, że konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał - doprowadzony do ostateczności - uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi,
ZWAŻYWSZY, że konieczne jest popieranie rozwoju przyjaznych stosunków między narodami,
ZWAŻYWSZY, że Narody Zjednoczone przywróciły swą wiarę w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki oraz w równouprawnienie mężczyzn i kobiet, oraz wyraziły swe zdecydowanie popierania postępu społecznego i poprawy warunków życia w większej wolności,
ZWAŻYWSZY, że Państwa Członkowskie podjęły się we współpracy z Organizacją Narodów Zjednoczonych zapewnić powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności,
ZWAŻYWSZY, że jednakowe rozumienie tych praw i wolności ma olbrzymie znaczenie dla ich pełnej realizacji,
PRZETO ZGROMADZENIE OGÓLNE
Ogłasza Uroczyście niniejszą Powszechną Deklarację Praw Człowieka jako wspólny najwyższy cel wszystkich ludów i wszystkich narodów, aby wszyscy ludzie i wszystkie organy społeczeństwa - mając stale w pamięci niniejszą Deklarację - dążyły w drodze nauczania i wychowywania do rozwijania poszanowania tych praw i wolności i aby zapewniły za pomocą postępowych środków o zasięgu krajowym i międzynarodowym powszechne i skuteczne uznanie i stosowanie tej Deklaracji zarówno wśród narodów Państw Członkowskich, jak i wśród narodów zamieszkujących obszary podległe ich władzy.



Art. I. Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach. Podstawą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu.

Art. II. Celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i niezbywalnych praw człowieka. Prawa te to: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi.

Art. III. Źródło wszelkiej władzy zasadniczo tkwi w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która by wyraźnie od narodu nie pochodziła.

Art. IV. Wolność polega na tym, że wolno każdemu czynić wszystko, co tylko nie jest ze szkodą drugiego, korzystanie zatem z przyrodzonych praw każdego człowieka nie napotyka innych granic, jak te, które zapewniają korzystanie z tych samych praw innych członków społeczeństwa. Granice te mogą być zakreślone tylko drogą ustawy.

Art. V. Ustawa ma prawo zakazywać tylko tego, co jest szkodliwe dla społeczeństwa. To, czego ustawa nie zakazuje, nie może być wzbronione i nikt nie może być zmuszonym do czynienia tego, czego ustawa nie nakazuje.

Art. VI. Ustawa jest wyrazem woli ogółu. Wszyscy obywatele mają prawo współdziałać osobiście lub przez swych przedstawicieli w tworzeniu ustaw. Prawo musi być jednakie dla wszystkich zarówno gdy chroni, jak też gdy karze. Wszyscy obywatele są równi w jego obliczu, wszyscy w równej mierze mają dostęp do wszystkich dostojeństw, stanowisk i urzędów publicznych, wedle swego uzdolnienia i bez żadnych innych preferencji, prócz ich osobistych zasług i zdolności.

Art. VII. Nikt nie może być oskarżonym, aresztowanym ani więzionym, poza wypadkami określonymi ściśle przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. Ktokolwiek będzie zabiegał o wydanie zarządzeń samowolnych, sam je wydawał, wykonywał lub ich wykonanie nakazywał, winien być karany; każdy jednak obywatel, wezwany czy ujęty w imię prawa obowiązany jest do natychmiastowego posłuszeństwa i staje się winnym w razie oporu.

Art. VIII. Ustawa winna przepisywać jedynie kary ściśle i oczywiście konieczne, nikt też nie może być karany inaczej, jak na mocy ustawy uchwalonej i publicznie w sposób ustawą przepisany przed popełnieniem przestępstwa ogłoszonej.

Art. IX. Ponieważ każdy aż do orzeczenia jego winy uważanym być musi za niewinnego, przeto, o ile zachodzi konieczność uwięzienia go, wszelkie środki, nie będące nieodzownymi do zabezpieczenia jego osoby, muszą być surowo ustawą wzbronione.

Art. X. Nikt nie powinien być niepokojony z powodu swych przekonań, nawet religijnych, byleby tylko ich objawianie nie zakłócało ustawą zakreślonego porządku publicznego.

Art. XI. Wolna wymiana myśli i poglądów jest jednym z najcenniejszych praw człowieka; każdemu obywatelowi zatem wolno przemawiać, pisać i drukować swobodnie z zastrzeżeniem, że za nadużycie tej wolności odpowiadać będzie w wypadkach, przewidzianych przez ustawę.



Art. XII. Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza potrzebę władzy publicznej (aparatu przymusu), władza ta zatem jest ustanowioną ku pożytkowi ogółu, nie zaś dla korzyści osobistej tych, którym została powierzona.

Art. XIII. Celem utrzymania władzy publicznej i ponoszenia wydatków na administrację niezbędnym jest podatek powszechny; musi być on równo rozdzielony między wszystkich obywateli w miarę ich środków.

Art. XIV. Wszyscy obywatele mają prawo bezpośrednio lub przez swych przedstawicieli stwierdzać zachodzącą potrzebę podatku powszechnego, swobodnie zezwalać nań, jako też określać jego wysokość, wymiar, sposób ściągania oraz czas trwania.

Art. XV. Społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego zdawania sprawy z jego czynności urzędowych.

Art. XVI. Społeczeństwo, w którym rękojmie praw człowieka nie są zabezpieczone ani podział władzy nie jest ustalony, nie ma konstytucji.

Art. XVII. Ponieważ własność jest prawem nietykalnym i świętym, przeto nikt jej pozbawionym być nie może, wyjąwszy wypadki, gdy potrzeba ogółu, zgodnie z ustawą stwierdzona, niewątpliwie tego wymaga, a i to tylko pod warunkiem sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania.


Zarys historyczny praw człowieka


Każdemu człowiekowi przysługują podstawowe prawa od urodzenia aż do śmierci, niezależnie od jego pochodzenia społecznego, wyznania, koloru skóry, narodowości, płci
i wykształcenia.
Prawa człowieka są;
- niezbywalne, czyli nie można się ich zrzec,
- powszechne - przysługują wszystkim ludziom,
- nienaruszalne - nikt nie może pozbawić człowieka tych praw,
- przyrodzone - czyli nabywane przez urodzenie.

Początki praw człowieka można już zauważyć w słynnym Kodeksie Hammurabiego, Dekolog też zawiera czytelne prawa człowieka w stosunku do drugiego człowieka i ich wzajemne relacje.
O prawach człowieka wspominali już filozofowie starożytnej Grecji, Pitagorejczycy uważali, że władzę daje człowiekowi mądrość, a nie urodzenie, Arystoteles wychwalał umiarkowaną demokrację. Stoicy głosili wolność jednostki i niezależność od państwa oraz prymat praw naturalnych. W Europie za czasów Króla Jana została wydana w 1215roku Wielka Karta Swobód gwarantowała ona, że nikt nie może być wygnany, pozbawiony praw, pozbawiony mienia bez wyroku sądowego równych mu osób.
Idea praw człowieka rozwijała się od czasów starożytnych.

Filozofowie oświecenia podkreślali, że człowiek rodzi się wolny, ma prawa do życia, wolności i własności, tolerancji, państwo zapewnia praworządność. Każda władza (ustawodawcza i wykonawcza) w państwie stworzona na wzór oświeceniowy podlega konstytucji, czyli spisanym normom prawnym.

W Deklaracji Niepodległościowej Stanów Zjednoczonych, nastąpiła równość stanów i ludzi wobec prawa.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 VIII 1789 roku, która jako pierwsza wprowadziła hasła: wolność, własności, suwerenności ludu, równość i braterstwo, zawierała również katalog praw obywatelskich.
W Konstytucji 3 maja 1791 roku w Polsce, zastosowano model trójpodziału władzy według Monteskiusza, ale również inne osiągnięcia myśli oświeceniowej np.; swobodę wyznania, wzięcie chłopa pod opiekę prawną państwa, oraz nietykalność osobistą mieszczan, a także zapewnienie tolerancji religijnej dla mieszkańców Rzeczypospolitej.
Wiek XIX dał początki powstaniu zabezpieczeń prawnych na arenie międzynarodowej, początkowo dotyczyło to prawa do interwencji humanitarnej gdy jakieś państwo ograniczało prawa narodowe lub religijne.
Wielkie znaczenie dla rozwoju praw humanitarnych miała konwencja genewska z 1864 roku, w której określono zasady opieki nad poszkodowanymi i rannymi w wojnie niezależnie od narodowości. Dzięki konwencji powstał Międzynarodowy Czerwony Krzyż.
Ważnym wydarzeniem dla rozwoju systemu ochrony prawa międzynarodowego było ogłoszenie przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona prawa narodów do samostanowienia jako kryterium utrzymania pokoju na świecie.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego Liga Narodów przyjęła sobie za cel, aby jej działania zmierzały do pokojowego rozstrzygania sporów oraz równouprawnienia mniejszości narodowych. W ramach pracy Ligi Narodów stworzono ochronę praw uchodźców, prawo pracy oraz prawa socjalne.
W 1942 roku powstała Karta atlantycka, która naszkicowała cele działań na rzecz ochrony praw człowieka, uwzględniając m.in. prawo ludów do wybrania sobie formy rządów.
Rozkwit praw człowieka nastąpił dopiero po 1945 roku, gdyż okres wojny pokazał wiele przykładów ich łamania, w związku z czym należało stworzyć system zabezpieczający przed kolejnymi tego typu działaniami.
Dopiero okropieństwa wojny i rażące łamanie podstawowych praw człowieka wstrząsnęły całym światem i oczywistą stała się potrzeba stworzenia ogólnoświatowego prawa i instytucji egzekwującej przestrzeganie go. Nigdy przedtem ani później człowiek nie wyrządził drugiemu tak wiele krzywd. W czasie procesów hitlerowskich zbrodniarzy wojennych wypłynęły okrucieństwa z jakimi spotkał się człowiek od drugiego człowieka, ukazały one potrzebę utworzenia karty praw człowieka i instytucji zapobiegającej ich łamaniu oraz egzekwowaniu ich przestrzegania. . Doprowadziło to do konferencji założycielskiej w San Francisco w 1945 roku i utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz do uchwalenia w Paryżu na trzeciej sesji obrad 10 XII 1948 roku najważniejszego aktu prawnego, jakim jest DEKLARACJA POWSZECHNA PRAW CZŁOWIEKA.

.Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. Prace nad nią trwały ponad rok, a dzień 10 grudnia proklamowany został następnie przez Zgromadzenie Ogólne jako Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka.
Deklaracja składa się ze wstępu mówiącego o motywach leżących u podstaw jej tworzenia i podkreślającego uznanie przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jako podstawy wolności, sprawiedliwości i pokoju oraz 30 artykułów. Pierwsze trzy artykuły mają charakter ogólny i poświęcone są zasadom wysuniętym już przez rewolucje demokratyczne XVIII w.: Wolności, Równości, Braterstwu.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jako rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nie miała formalnie wiążącego charakteru. Stała się podstawą dla wielu rezolucji ONZ i innych aktów prawa międzynarodowego.





Art. I.
Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach. Podstawą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu.
Zgodnie z Deklaracją, każdy człowiek, czyli osoba zrodzona z kobiety i mężczyzny pozostaje wolny, niezależnie od tego jakie jest jej pochodzenie społeczne, płeć, kolor skóry, wyznanie religijne, narodowość.

Art. II.
Celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i niezbywalnych praw człowieka. Prawa te to: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi.
Każdy kraj, który jest pewną organizacją jest zobowiązany do utrzymywania, przestrzegania i stawania w obronie wobec praw swoich obywateli, najważniejsze z nich to; - wolność czyli zagwarantowanie obywatelowi swobody w granicach swojego państwa, - własności czyli zapewnienie nietykalności wobec własnego majątku, - bezpieczeństwa czyli stworzenie całego wewnętrznego systemu ochrony i bezpieczeństwa dla pojedynczego obywatela, - opór przeciw uciskowi czyli stworzenie dla każdego obywatela możliwości wyrażenia własnej opinii w przypadku, gdy uzna on ze jest w jakikolwiek sposób szykanowany i postępowanie w stosunku do niego jest niedopuszczalne.
Art. III.
Źródło wszelkiej władzy zasadniczo tkwi w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która by wyraźnie od narodu nie pochodziła.
Wola narodu powinna być źródłem prawa, czyli władza powinna być demokratyczna, wychodzić od ludu. Społeczeństwo powinno wybrać władzę w sposób demokratyczny z uszanowaniem prawa, do narodu powinna należeć decyzja kto powinien sprawować władzę w ich imieniu.

Art. IV.

Wolność polega na tym, że wolno każdemu czynić wszystko, co tylko nie jest ze szkodą drugiego, korzystanie zatem z przyrodzonych praw każdego człowieka nie napotyka innych granic, jak te, które zapewniają korzystanie z tych samych praw innych członków społeczeństwa. Granice te mogą być zakreślone tylko drogą ustawy.
Każdy człowiek ma prawo do życia według własnej woli dopóki nie narusza wolności innego człowieka, daje pewne swobody, ale ograniczone prawami innych ludzi.
Art. V.
Ustawa ma prawo zakazywać tylko tego, co jest szkodliwe dla społeczeństwa. To, czego ustawa nie zakazuje, nie może być wzbronione i nikt nie może być zmuszonym do czynienia tego, czego ustawa nie nakazuje.
Artykuł mówi o tym, że to tylko to co jest zapisane w prawie jako szkodliwe i nikt nie może zmusić drugiego człowieka do czynienia wbrew temu prawu. Jeżeli coś jest formalnie nie zakazane to nie oznacza ze jest nakazane i nie można nikogo zmusić aby zachowywał się wbrew ustawy mimo, że ona tego nie zakazuje. Każdy człowiek ma swoją własną wole, prawo stanowi ramę w obrębie której się poruszamy. Jeżeli jakiś czyn jest zakazany to automatycznie wychodzi on poza ramy standardowe, ale nie można też zmusić człowieka do pewnych zachowań tylko dlatego że są one nie zakazane.

Art. VI.

Ustawa jest wyrazem woli ogółu. Wszyscy obywatele mają prawo współdziałać osobiście lub przez swych przedstawicieli w tworzeniu ustaw. Prawo musi być jednakie dla wszystkich zarówno gdy chroni, jak też gdy karze. Wszyscy obywatele są równi w jego obliczu, wszyscy w równej mierze mają dostęp do wszystkich dostojeństw, stanowisk i urzędów publicznych, wedle swego uzdolnienia i bez żadnych innych preferencji, prócz ich osobistych zasług i zdolności.

Niezależnie od pochodzenia, koloru skóry, stanu majątku czy też dobrobytu, majątku każdy człowiek powinien być tak samo traktowany wobec prawa. Wszyscy powinni być tak samo karani.


Art. VII.
Nikt nie może być oskarżonym, aresztowanym ani więzionym, poza wypadkami określonymi ściśle przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. Ktokolwiek będzie zabiegał o wydanie zarządzeń samowolnych, sam je wydawał, wykonywał lub ich wykonanie nakazywał, winien być karany; każdy jednak obywatel, wezwany czy ujęty w imię prawa obowiązany jest do natychmiastowego posłuszeństwa i staje się winnym w razie oporu.
Artykuł mówi o tym, że niemożliwe jest uwięzienie, osądzenie i skazanie obywatela który nie dopuścił się czynu zabronionego. Stanowi też bat na osoby sprawujące władzę ustawodawczą i wykonawczą, w przypadku, gdy zostanie niesłusznie oskarżony i skazany obywatel, na podstawie prawa przez nich stworzonego będą oni osądzeni i skazani tak jak każdy zwykły obywatel, który popełnił przestępstwo.

Art. VIII.
Ustawa winna przepisywać jedynie kary ściśle i oczywiście konieczne, nikt też nie może być karany inaczej, jak na mocy ustawy uchwalonej i publicznie w sposób ustawą przepisany przed popełnieniem przestępstwa ogłoszonej.

Artykuł mówi o tym, że człowiek może być osądzony jedynie przez prawo które obowiązywało w chwili popełnienia czynu zabronionego,. Kara więc musi być taka jaka obowiązywała w czasie popełnienia winy. Nie można osądzać człowieka według nowej ustawy, prawo więc nie może działać wstecz.


Art. IX.

Ponieważ każdy aż do orzeczenia jego winy uważanym być musi za niewinnego, przeto, o ile zachodzi konieczność uwięzienia go, wszelkie środki, nie będące nieodzownymi do zabezpieczenia jego osoby, muszą być surowo ustawą wzbronione.

W tym artykule uznano zasadę niewinności aż do osądzenia winy. Zatrzymanie podejrzanego, o dokonanie czynu karalnego powinno wykonywać się delikatnie, środki użyte do jego zatrzymania nie powinny spowodować naruszenia jego praw obywatelskich, oprócz prawa do wolności. Należy unikać sytuacji które mogłyby doprowadzić do zaskarżenia organu ścigającego osoby naruszające prawo.


Art. X.

Nikt nie powinien być niepokojony z powodu swych przekonań, nawet religijnych, byleby tylko ich objawianie nie zakłócało ustawą zakreślonego porządku publicznego.

Ten artykuł daje prawo każdemu człowiekowi do wyznawania takiej religii i kierowania się takimi zasadami, jakie on sam uważa za słuszne, byleby tylko ta jego wolność nie zakłócała wolności innych ludzi. Podobnie jest z przekonaniami politycznymi, nikt nie może być prześladowany tylko dlatego, że ma inne poglądy polityczne.



Art. XI.

Wolna wymiana myśli i poglądów jest jednym z najcenniejszych praw człowieka; każdemu obywatelowi zatem wolno przemawiać, pisać i drukować swobodnie z zastrzeżeniem, że za nadużycie tej wolności odpowiadać będzie w wypadkach, przewidzianych przez ustawę.
Ten artykuł daje prawo do publicznego wygłaszania własnych poglądów. Tylko przez wyrażanie poglądów i dyskusji na ich temat nie może dojść do nadużycia władzy, nie wolno nikomu narzucać własnych poglądów i upodobań gdyż może to naruszyć wolność osobistą drugiego człowieka.

Art. XII.
Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza potrzebę władzy publicznej (aparatu przymusu), władza ta zatem jest ustanowioną ku pożytkowi ogółu, nie zaś dla korzyści osobistej tych, którym została powierzona.

Aparat wykonawczy władzy ustawodawczej musi działać dla potrzeby i ku pożytkowi ogółu ludności, nie może być on wykorzystywany dla osiągnięcia korzyści materialnych dla pojedynczych jednostek społeczeństwa, które sprawują władzę.


Art. XIII.

Celem utrzymania władzy publicznej i ponoszenia wydatków na administrację niezbędnym jest podatek powszechny; musi być on równo rozdzielony między wszystkich obywateli w miarę ich środków.

Kosztami utrzymania władzy w państwie powinny być podatki powszechne, czyli dotyczące wszystkich obywateli w państwie. Powinny one zależeć od dochodu poszczególnych obywateli, koszty te muszą być rozdzielone sprawiedliwie.




Art. XIV.
Wszyscy obywatele mają prawo bezpośrednio lub przez swych przedstawicieli stwierdzać zachodzącą potrzebę podatku powszechnego, swobodnie zezwalać nań, jako też określać jego wysokość, wymiar, sposób ściągania oraz czas trwania.

Każdy obywatel państwa poprzez swoich przedstawicieli we władzach lub też osobiście mają prawo zgłaszać potrzebę zmiany aktualnie obowiązującego prawa finansowego państwa.

Art. XV.
Społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego zdawania sprawy z jego czynności urzędowych.
Każdy obywatel w państwie ma prawo żądać od urzędników państwowych zeznania z jego pracy na rzecz wspólnego państwa.

Art. XVI.
Społeczeństwo, w którym rękojmie praw człowieka nie są zabezpieczone ani podział władzy nie jest ustalony, nie ma konstytucji.
Według tego artykułu tylko posiadanie konstytucji w państwie może zagwarantować prawidłowe działanie państwa. Konstytucja jest prawem dzięki któremu państwo może dobrze funkcjonować.

Art. XVII.

Ponieważ własność jest prawem nietykalnym i świętym, przeto nikt jej pozbawionym być nie może, wyjąwszy wypadki, gdy potrzeba ogółu, zgodnie z ustawą stwierdzona, niewątpliwie tego wymaga, a i to tylko pod warunkiem sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania.

Artykuł ten mówi o tym, że tylko uzasadnione przyczyny mogą zachwiać bezwzględnym prawem do własności. Własność ta może zostać zabrana ale musi być wyrównana szkoda tym spowodowana. zatem każde naruszenie prawa własności powinno wiązać się z wyrównaniem danej szkody.



Twórcy francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, która została przyjęta uroczyście przez Zgromadzenie Narodowe w sierpniu 1789 roku, postulują, że ich zadaniem jest wyłącznie przypomnienie praw człowieka, a nie ich tworzenie od podstaw, dlatego, że prawa te odnoszą się do nas od momentu, kiedy przyszliśmy na świat. Wymienione wcześniej prawa takie, jak przysługująca nam wolność, prawo do życia i poczucia bezpieczeństwa, zostały nie tylko nabyte naturalnie w chwili narodzin, ale dotyczą wszystkich w równym stopniu, są naturalne, przyrodzone i niezbywalne, ponieważ nikt nie ma prawa nas ich pozbawiać.
W dzisiejszych czasach Deklaracja nic nie straciła na swojej aktualności, nadal na całym świecie są łamane podstawowe prawa człowieka, ale małą pociechą jest to że jest ona zalążkiem tworzenia prawa, prawa dzięki któremu stanowimy społeczeństwo w którym żyjemy.