Makrostruktury społeczne
Naczelną własnością społeczeństwa jest struktura społeczna. Przejawia się to m. in. w formie podziałów społecznych, hierarchii, układzie ról, pozycji społecznych.
Według Stanisława Ossowskiego struktura społeczna to system międzyludzkich dystansów, hierarchii, stosunków, zależności wynikających z podziału funkcji i stosunków władzy.
mikrostruktura – siec powiązań między elementarnymi składnikami życia społecznego
makrostruktura – siec powiązań między złożonymi obiektami społecznymi (które same posiadają strukturę)
Społeczeństwo składa się z wielości różnych grup i zbiorowości.
Cztery poziomy strukturalizacji świata społecznego, wyróżnione analitycznie, posiadające własną specyfikę:
społeczeństwo globalne (społeczeństwo jako całość), analiza socjologiczna dotyczy budowy, struktury, mechanizmów rozwoju społecznego (statyka i dynamika społeczna); powstają tzw. „wielkie teorie socjologiczna”;
wielkie grupy i zbiorowości społeczne oparte na specyficznym typie więzi, np. grupy zawodowe, partie polityczne, zbiorowości etniczne - makrogrupy;
małe grupy społeczne, np. rodzina, grupy rówieśnicze, małe społeczności lokalne;
poziom jednostkowy, poziom aktora społecznego, jego zachowania i interakcje, motywy działania, problem tożsamości, jaźni.
Podział na makrostrukturę i mikrostrukturę zakorzeniony jest w socjologii.
Klasycy socjologii przyjmowali perspektywę holistyczną (całościową), akcent spoczywał na makrostrukturach społecznych (narodzie, państwie, gospodarce).
Współczesne teorie socjologiczne głównym przedmiotem analiz uczyniły problem aktora społecznego, jaźni, osobowości – problem jednostki na tle społeczeństwa.
Paradygmaty współczesnych teorii:
normatywny (funkcjonalizm),
interpretatywny (interakcjonizm symboliczny, fenomenologie),
pomostowy (współczesna próba syntezy poprzednich paradygmatów).
Rzeczywistość społeczna jest niepodzielna, natomiast socjologia może się dzielić, opisywać rzeczywistość z różnych punktów widzenia.
NIERÓWNOŚCI I PODZIAŁY SPOŁECZNE
Rodzaje różnic:
różnice na podłożu biologicznym – płeć, wiek, rasa;
różnice społeczne – wykształcenie, zamożność, prestiż społeczny, zakres władzy, zawód, styl życia.
Socjologia interesuje się obiema kategoriami, także biologicznymi, o ile mają istotne konsekwencje społeczne (np. różnice rasowe i dyskryminacja rasowa oraz konflikty z nią związane, uprzedzenia, stereotypy, teorie polityczne o prymacie jakiejś rasy, także zróżnicowanie płciowe, ruchy emancypacyjne, ruch feministyczny, wiek i generacje pokoleniowe, konflikt pokoleń, problem starzenia się społeczeństwa).
Nierówności i podziały społeczne są trwałą cechą ludzkich społeczeństw, przejawiały się w różnych formach (systemy klasowe, system stanowy, kastowy, klasowo-warstwowy).
Socjologia analizuje nierówności używając pewnych pojęć:
klasa społeczna, warstwa społeczna – pojęcia różnie definiowane, istnieje pytanie, czy pojecie klasy społecznej jest pojęciem o charakterze ogólnym czy historycznym;
stratyfikacja społeczna (łac. stratum – warstwa), istota stratyfikacji polega na nierównej dystrybucji przywilejów, upośledzeń, wpływów, podporządkowania, co powoduje, że jednostki pozostają wobec siebie w relacji niższości i wyższości (Pitrim Sorokin);
zawód (profesja), zróżnicowanie społeczno – zawodowe, pojęcie węższe od klasy społecznej. Istnieje hierarchiczny podział na grupy społeczno – zawodowe:
klasa kierownicza w organizacji przedsiębiorstw, a także wysocy urzędnicy państwowi – elita władzy,
wolne zawody, specjaliści – inteligencja;
technicy i specjaliści średniego szczebla (średnie zawodowe wykształcenie);
urzędnicy średniego i niższych szczebli;
pracownicy usług i placówek handlowych;
rolnicy, robotnicy rolni;
robotnicy wykwalifikowani;
robotnicy niewykwalifikowani.
Zróżnicowanie społeczne – podział społeczny ma pewne cechy, które uznaje się za ważne.
Różnice biologiczne i społeczne mają wpływ na szanse życiowe ludzi a także na sferę tożsamości i samoidentyfikacji jednostki. Różnice społeczne ważne są w zbiorowym życiu ze względu na społeczny podział pracy, leżą u podstaw wielości ról społecznych.
Aby mówić i nierównościach społecznych musi wystąpić coś więcej, niż tylko zróżnicowanie, a mianowicie hierarchiczne uporządkowanie, kiedy jedni mają lepszy dostęp do dóbr, niż inni. Przejawami tego są nierówności materialne, nierówności w dostępie do władzy, prestiż społeczny – są to najistotniejsze płaszczyzny nierówności. Inną jest płaszczyzna stylu życia, uczestnictwa w kulturze, wykształcenia.
Każda jednostka jest usytuowana na różnym poziomie płaszczyzny bogactwa, prestiżu itd. Z tego wynikają zbieżności i rozbieżności czynników prestiżu społecznego. Bada się skutki społeczne i psychologiczne tych rozbieżności.
Równości i nierówności przejawiają się w różny sposób:
równość/nierówność wobec prawa (istnieje fundamentalna idea równości wobec prawa – wszyscy są równi z natury – zapisana w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z czasów Rewolucji Francuskiej, ludzie rodzą się i umierają wolni i równi wobec prawa, jest to podstawa demokracji liberalnych, zasada nie zawsze przestrzegana);
równość/nierówność szans życiowych (idea równości szans – kolejna reguła liberalnych demokracji, jeśli nierówności istnieją, to ich uzasadnieniem może być tylko to, że ludzie różnią się naturalnymi talentami, pracowitością itd.);
Współczesnym uzasadnieniem nierówności jest teoria merytokracji, która opiera się na formule:
IQ + effort = merit, zasadę te uważa się sprawiedliwą, gwarantującą sprawiedliwość społeczną – im więcej dajesz społeczeństwu, tym więcej otrzymujesz);
Dostęp do rozmaitych dóbr zależy często od czynników dziedzicznych. Jak zauważył Pierre Bourdieu, istnieje kapitał kulturowy, który jednostka otrzymuje od rodziny (np. poprzez dbałość o rozwój intelektualny, kulturalny jednostki, odpowiednia socjalizację, język, jakim się posługiwano
Zasada równości szans nigdy nie jest w stu procentach spełniana, jest to z wielu względów niemożliwe, bo społeczeństwo nie jest w stanie kontrolować wszystkich czynników wywołujących nierówność szans – heterogeniczność jest więc stałą cechą społeczeństwa.
Pojęcie równości szans znalazło największy wyraz w badaniach nad ruchliwością społeczną (czy ludzie z niższych warstw mają takie same szanse na awans i degradację społeczną, jak inni?).
równość/nierówność warunków życiowych (idea ta charakterystyczna jest dla myśli lewicowej, socjalistycznej – krytykując merytokratyczną regułę równości twierdzi się, że równość szans nie produkuje automatycznie równych warunków życiowych. Każdy człowiek niezależnie od zdolności i wkładu pracy powinien w takim samym stopniu uczestniczyć w podziale dóbr – jest to stanowisko skrajnego egalitaryzmu.).
Problem nierówności społecznych zawsze wiązał się z wątkiem moralnym, poszukiwaniem dobrego ładu społecznego. Powstaje pytanie, czy wybrać politykę egalitarnego wyrównywania czy raczej stwarzać jednostkom równe szanse, dać im wolność wyboru co do kariery, stylu życia. Ponadto wiadomo, że ostateczny wynik zależy nie tylko od jednostki, ale i od szczęścia, zbiegu okoliczności. Na tym tle rysuje się konflikt między socjalistami, liberałami, a także tradycyjnymi konserwatystami.
Historyczne formy przejawiania się nierówności:
niewolnictwo – najbardziej skrajna, drastyczna forma przejawiania się nierówności, gdzie istnieje kategoria ludzi pozbawionych wolności i innych praw, a sytuacja ta uregulowana jest prawnie, ma fundamenty ustrojowe; samo niewolnictwo przejawiało się w różnych formach, status niewolników także był różny;
system kastowy – (kasta od port. „casta” – czysta rasa); w samych Indiach istniało około 200 różnych kast, jest to bardzo skomplikowana struktura społeczna; w systemie varna najwyższą kastą była kasta kapłańska braminów, potem rycerska, następnie kasta średnia i najniższa – niedotykalni, specyfika tego systemu wynika z silnego zakorzenienia w kulturze, sankcjach i normach religijnych i prawnych, gdzie szereg tabu dotyczących życia codziennego reguluje wzajemne relacje miedzy kastami, rytuał prestiżu; przynależność kastowa jest dziedziczna i niezmienialna, pełnienie pewnych funkcji społecznych jest ściśle związane z przynależnością kastową – sztywność systemu kastowego; system kastowy nadal istnieje, istniał także np. w krajach apartheidu;
system stanowy – znamienny dla feudalnej Europy, także w Japonii; kolejne wcielenie systemu hierarchicznego, poszczególne stany społeczne różnią się co do siebie pod względem przysługujących im praw, przywilejów, powinności, jest to zasada zalegalizowana prawnie; istniał stan rycersko-arystokratyczny, stan duchowny i stan trzeci, czyli pospólstwo; system stanowy był mniej sztywny, cechował się większą mobilnością niż system kastowy;
system klasowy – wg większości badaczy jest znamienny dla społeczeństwa kapitalistycznego, pojawił się wraz z rozwojem kapitalizmu.
KLASY SPOŁECZNE – KONCEPCJE TEORETYCZNE
Socjologowie, opisując nierówności społeczne, odwołują się do pojęć klasy społecznej i stratyfikacji społecznej.
KLASA SPOŁECZNA – podstawowy termin analizy socjologicznej, różnie rozumiany na gruncie różnych teorii, choć daje się określić zespół podstawowych założeń, na których opierają się teorie klasowe:
uważa się, że system klasowy to system grup najwyższego rzędu, bo wydziela się ich kilka, wyodrębnia się je ze względu na doniosłe dla życia społecznego kryteria jak bogactwo, prestiż, władza;
podział klasowy związany jest zawsze z systemem przywilejów i deprywacji (upośledzeń), których źródłem są kryteria stricte społeczne: bogactwo, władza i ów system przywilejów i deprywacji powoduje, że klasy formułują odrębne interesy grupowe, które są przedmiotem rozmaitych działań i zabiegów;
pozycja klasowa jednostki może być zarówno dziedziczona, jak i osiągana, a zatem system klasowy charakteryzuje się mobilnością społeczną i jest mniej sztywny, niż inne systemy;
systemy klasowe opierają się na mniej lub bardziej wyraźnych barierach i dystansach między klasami przejawiającymi się w sferze kontaktów społecznych (wzory małżeństw – endogamia, mezalians, kontakty towarzyskie w obrębie własnej klasy społecznej;
Veblen – „Teoria klasy próżniaczej”,
Warner – analiza struktury społecznej społeczeństwa amerykańskiego,
Max Weber – koncepcja stanów społecznych;
Odrębności kulturowe istniejące miedzy klasami (np. etos inteligencji, kultura chłopska, drobnomieszczańska) powodują, że klasy społeczne wytwarzają specyficzne kultury na bazie poczucia obcości między innymi kręgami środowiska społecznego, co niewątpliwie osłabiało integrację społeczną. Obecnie niektórzy socjologowie stawiają tezę, że w dzisiejszym globalnym świecie, gdzie treści kulturowe funkcjonują międzykontynentalnie, trudno mówić o odrębnościach kulturowych sprzed wieku – globalna wioska jest ich zaprzeczeniem, dziś mamy do czynienia raczej ze śmiercią klas społecznych. Przeciwstawne stanowisko powiada, że klasy społeczne nadal istnieją, choć bariery zacierają się, a dzisiejsze społeczeństwa w mniejszym stopniu są klasowe, m.in. za sprawą powszechnego dostępu do edukacji, bogacenia się społeczeństw, wyrównywania szans życiowych.
Pojęcie ”klasa” używane jest w dwóch znaczeniach, są dwie perspektywy rozumienia tej kategorii:
perspektywa strukturalna – Marks i kontynuatorzy; klasy są wyróżniane ze względu na kryterium ekonomiczne, związane z rodzajem stosunku do środków produkcji, perspektywa ta znamienna jest dla socjologów europejskich, klasy traktowane są jak byty nominalne, wyróżnia się ich kilka, np. klasa kapitalistów, klasa proletariatu, klasa chłopska, inteligencja i drobnomieszczaństwo – brakuje hierarchii i skali;
perspektywa gradacyjna (stratyfikacyjna) – znamienna dla socjologii amerykańskiej, klasy tworzą tu hierarchię, np. klasa wyższa, średnia i niższa.
WARSTWA SPOŁECZNA – pojecie to także jest rozumiane różnie, w zależności od perspektywy (jak wyżej):
Ad 1) warstwa jako część, odłam klasy, np. burżuazja przemysłowa, burżuazja finansowa; pojęcie warstwy bywa także wyróżniane w oparciu o kryterium rodzaju pracy, np. inteligencja – praca umysłowa;
Ad 2) warstwa oznacza jeden z poziomów np. gradacji ekonomicznej społeczeństwa;
Klasyczna teoria klas społecznych (Marks) kontynuowana jest obecnie w większym stopniu w socjologii zachodniej, teoria ta jest podłożem lewicowej optyki.
Koncepcja klas społecznych Karola Marksa:
Stanowi fragment rozważań Marksa nad istotą kapitalizmu. Główna teza tej teorii – klasy społeczne są zawsze odbiciem stosunków własnościowych, gospodarczych w danym społeczeństwie, związane są z odmiennym stosunkiem do środków produkcji – ktoś jest właścicielem, ktoś inny jest pozbawiony własności, fakt ten rzutuje na całokształt sytuacji życiowej jednostki. Marks rozumiał klasę w ujęciu historycznym – podział klasowy jest znamienny dla społeczeństwa kapitalistycznego, wolnokonkurencyjnego. Fakt bycia posiadaczem lub nieposiadaczem środków produkcji wpływa na cały szereg aspektów społecznych obu tych grup – posiadacze mogą kontrolować dystrybucję dóbr wpływając na poziom życia innych ludzi, posiadacze mogą wpływać na ośrodki władzy, na ich decyzje (w ślad za własnością idzie władza), mają większy wpływ na świadomość społeczną pozostałych, mogą manipulować tą świadomością, przekonaniami, preferencjami. Pociąga to za sobą różnice polityczne, w światopoglądzie, przekonaniach. Klasy posiadaczy i klasy nieposiadaczy różnią się w zakresie interesów grupowych, a zatem trwałą cecha społeczeństw klasowych jest konflikt interesów, sytuacja walki klas, której kulminacją jest rewolucyjna zmiana porządku społecznego – dla Marksa konflikt klas był głównym źródłem zmiany społecznej i historycznej.
Klasa społeczna jest połączona specyficznym typem więzi społecznej – świadomość klasowa, świadomość własnej kondycji w społeczeństwie, świadomość relacji własnej klasy do innych klas. Świadomość klasowa jest stopniowalna, może się rozwijać. Marks wyróżnia „klasę w sobie” i „klasę dla siebie” jako dwie formy istnienia klas:
„klasa w sobie” – agregat statystyczny jednostek, które obiektywnie są w tym samym położeniu społeczno-ekonomicznym;
„klasa dla siebie” – posiada świadomość własnego położenia, klasa w sensie pełnym, jest w stanie podejmować działania zbiorowe.
Opisując społeczeństwo kapitalistyczne Marks posługiwał się dwoma typami analizy socjologicznej:
analiza oparta na biegunowym modelu społeczeństwa kapitalistycznego (2 przeciwstawne klasy społeczne – proletariat przemysłowy i burżuazja), uwypukla konfliktowy charakter interesów pomiędzy klasami, jest to konflikt podstawowy, znamienny dla społeczeństwa kapitalistycznego;
analiza oparta na modelu złożonym stosunków klasowych (obok 2 klas pojawiają się jeszcze inne – chłopska, inteligencja, drobnomieszczaństwo, a także odłamy w obrębie klas podstawowych), taki opis jest pełny, uwzględnia wszystkie istniejące klasy i warstwy, tym typem analizy Marks posługiwał się w swoich pracach historycznych.
Zarzuty wobec koncepcji Marksa (krytyka marksowskiej koncepcji klasowej):
źródłem podziałów społecznych jest nie tylko sfera stosunków ekonomicznych, bowiem może być nim także sfera władzy, sfera społeczno-kulturowa – odrzucenie determinizmu ekonomicznego przez krytyków koncepcji Marksa, zbyt materialistyczne rozumienie społeczeństwa;
nietrafna diagnoza i prognoza Marksa – twierdził, że w toku rozwoju społeczeństwo kapitalistyczne będzie się polaryzować, będzie coraz więcej robotników i nieliczna klasa wielkiej prywatnej własności, zanikać będzie cały środek struktury społecznej, np. klasa drobnej i średniej własności; prognoza ta jest całkowicie nietrafiona, okazało się, że najbardziej dynamicznie rozwijającą się klasą była właśnie klasa średnia (obecnie stanowi największy odsetek społeczeństw kapitalistycznych, jest klasą dominującą);
Karl Popper – Marks uczynił z pojęcia „klasa społeczna” swoisty wytrych, przy pomocy którego starał się wyjaśnić, tłumaczyć wszystkie możliwe przeobrażenia społeczne, całą dynamikę społeczną, a nie wszystko da się socjologicznie w ten sposób wyjaśnić;
Max Weber – marksowska koncepcja świadomości klasowej nie jest do przyjęcia, Marks zakładał automatyczny, nieuchronny proces przekształcania się od „klasy w sobie” do „klasy dla siebie”, klasa zawsze dojdzie do rewolucyjnej świadomości społecznej, ale klasa robotnicza straciła
XIX-wieczny impet rewolucyjny, w zachodnich społeczeństwach także robotnicy korzystają z dobrobytu, nastąpiło zburżuazyjnienie klasy robotniczej.
Status marksowskiej koncepcji dzisiaj:
Z pewnego punktu widzenia jest to zabytek, ale ze względu na swoja prostotę i sugestywność weszła do myślenia socjologicznego na trwałe, nawiązuje się do niej, choć często krytycznie, weszła także do myślenia potocznego – ludzie niezadowoleni myślą o rzeczywistości społecznej właśnie w kategoriach dychotomii, polaryzacji, w rozmaitych ruchach lewicowych można odnaleźć taki sposób myślenia.
TEORIE STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ
Na ogół teoria stratyfikacji społecznej i teoria klas społecznych traktowane były jako wykluczające się, tymczasem są one w gruncie rzeczy komplementarne.
Stratyfikacja to pojecie używane w szerszym i w węższym znaczeniu.
Stratyfikacja w szerszym znaczeniu:
Ogólna nazwa dla określenia wszystkich możliwych rodzajów nierówności społecznych; typem systemu stratyfikacji może być system rangowy w społeczeństwach plemiennych, system niewolniczy w społeczeństwach starożytnych, system stanowy, kastowy, klasowy.
Stratyfikacja w węższym znaczeniu:
Stratyfikacja i system klasowy nie powinny być wrzucane do jednego worka, stratyfikacja odnosi się do wertykalnego, hierarchicznego aspektu struktury społecznej, odnosi się do takich form nierówności społecznych, które przybierają formę gradacji, hierarchii, które powstają jako wynik nierównego podziału dóbr społecznie pożądanych, które mają charakter stopniowalny, czego efektem jest hierarchia warstw społecznych. Warstwy społeczne wytwarzają swoistą wspólnotę, środowisko społeczne (Durkheim – podobieństwa mają silny ładunek więziotwórczy, grupotwórczy), na gruncie podobieństwa wytwarzają się także wspólne interesy.
Prekursorem ujęcia struktury społecznej w kategoriach stratyfikacji społecznej jest Max Weber, stratyfikacja to pojęcie charakterystyczne dla socjologii anglosaskiej.
Trzy główne tradycje teoretyczno-badawcze związane z ideą stratyfikacji społecznej:
koncepcja Webera – wielowymiarowa stratyfikacja,
funkcjonalna teoria stratyfikacji (Davis, Moore),
badania nad świadomościowymi wizjami stratyfikacji społecznej (jak ludzie postrzegają strukturę społeczną, w której żyją, community studies – Warner, Lynd).
Weberowska koncepcja stratyfikacji społecznej
Od czasów Marksa w sposób generalny zmieniło się społeczeństwo, kapitalizm zmienił swa formę, część prognoz Marksa nie sprawdziła się, życie społeczne stawało się zbiurokratyzowane, wymagające urzędników – rozwój klasy średniej. Nadal utrzymywały się tradycyjne wyznaczniki prestiżu, co kazało Weberowi zmienić spojrzenie – odrzucenie jednowymiarowej koncepcji społeczeństwa opartej wyłącznie o odmienność interesów ekonomicznych, okazała się niewystarczająca. Weber przyjął koncepcję, że nierówności to nie tylko efekt konkurowania o bogactwo, ludzie konkurują też o społeczny respekt, prestiż, władzę i wszystko to należy uwzględnić – wielowymiarowa koncepcja stratyfikacji o trzech wymiarach:
ekonomiczny – przejawia się w podziale na klasy społeczne,
statusów społecznych – podział na stany społeczne,
władzy – podział na partie.
Ad 1) Jest tu pewna zbieżność z Marksem – źródła klas w gospodarce rynkowej, klasy to agregaty jednostek połączone wspólnotą warunków rynkowych, jednostki mają nierówne szanse osiągania dóbr powszechnie pożądanych – różna pozycja rynkowa, która zależy od wielu rzeczy, np. od pochodzenia społecznego, etnicznego, od posiadanego zawodu i kwalifikacji, od kapitału i zasobów materialnych, jakimi dysponuje jednostka (ale sama własność bądź jej brak nie jest jedynym źródłem podziałów klasowych, ważnym źródłem jest rodzaj posiadanych kwalifikacji). Weber dokonuje zróżnicowania na klasy posiadania (kryterium własności) i klasy zarobkowe (ci, którzy czerpią swoje dochody z otrzymywania płacy). Weber podkreślał, że klasy mają tendencje do monopolizowania swoich szans rynkowych np. poprzez stwarzanie barier edukacyjnych, jest to wskaźnik procesu zamykania się klas.
Weber uważał, że interesy klas społecznych nie muszą pociągać za sobą żadnego wspólnego działania, zwłaszcza rewolucyjnego, bo członkowie klas mogą akceptować swoje położenie i nie kontestują takiego stanu rzeczy.
Ad 2) Stany społeczne – inaczej grupy statusowe. Koncepcja ta zrodziła się ze zdroworozsądkowej obserwacji społeczeństwa. Potrzebą ludzi jest poszukiwanie oznak prestiżu, szacunku, respektu społecznego, ludzi cechuje orientacja na status, są uwrażliwieni na to, jak widzą ich inni i zabiegają o to, by widzieli ich jaj najlepiej. Ta potrzeba przybiera zinstytucjonalizowaną formę jako normy społeczne, wzajemne oczekiwania, nakazy. Stają się one źródłem społecznych dystansów – poczucia niższości i wyższości. Pewne grupy roszczą sobie prawo do społecznego szacunku, prestiżu. Ten szacunek sytuuje ludzi w hierarchii społecznej niezależnie od ich pozycji klasowej – powstaje hierarchia stanowa. Pozycję statusową jednostki wyznacza:
pochodzenie społeczne,
przynależność do korporacji zawodowych,
pochodzenie etniczne.
Wszelkie grupy statusowe mają tendencję do wyznaczania przywilejów, nadawania im rangi uświęconych przez prawo oraz monopolizują dostęp do nich.
Weber zajmował się także związkami miedzy klasami a warstwami. Aby móc prowadzić styl życia odpowiedni dla swojej warstwy należy posiadać odpowiedni majątek, ale duże pieniądze nie dają automatycznie dostępu do klasy najwyższej (ludzie nadal myślą w kategoriach feudalnych).
Ad 3) Wymiar władzy wzbudza największe wątpliwości, intencja Webera nie jest jasno określona.
Partie – grupy, stowarzyszenia, organizacje o jednym celu – zapewnienie władzy swojej grupie przywódczej po to, aby pozyskać pewne korzyści materialne i prestiżowe dla swoich członków. Korzyści te nie są tylko osobiste, ale mogą polegać na wcielaniu w życie pewnej polityki, wizji, a zatem partie można porównać do współczesnych grup interesu, które dążą do uzyskiwania wpływu na decyzje (partią nie musi być koniecznie partia polityczna).
Związek między tymi trzema wymiarami:
Władza ekonomiczna może być źródłem władzy, choć władza zależy nie tylko od pozycji majątkowej, bo są określone prawnie procedury zdobywania władzy (wybory, sukcesja) – wymiar prawny jest istotny. Zarówno władza, jak i pieniądze mogą zapewniać wysoki status społeczny. Relacje są bardzo złożone.
Weber przewidywał, że kryterium władzy będzie w coraz większym stopniu określało stratyfikację i dostęp do źródeł dóbr – kapitalizm polityczny.
Funkcjonalna teoria stratyfikacji (Davis, Moore)
Nierówności społeczne są trwałą cechą każdego ludzkiego społeczeństwa, bez nich nie mogłyby one istnieć. Stratyfikacja społeczna stanowi jeden z podstawowych wymogów funkcjonalnych społeczeństwa, teza ta ma wydźwięk ideologiczny, apologetyczny, konserwujący status quo. Nierówności są niezbędnym mechanizmem w życiu społecznym. Z jakiej prawidłowości życia społecznego wynika to przekonanie? U podłoża tego założenia leży przekonanie, że trwałą cechą społeczeństw jest społeczny podział pracy, ludzie pełnia różne funkcje w życiu zbiorowym, tak było zawsze. Poszczególne zawody różnią się jednak swą funkcjonalną ważnością, tzn. w różnym stopniu są niezbędne do funkcjonowania społeczeństwa jako całości, do przetrwania danej historycznej formy społecznej. Jakie są kryteria tej funkcjonalnej ważności? Kwesta ta rozstrzygnięta jest dość mgliście, choć są dwa kryteria:
związane z poziomem wykształcenia i kwalifikacji, z poziomem wymaganych talentów, uzdolnień;
dotyczące zakresu odpowiedzialności, jaki wiąże się z wykonywaniem danego zawodu, co przekłada się na to, czy pełni się funkcję kierowniczą czy podporządkowaną.
Kolejny argument: zawody związane z wyższymi kompetencjami wymagają ponoszenia dodatkowych trudów i wyrzeczeń związanych z długim kształceniem się. Jak wobec tego skłonić jednostki, aby podejmowały wysiłek kształcenia się, zdobywania kwalifikacji, by chciały podejmować odpowiedzialne stanowiska? Nie każdy ma motywacje, trzeba zastosować specjalne nagrody. Społeczeństwo musi przyznać jednostkom pewne przywileje, nagrody w postaci wyższych dochodów, wyższego prestiżu społecznego, uznania, specjalnej gratyfikacji, większego zakresu władzy. Te przywileje tworzą nierówności społeczne – społeczeństwo stwarza system nierówności społecznych, mechanizm nierównego rozdziału dóbr. Dlaczego jest to mechanizm funkcjonalny i niezbędny? Tylko takie zróżnicowanie nagród czy przywilejów spowoduję, że funkcjonalnie ważne dla systemu społecznego pozycje zostaną obsadzone przez ludzi najlepiej do tego przygotowanych – tu jest funkcjonalna ważność stratyfikacji.
Krytyka teorii funkcjonalnej
Teorię Davis’a i Moore’a można uznać za taką, która dobrze odbija amerykańską tradycję i sposób myślenia o społeczeństwie. Kryje się za nią przekonanie, że wszystko zależy wyłącznie od samej jednostki, jej sukces opiera się na merytokratycznej formule. Czy jest to rzeczywistość?
Podważono tezę, że poszczególne zawody mają różną funkcjonalną ważność. Wszystkie zawody są w równym stopniu niezbędne (niezależnie od poziomu kwalifikacji) w dłuższej perspektywie czasowej.
Za tezami Davis’a i Moore’a kryje się apologia ideału równych szans. Krytycy stwierdzili, że nawet w najbardziej demokratycznym społeczeństwie warunek ten nie jest spełniony, gdyż wiele zależy od czynników pochodzenia społecznego, których Davis i Moore nie uwzględnili w swej teorii, wobec czego cały wywód i argumentacja o funkcjonalnej nierówności upada, bo nie wszystkie osoby uzdolnione zajmują odpowiednio wysokie pozycje.
Zarzuty dotyczą także psychologicznego zaplecza tej teorii, które zdaniem krytyków jest fałszywe. Ludzie mogą się kierować w życiu motywami dwojakiego rodzaju:
motywy instrumentalne (osiągniecie jakiegoś dobra traktujemy wyłącznie jako środek do celu),
motywy autoteliczne (osiągnięcie jakiejś wartości, dobra traktujemy jako cel sam w sobie).
Autorzy przyjęli taką wersję, że ludzie kierują się tylko motywami instrumentalnymi i trzeba ich nieustannie bodźcować. Założenie, że ludzie są jednakowi jest założeniem fałszywym.
CZY WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE ISTNIEJĄ KLASY SPOŁECZNE, CZY TEŻ NIE? JAKIE PODZIAŁY SĄ CHARAKTERYSTYCZNE DLA ROZWINIĘTEGO RYNKOWEGO ŚWIATA?
Są różne stanowiska.
Rozwój kapitalizmu potoczył się inaczej, niż przewidywał to Marks. Czy zatem jego teoria ma walory użyteczności przy opisie współczesnego społeczeństwa? Diagnoza Marksa dotycząca XIX-wiecznego kapitalizmu była zasadniczo poprawna. Ale od tego czasu zaszły ogromne zmiany jakościowe w kapitalizmie, obraz rysowany przez Marksa odchodzi w przeszłość, jest nieadekwatny (Ralph Dahrendorf –twórca teorii konfliktu społecznego).
Inne stanowisko mówi jednak, że analiza klasowa ma wciąż istotne znaczenie i jest niezbędna dla zrozumienia współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego.
Więc – czy śmierć klas społecznych?
Można sformułować tezę, że klasowość jest cechą stopniowalną. Jakie są empiryczne dowody tej cechy społeczeństwa?
Pierwszym tego wyróżnikiem jest skala i rodzaj nierówności społecznych. Są kapitalizmy kładące nacisk na równość szans (USA), nie zajmujące się równością warunków życiowych, co z kolei charakterystyczne jest np. dla Szwecji – akcenty są różnie rozłożone. Są społeczeństwa, gdzie skala nierówności jest spłaszczona i takie, w których rozpiętość nierówności jest duża. Nierówności, zdaniem wielu autorów, są czynnikiem stymulującym twórczość i kreatywność.
Druga różnica w obrębie społeczeństw klasowych – ruchliwość międzypokoleniowa, społeczeństwa różnią się szansami, jakie na zmianę swojej pozycji społecznej w stosunku do pozycji rodziców mają jednostki. Kiedy dziecko nie zmienia pozycji społecznej, mamy do czynienia z samoreprodukcją struktury społecznej – świadczy to o nieprzenikalności klas społecznych, społeczeństwo staje się zamknięte. Społeczeństwa różnią się więc pod względem stopnia otwartości struktury społecznej (badania – 25-30% populacji zmienia obecnie swoją pozycje społeczną, dotyczy to społeczeństw zachodnich, ale i postkomunistycznych). Stopień otwartości społecznej jest jednym z najważniejszych czynników świadczących o demokratyzacji społeczeństwa. Szczególnie wskaźnikowa jest jedna sprawa – dostępność do elit społecznych. W grę wchodzą trzy kategorie elit:
ekonomiczna – przynależność w znacznym stopniu dziedziczna,
polityczna – w USA jest bardziej zamknięta niż w Europie, do establishmentu częściej wchodzą ludzie z górnych warstw ekonomicznych, być może dlatego, że w Europie inna jest rola związków zawodowych i działalność w nich często przekłada się na sukces polityczny,
zawodowe, profesjonalne – najbardziej otwarte.
Trzecią różnicą pomiędzy społeczeństwami jest ostrość barier i dystansów społeczno-kulturowych między klasami. Mamy do czynienia ze społeczeństwami zunifikowanymi kulturowo i takimi społeczeństwami, gdzie są wyraźnie odrębności kulturowe i społeczne miedzy klasami. Tutaj także obserwuje się odrębności między USA a Europą. W społeczeństwach europejskich odrębności zaznaczają się silniej, co wynika z tego, że Europa miała tradycję społeczeństw stanowych i to odciska swoje piętno. W USA społeczeństwa stanowego nigdy nie było. Myślenie hierarchiczne jest bardziej zakodowane w tradycji europejskiej.
Czwartym kryterium klasowości społecznej jest stopień konfliktowości stosunków społecznych. Przejawem konfliktowości jest liczba strajków, konflikty etniczne, aktywność radykalnych ruchów społecznych kontestujących system. Możemy wyróżnić społeczeństwa mniej lub bardziej stabilne, o słabszej bądź silniejszej legitymizacji porządku społecznego.
Czy istnieją dziś zatem klasy?
Debata ta ma już sporą tradycję – od lat ’50 XX w. i pod koniec XX w. w związku z książką „Śmierć klasy” Watersa i Pakulskiego.
Dowodzono, że podziały klasowe zacierają się ponieważ pojawiają się w strukturze społecznej nowe grupy, kategorie środka struktury społecznej wypełniające przestrzeń między klasami – nowa klasa średnia, skupiające przeróżne kategorie najemnych pracowników umysłowych. Niektórzy jednak uważali, że mówienie o tych przeróżnych kategoriach jako o jednej klasie nie jest trafne – nowa klasa nie ma zdolności klasotwórczych, ponieważ jej członkowie są zorientowani na indywidualne czynniki osiągania pozycji społecznej, a nie na kolektywne działania, znamienne dla tradycji klasowej – nikły potencjał klasotwórczy. Problem ten podjął m. in. Mills w swojej monografii o amerykańskiej klasie średniej (ale raczej tej niższej) – „Białe kołnierzyki”. Klasę tę cechuje polityczna bierność i obojętność, brak podejmowania politycznych działań. Charakterystyczne jest zjawisko „paniki statusu”, czyli lęk przed degradacja społeczną. Kontrreakcją jest ostentacyjna manifestacja swojego wyższego statusu, konsumpcja ponad stan, ponad możliwości. Teza o „proletaryzacji białych kołnierzyków”, czyli o zacieraniu się różnic między najemnymi pracownikami umysłowymi a robotnikami to jeden z argumentów na rzecz głównej tezy o śmierci klas społecznych.
Inne argumenty wynikały z przekonania Amerykanów, że w przeciwieństwie do Europy społeczeństwo USA jest bardziej demokratyczne, a podziały społeczne nie są tak drastyczne (słabe związki zawodowe, nie ma podstaw dla ich działania, małe znaczenie partii komunistycznej – są to fakty popierające to przekonanie).
Innym argumentem jest ogólny wzrost dobrobytu materialnego, w którym uczestniczyły wszystkie klasy społeczne. Pojawiła się teza, sformułowana przez angielskich socjologów, o „zburżuazyjnieniu robotników”. Robotnicy upodabniają się do klasy średniej w zakresie konsumpcji – jest to sytuacja diametralnie inna niż ta z XIX wieku.
Dane świadczące o zanikaniu klas społecznych część socjologów uważa za obraz zbyt optymistyczny. Twierdzą oni, że schemat klasowy nadal ma wartość eksplikacyjną przy opisie społeczeństwa. Podziały klasowe odciskają piętno na wielu dziedzinach życia społecznego:
szanse edukacyjne – nadal silne zdeterminowane pochodzeniem społecznym,
sfera zdrowia i kondycji fizycznej,
wyznawany system wartości i charakter aspiracji życiowych (klasa wyższa i średnia posiada system wartości oparty o samosterowność, przywiązanie wagi do wartości intelektualnych, samorealizacji, suwerenności intelektualnej – krytyczny stosunek do autorytetów; odmienna orientacja – konformistyczna, opiera się na postawie podległości wobec autorytetów, relatywnie małym krytycyzmie i małej autonomii poznawczej i intelektualnej).
Struktura klasowa w USA:
Klasa wyższa – 1-3% społeczeństwa, elita pochodzenia skrzyżowana z elitą finansową, trzy warstwy:
arystokracja,
burżuazja przemysłowa,
burżuazja finansowa.
Także górne warstwy dyrektorsko-managerskie – ze względu na wysokie dochody.
Klasa wyższa-średnia – 10-15%; kadry managerskie i profesjonalne nieco niższego szczebla, wolne zawody, specjaliści.
Klasa niższa-średnia – 30-35%; szeregowi urzędnicy („białe kołnierzyki”), nauczyciele, najemni pracownicy sektora usług.
Klasa robotnicza – 40-45%; robotnicy przemysłowi i rolni, niższe kategorie pracowników z sektora usług.
Klasa niższa – 20-25%; under-class, najniższe dochody, zasiłki, zajęcia najniżej płatne.
Klasa średnia
Klasa średnia to czołowy problem dyskusji socjologicznej na temat przemian współczesnego społeczeństwa. Według marksowskiej teorii klas klasa średnia miała zaniknąć, podczas gdy stała się obecnie klasa najliczniejszą – współczesne społeczeństwo to społeczeństwo klas średnich.
Określenie „nowa klasa średnia” świadczy o tym, że istniała jakaś stara klasa średnia. Pojęcie „klasa średnia” ma więc sens historyczny, w różnych fazach dziejowych jego sens zmieniał się:
pierwsza połowa XIX w. – klasa sytuująca się pomiędzy arystokracją a ludem (oznaczało nowo rodzącą się burżuazję);
Marks – klasa średnia to synonim drobnomieszczaństwa, właścicieli drobnego kapitału typu rzemieślniczego, manufakturowego, klasa sytuująca się pomiędzy burżuazją a proletariatem.
Dziś nie mówi się o jednej klasie średniej, a używa się raczej liczby mnogiej.
Stara klasa średnia (w klasycznym sensie) – warstwa drobnomieszczaństwa, drobny biznes.
Nowa klasa średnia – te grupy zawodowe, które w skali masowej zaczęły się pojawiać wraz z rozwojem społeczeństwa kapitalistycznego, biurokracji, społecznej konsumpcji. Masowy kapitalizm wymagał profesjonalnych kadr managerskich, nastąpił rozrost funkcji państwa, rozwijanie struktur biurokratycznych, urzędniczych. Nowe państwo potrzebuje specjalistów od zarządzania, rozwoju, kontroli, planowania, związanych z różnymi rodzajami pracy umysłowej. Kapitalizm ewoluował od społeczeństwa, w którym dominuje sektor II (produkcja przemysłowa) – społeczeństwo przemysłowe, do społeczeństwa, w którym dominuje sektor III (usługi finansowe, ubezpieczenia, banki, handel, edukacja, turystyka).
Mills – klasy średnie to klasy środka struktury społecznej. Pod względem dochodów, prestiżu, stylu życia sytuują się pomiędzy upper a lower class. Klasa średnia ma niesłychanie zróżnicowany charakter, jest wewnętrznie heterogeniczna.
To, co łączy klasę średnią, to specyficzny, wspólny etos – wspólnota społecznych wartości, orientacji życiowych, które stają się wzorotwórcze dla innych klas. Co się składa na etos klasy średniej?:
indywidualizm jako przeciwieństwo kolektywizmu, przejawia się w różnych rzeczach, na piedestale stawia się uprawnienia jednostki, panuje zaufanie, wiara w możliwości, potencjał jednostki, w jej przedsiębiorczość, inicjatywę, samopoleganie – ideał self-made mena,
wysokie przywiązanie do własności,
kult sukcesu życiowego – sukces jako miernik wartości każdej jednostki,
styl życia zdominowany przez konsumpcjonizm, konsumpcja jako oś życia, człowiek jednowymiarowy (Daniel Bell), skoncentrowany na korzystaniu z życia; Riesmann – osobowość zewnątrzsterowna, człowiek zorientowany w życiowej strategii na oceny otoczenia, na to, jakim prestiżem się go obdarza.
Zrozumienie specyfiki klasy średniej jest kluczem do zrozumienia przemian współczesnego społeczeństwa. (A. de Tocqueville – im zdrowsza klasa średnia, tym zdrowszy fundament rozwoju i stabilności całego społeczeństwa).
W dyskusjach pojawia się wątek strukturalnego rozdarcia klasy średniej i jej dwóch dusz – funkcjonowanie na pograniczu dwóch światów (Ralph Dahrendorf):
świat kapitalistycznych właścicieli,
świat najemnych pracowników umysłowych.
Istnieje także teza o proletaryzacji dotykającej „białe kołnierzyki”, a zwłaszcza kobiety, które stanowią znaczny procent niższej klasy średniej. Autorzy tej tezy powołują się na fakty:
niskie zarobki (sprzedawcy, nauczyciele niższych szczebli),
zajmowanie niższych stanowisk, są to stanowiska wykonawcze,
szanse awansu zawodowego są bardzo słabe – niska mobilność społeczna,
praca biurowa jest zrutynizowana, pozbawiona elementów twórczości czy autonomii.
Wynika z tego, że status „białych kołnierzyków” zbliża się do statusu robotników.
Zauważa się zjawisko „paniki statusu” – poczucie lęku i zagrożenia degradacją społeczną, jest to główny psychologiczny rys niższej klasy średniej. „Białe kołnierzyki” stosują pewna strategię obronną przeciw temu poczuciu zagrożenia – uciekanie w konsumpcję na pokaz, ponad faktyczne możliwości finansowe.
Część socjologów uważa, że jest to diagnoza niesłuszna i podkreśla odmienny aspekt – zbliżanie się kadry managerskiej i dyrektorskiej do klasy wyższej, z której czerpią wzorce.
Kryteria odrębności klasy średniej (koncepcja Davida Lockwood’a):
specyficzna pozycja rynkowa,
specyficzny charakter pracy,
specyficzny styl życia.
Ad 1. Dotyczy wysokości dochodów, możliwości awansu, pewności zatrudnienia. Zróżnicowanie dochodów w nowej klasie średniej, gradacja ekonomiczna i materialna jest bardzo silna. Nowym zjawiskiem jest fakt, że awans do klasy profesjonalistów jest dzisiaj blokowany, a bezrobocie zaczyna dotykać także ludzi z dyplomami – status tej grupy jest dzisiaj gorszy, reorganizacja firm, racjonalizacja zatrudnienia dotyka najwyższych kadr managerskich, dyrektorskich. „Panika statusu” zaczyna dotykać wyższe grupy profesjonalno-managerskie, pozycja rynkowa tych grup, dotychczas stabilna, zaczyna się zmieniać na niekorzyść. Nową klasę średnią cechuje inny sposób rekrutacji. Członkostwo w starej klasie średniej wiązało się z posiadaniem kapitału. Droga do nowej klasy średniej prowadzi przez kanał edukacyjny. Klasę tą wyróżnia również specyficzny typ kariery – kariera typu biurokratycznego po kolejnych szczeblach, kariera taka jest przewidywalna. Jeśli chodzi o społeczny status profesji, to niektóre zawody go mają (prawnicy, lekarze, profesorowie uniwersytetów), natomiast szeregowe „białe kołnierzyki” mają niższy prestiż.
Ad 2. Chodzi o treść, charakter pracy – środowiskiem pracy jest biuro w przeciwieństwie do hali, praca jest jednozmianowa w przeciwieństwie do kilkuzmianowej. Istnieją także różnice w zakresie decyzyjności i autonomii – zakres ten wysoki dla klasy średniej, natomiast w przypadku klasy robotniczej mamy do czynienia z podporządkowaniem i funkcjami wykonawczymi.
Ad 3. Nową klasę średnią cechuje przywiązanie do wartości symbolicznych wyższego rzędu – do kultury, edukacji, dążenie do utrzymania swojego statusu społecznego i do manifestowania tego statusu często w sposób ostentacyjny, na pokaz. Psychologią nowej klasy średniej rządzi psychologia prestiżu, rywalizacja o symbole statusu. Obawa przed degradacją społeczną rodzi szereg zjawisk psychologicznych:
manifestacja wrogości wobec innych grup społecznych, które traktuje się jako konkurencje w walce o awans, rodzą się uprzedzenia, prowadzi to do różnych form radykalizmu politycznego,
manifestacja statusu na zewnątrz:
we wzorach konsumpcji (samochód, dom, dzielnica zamieszkania jako syntetyczny wyraz zajmowanej pozycji),
we wzorach spędzania czasu wolnego (rodzaj zainteresowań, uprawnianych sportów, przynależność do klubów),
we wzorach socjalizacji (wzory socjalizacji odróżniają nową klasę średnią od innych klas społecznych, wzór oparty na samosterowności, przywiązaniu wagi do samorealizacji jednostki, permisywności – odejście od karania i rygoryzmu, inwestowanie w dzieci, ich rozwój intelektualny i przyszłą karierę).
Rola klasy średniej:
ostoja stabilności porządku społecznego, równowagi systemu społecznego, amortyzator napięć i konfliktów w społeczeństwie, klasa średnia jest miedzy radykalizmem dołów społecznych a konserwatyzmem sfer wyższych, reprezentuje postawy umiarkowane, centralne,
fundament społeczeństwa obywatelskiego i społecznej samoorganizacji, przywiązanie do wartości liberalnych, demokratycznych, częstsze deklaracje poparcia dla wolności osobistej, tolerancji. Socjologowie uważają, że tego typu postawy mogą manifestować ludzie o stabilnej sytuacji materialnej i psychologicznym poczuciu bezpieczeństwa,
fundament dobrobytu ekonomicznego społeczeństwa, gwarantuje jego rozwój, wynika to z tego, że klasę średnią cechuje przedsiębiorczość, innowacyjność. Klasa ta kreuje popyt, jet to rzesza konsumentów nakręcająca koniunkturę gospodarczą,
kreuje postęp technologiczny, jest siłą stymulującą rozwój cywilizacyjny współczesnego społeczeństwa – jest tu duża rola ludzi wiedzy, rola tej grupy wzrasta, profesjonalna wiedza daje władzę.
Robotnicy w postindustrialnym społeczeństwie
Robotnicy jako klasa są produktem rewolucji przemysłowej i kapitalizmu, w okresie przemysłowym stanowili najliczniejszą klasę społeczną.
Według Marksa robotnicy mieli być grabarzem kapitalizmu, tymczasem to kapitalizm w wydaniu postindustrialnym sprawił, że robotnicy są klasą schodzącą. Daniel Bell wiąże ten proces z nadejściem ery postindustrialnej i nowego typu społeczeństwa – przejście od dominacji sektora II do dominacji sektora III. Głównym powodem kurczenia się klasy robotniczej jest bezrobocie technologiczne.
Istnieje jednak konkurencyjna teoria twierdząca, że wkraczamy w erę superindustrializmu.
Teza o zburżuazyjnieniu współczesnej klasy robotniczej – podniósł się poziom życia współczesnych robotników, a poziom konsumpcji zbliża się do standardów klasy średniej. Żyjąca dostatnio klasa robotnicza straciła swój radykalizm i rewolucyjność, co manifestuje się w słabszym poparciu dla lewicowych partii, ruchów społecznych i ideologii – zamożny robotnik przestaje kontestować kapitalizm.
David Lockowood – badania w Anglii nad środowiskiem klasy robotniczej, dotyczące wizji społeczeństwa i kapitalizmu, jaka występuje w świadomości społecznej robotników i jak się z tym wiążą inne ich postawy i systemy wartości.
Nie ma jednej klasy robotniczej, nie ma wspólnego wizerunku, istnieją trzy typy mentalności robotników:
Tradycyjny, proletariacki typ świadomości klasowej, który opiera się na kontestacji ładu kapitalistycznego i na radykalizmie działania, społeczeństwo widziane jest jako dychotomicznie podzielone – konfliktowa wizja kapitalistycznego społeczeństwa. Taki sposób percepcji świata to zawsze wizja grup pokrzywdzonych, robotnicy mają silne poczucie własnych interesów i walczą w ich obronie, są aktywni w związkach zawodowych. Jest to elektorat brytyjskiej Partii Pracy (zabarwienie lewicowe). Mamy do czynienia z silnym poczuciem identyfikacji z własną klasą, tożsamość społeczna budowana jest wokół faktu bycia robotnikiem. Robotnicy tacy przeważnie należą do tradycyjnych gałęzi przemysłu, które dziś są na drugim planie (górnictwo, hutnictwo, dokerzy), zamieszkują osiedla i miasta, ośrodki przemysłu, wykonywany zawód przekazywany jest z pokolenia na pokolenie, jest to rodzinna tradycja, wytwarza to bardzo silne więzi i silne wspólnoty społeczne, więzy sąsiedzkie i rodzinne budują zwartą i solidarną wspólnotę.
Tradycyjny typ świadomości, ale uległy. Są to przeważnie robotnicy zatrudnieni w rolnictwie i drobnym przemyśle, częściej związani ze środowiskiem prowincjonalnym – wiejskim i małomiasteczkowym. Praca w małych firmach ma charakter bardziej rzemieślniczy, stosunki pracy są patrymonialne, nie przypominają relacji biurokratycznych, wszyscy się znają, w pracy i w społeczności lokalnej występuje silna kontrola społeczna. Robotnicy postrzegają strukturę społeczną w kategoriach kooperacyjnych, niekonfliktowych, mają silne poczucie hierarchii społecznej i swojego miejsca w niej, nie kontestują ładu, akceptują go, od szefów oczekują przewodnictwa w kwestiach społecznych, politycznych. Mają niechętny bądź wrogi stosunek do związków zawodowych, nie strajkują.
Sprywatyzowany typ świadomości – nowy typ robotnika, przeważa w nowoczesnych gałęziach przemysłu. Jest to typ robotnika najlepiej wykształcony, mobilny społecznie i geograficznie, nie zakorzenia się, prace traktuje w sposób wysoce instrumentalny, jako drogę do wyższego poziomu życia i konsumpcji, słabo identyfikuje się z własnym zawodem, sprawy klasy interesują go wyłącznie z perspektywy walki o wyższe zarobki, solidarność i lojalność grupowa jest słabo rozwinięta, do związków zawodowych i Partii Pracy też ma stosunek instrumentalny, a nie ideologiczny, jest zorientowany na życie prywatne, rodzinę, zapewnienie jej dobrobytu lokuje się na czele ważnych wartości, brak silnych więzi koleżeńskich i sąsiedzkich, nie zamieszkuje tradycyjnych dzielnic przemysłowych w wielkich miastach, a raczej „sypialnie” tych miast – życie prywatne toczy się w samotności i izolacji. Ten typ mentalności stał się podstawą do stworzenia tezy o zburżuazyjnieniu klasy robotniczej.
Krytyka tez Lockwood’a
Inne badania prowadzone w środowisku górników, dokerów nie potwierdziły istnienia pierwszego typy mentalności, obecność drugiego typu również w pełni się nie potwierdziła, natomiast w środowisku wiejskim postawy akceptacji okazały się znacznie rzadsze.
Badania Johna Goldthorp’a („Zamożny robotnik w strukturze klasowej”) wykazały, że zamożny robotnik nie staje się automatycznie podobny do przedstawiciela klasy średniej w swoich postawach, systemie wartości, sam dobrobyt nie zmienia też w sposób radykalny percepcji rzeczywistości, nadal zachowane są liczne atrybuty wyodrębniające robotnika z innych klas społecznych:
widać odrębność w sferze pracy – miejscem pracy nadal jest hala fabryczna, a nie biuro, inny typ zachowań w pracy, pełnienie ról wykonawczych, nie decyzyjnych czy kontrolnych,
sfera stylu życia, etosu klasy robotniczej – w sferze norm obyczajowych, kontaktów towarzyskich, zainteresowań robotnicy zachowują odrębność,
sfera aspiracji życiowych – mentalność robotnika nie jest ukształtowana przez psychologię klasy średniej, wśród robotników jest niższy poziom aspiracji edukacyjnych w stosunku do własnych dzieci, słabsza jest asymilacja etosu sukcesu typowego dla klasy średniej, słabsza motywacja do osiągnięć.
Nie jest tak, że dobrobyt zmniejsza radykalizm, przeciwnie, może być tak, że w pewnych sytuacjach sprzyja radykalizmowi. Ludzie o wysokich aspiracjach konsumpcyjnych, kiedy wystąpi niemożność ich spełnienia, tym bardziej będą się buntować.
Typologia Lockwood’a nie uwzględnia także specyfiki poszczególnych krajów – podważa się uniwersalność tej typologii.
Underclass
Underclass to nowe zjawisko w strukturze społecznej.
Społeczeństwo rynkowe to społeczeństwo dwupoziomowe – jedni utrzymują się z pracy, a inni z zasiłków, pomocy państwa. Ci drudzy to nowy proletariat, nowi „ludzie zbędni”. Underclass powiększa swą liczebność mimo wzrostu zamożności społeczeństwa.
Problem bezrobocia technologicznego – współczesna forma bezrobocia związana z upadającymi gałęziami przemysłu i nieprzydatnymi kwalifikacjami wskazująca na to, że underclass to nie chwilowe zjawisko.
Segmentacja rynku pracy i zwiększanie się liczby stanowisk niskopłatnych i prac dorywczych (sektor główny i sektor wtórny).
Napływ imigrantów i w efekcie wieloetniczność większości społeczeństw zachodnich. Imigranci na ogół trafiają do gett i mają małe zasoby pieniędzy, wykształcenia, stają się klientami biur pomocy społecznej.
Segregacja przestrzenna – lepsze i gorsze dzielnice.
Podstawowy trzon amerykańskiej underclass to ludność murzyńska wielkich miast.
W underclass wykształcają się nowe wzory życia i swoiste błędne koło – zasiłki powodują utratę poczucia odpowiedzialności za własny los, zabijają inicjatywę, rodzi się uzależnienie od państwa – „wyuczona bezradność”. Zasiłki dla samotnych matek skłaniają do niezawierania małżeństw, ludzie decydują się na rozwody, co powoduje osłabienie więzi rodzinnych i jest krokiem w kierunku patologii. Prace dorywcze także są czynnikiem patologizujacym, popychają do działalności przestępczej jako alternatywnego sposobu zdobywania środków do życia. Marginalizacja dotyczy także innych sfer życia, ludzie ci nie biorą udziału w życiu politycznym, nie występują w roli obywateli. Nie uczestniczą także w życiu kulturalnym.
Mamy do czynienia z pokoleniowym dziedziczeniem biedy – dzieci wychowywane w środowisku underclass uczą się żyć tak, jak rodzice – reprodukcja kondycji społecznej w kolejnych pokoleniach.
Wyróżniki underclass:
zamieszkiwanie w izolowanych przestrzennie gettach,
bezrobocie na ogół trwałe, uzależnienie od opieki państwa,
długotrwałe doświadczanie biedy – bieda stanem permanentnym,
brak albo niskie kwalifikacje,
wysokie wskaźniki przestępczości i patologii – kryminalizacja środowiska underclass.
Proponowane strategie działania w odniesieniu do underclass (dwa stanowiska):
Winę na utrzymywanie się i rozrost underclass ponosi welfare state i polityka nadmiernej opiekuńczości, która nie skłania do poszukiwania stałych źródeł utrzymania, uczy bierności i bezradności – polityka państwa nagradza zachowania, którym powinna przeciwdziałać.
Należy dać ludziom wędkę, a nie rybę, powinno się rozwijać programy społeczne nastawione na aktywizację zawodową, podnoszenie kwalifikacji i samooceny, wyprowadzenie ludzi z gett i zagwarantowanie im pracy – ale wymaga to ogromnych nakładów finansowych.
Stratyfikacja etniczna we współczesnych społeczeństwach
Społeczeństwa zachodnie stały się wieloetniczne w wyniku migracji (np. USA – kraj imigrantów).
Struktura etniczna USA (1820-1975):
75% - imigranci z Europy, głównie z wysp brytyjskich (mieli dużą rolę w konstytuowaniu się kultury USA – język, obyczaje);
18% - Ameryka Łacińska i Kanada;
niecałe 5% - Azja.
Najbardziej wpływową grupa imigrantów do dziś są biali anglosascy protestanci, grupa ta sytuuje się na czele hierarchii etnicznej, wyróżnia ja czynnik rasowy, religia, etos, który stał się etosem amerykańskim (etyka pracy i wysiłku, indywidualna przedsiębiorczość, wartość przywiązywana do własności i posiadania, wysoka ranga wartości moralnych, wartość autonomii wspólnot lokalnych, samorządność i samoorganizacja) – fundament kultury amerykańskiej przetransportowany z Europy.
W wyniku napływu licznych grup etnicznych grupy te od razy znajdują się w sytuacji mniejszości, są obce na danym terytorium, mniej liczne niż ludność miejscowa. Stanowią konkurencję do miejsc pracy, w szkołach, szpitalach – panuje sytuacja konkurencji o rozmaite dobra i wartości. Kształtuje się i narzuca innym pewne kulturowe przekonania na temat danej mniejszości – stereotypy i przesądy upowszechnione w społeczeństwie stanowią podłoże dyskryminacji i ułatwiają, usprawiedliwiają ją. Legitymizuje się nierówności społeczne na tle etnicznym.
Stratyfikacja etniczna – nieproporcjonalna alokacja grup etnicznych do poszczególnych klas społecznych, grupy etniczne lokują się z reguły na dolnych szczeblach drabiny stratyfikacyjnej,
np. wolne zawody, specjaliści (dot. mężczyzn):
ponad 14% - biali
7% - Latynosi
6% - czarni
managerowie i dyrektorzy:
14% - biali
6% - Latynosi
5% - czarni
sektor usług (pielęgniarki, fryzjerzy itd., dot. kobiet):
37% - czarne
25% - Latynoski
21% - białe
Uprzedzenia – wroga bądź negatywna postawa wobec członków jakiejś grupy etnicznej, narodowej, regionalnej oparta na fałszywych uogólnieniach powstałych na skutek niekompletnych bądź fałszywych informacji.
Z pojęciem uprzedzeń zawsze wiąże się pojęcie wrogości i jej demonstrowanie.
Dyskryminacja – nierówny sposób traktowania ludzi ze względu na ich narodowość, płeć itd., przejawia się w odmawianiu członkom jakiejś grupy dostępu do cenionych dóbr – pracy, wykształcenia, władzy.
Uprzedzenia zazwyczaj są uzasadnieniem dla dyskryminacji.
Typologia postaw wg Roberta Mertona:
człowiek tolerancyjny bezwyjątkowo – nie ma uprzedzeń na poziomie mentalności i zachowań
człowiek tolerancyjny nie bezwyjątkowo – nie ma uprzedzeń etnicznych i deklaruje to, ale w szczególnych okolicznościach, pod presją społeczną, jest w stanie dyskryminować
bojaźliwy fanatyk – ma uprzedzenia, ale nie jest skłonny do aktów dyskryminacji w obawie przed głosem opinii publicznej
zatwardziały fanatyk – ma uprzedzenia i jawnie je wyraża, dyskryminuje
Statystycznie dominują postawy 2 i 3, postawy skrajne są w mniejszości.
Należy odróżnić dwie rzeczy: dyskryminację i uprzedzenia jako postawy indywidualne od ich postaci zinstytucjonalizowanej, kiedy wbudowane są w system społeczny.
Turner stworzył teoretyczny model wyjaśniający, dlaczego pewne grupy stają się obiektem dyskryminacji, dlaczego członkowie innych grup dyskryminują (zasady działania mocy dyskryminowania) – model antagonizmów etnicznych:
„Moc dyskryminowania” zależy od zasobów, jakie dana grupa etniczna posiada i z którymi przybywa do danego kraju.
Celem dyskryminacji stają się częściej te grupy, które są łatwo rozpoznawalne ze względu na cechy zewnętrzne, którymi się odróżniają.
Poziom dyskryminacji może być różny, przejawiać się mniej lub bardziej drastycznie:
ludobójstwo, czystki etniczne – najostrzejsza forma dyskryminacji,
segregacja przestrzenna, umieszczanie grup etnicznych w gettach, slumsach, określonych dzielnicach,
izolacja ekonomiczna, odcięcie od wyżej płatnych zawodów, stanowisk, zepchnięcie do pozycji underclass.
Czynnikiem wpływającym na dyskryminację jest poczucie zagrożenia, jakie ma dana grupa. Nieważne, czy podstawy tego poczucia są realne, czy urojone, poczucie lęku pojawia się, gdy grupa uważa, że inne grupy konkurują z nią i ją ograniczają. Większy lęk wzbudza duża grupa etniczna, bo jest w stanie opanować miejsca pracy, dzielnicę mieszkaniową, politykę. Każda kolejna taka duża imigracja jest traktowana jako zagrożenie.
Wzajemne relacje kształtują się na bazie intensywności uprzedzeń i pojawiania się różnych negatywnych stereotypów dotyczących grup etnicznych.
Sposoby wyjścia z dyskryminacji (są dwa stanowiska):
Walka o zniesienie przejawów dyskryminacji, co przeważnie dzieje się na forum politycznym (droga legalno-prawna).
Strategia asymilacji – wtopienia się mniejszościowej grupy etnicznej w większość, może mieć różne stopnie i szczeble, np. całkowita rezygnacja z dotychczasowej tożsamości kulturowej, przejęcie obyczajów społeczeństwa, wykorzenienie się z własnej kultury, przebudowa tożsamości. Tempo asymilacji jest różne w przypadku różnych grup etnicznych.
Stratyfikacja według płci we współczesnych społeczeństwach
Stratyfikacja płci istniała zawsze, ale podział ten w dzisiejszych demokratycznych społeczeństwach nabrał rangi szczególnej. Problem ten został upolityczniony poprzez rozwój ideologii i ruchów feministycznych.
Płeć to nie tylko fakt biologiczny, ale i socjokulturowy, tzn. społeczeństwa zawsze określały, co jest odpowiednie i stosowne dla kobiet, a co dla mężczyzn – są to kulturowe wzory męskości i kobiecości, radykalnie sobie przeciwstawne. Mężczyźni tradycyjnie mieli przejawiać zdolności przywódcze, dominację, agresywne zachowanie, twarde i bez emocji, ambicję, dążenie do sukcesu. Kobiety – uległość, pozycja zależna, kształtowanie wrażliwości, emocjonalności, domena ich aktywności to dom i rodzina. Wzory te niewiele zmieniły się przez wieki. Wzorzec przekazywany jest poprzez socjalizację rodzinną, utrzymywany przez socjalizację szkolną, media – istnieje silny bodziec, który kształtował oczekiwania wobec kobiet i mężczyzn.
Stratyfikacja według płci to nieproporcjonalne rozmieszczenie kobiet i mężczyzn na drabinie stratyfikacyjnej.
Obszarem, gdzie widoczne są przejawy dyskryminacji według płci, jest sfera pracy. Kobiety mniej zarabiają na analogicznych stanowiskach, jest to tendencja ogólnoświatowa, kobiety są częściej zwalniane i zajmują w swoich zawodach głównie stanowiska niekierownicze i podrzędne. Częściej lokują się w zawodach o niższym statusie społecznym (wyraźna segregacja zawodowa).
Kobiety zarabiają mniej, bo:
to mężczyźni ustalają płace kobiet, zajmując stanowiska kierownicze,
kobiety mają na ogół niższe aspiracje i traktują pracę zawodową wyłącznie jako dodatkowe źródło dochodów rodziny, szukają prac wymagających mniejszych aspiracji i kwalifikacji (H. Domański – kobieta jako „zadowolony niewolnik”), akceptują niższy status zawodowy,
teorie dwusektorowego rynku pracy:
sektor główny związany z zawodami wysoko wyspecjalizowanymi,
sektor wtórny, który skupia zawody o niskich kwalifikacjach, wiąże się także z pracą domową.
Kobiety częściej trafiają do sektora wtórnego, ma to dwie przyczyny:
specyfika rynku pracy,
mentalność, poziom aspiracji i tradycyjny scenariusz roli kobiety akceptowany przez kobiety.
Sfera władzy i polityki:
Ze wszystkich badań wynika, że mężczyźni o wiele częściej zajmują stanowiska kierownicze w administracji, polityce i gospodarce. W sferze polityki jest niedoreprezentacja kobiet.
Sfera obyczajowa:
W przypadku dziewcząt karze się za sferę seksualną, co wynika z badań nad sądami rodzinnymi. Dominuje patriarchalny model rodziny. Kobietom częściej przypina się łatkę osoby zdemoralizowanej.
Socjologiczne wyjaśnienia faktu istnienia nierówności związanych z płcią:
funkcjonaliści: podział pracy ze względu na kryterium płci lepiej zapewniał przetrwanie społeczeństw pierwotnych, o wędrownym trybie życia, podział ten utrwalił się na kolejne wieki, kiedy już nie było ku temu potrzeby;
teoretycy konfliktu: mężczyźni silniejsi fizycznie wykorzystywali tę naturalną przewagę do utrzymywania dominującej pozycji w rodzinie;
teoretycy kultury: w społeczeństwie zawsze istniały bardzo silne przekonania, które podkreślały szczególne predyspozycje kobiet do wychowywania dzieci i zajmowania się domem związane z jej konstrukcją psychiczną i fizyczną, stały się one kulturowo obowiązującym wzorcem, który wpajany był w socjalizacji.
Skutki przełamywania wzorca kulturowego: kobiety, pracując zawodowo, nadal zajmują się tradycyjnymi obowiązkami związanymi z domem i dziećmi, wzorzec rodziny partnerskiej to najczęściej tylko kategoria socjologiczna.
W Polsce prawie 90% respondentów wyraziło pogląd, że najważniejszą wartością dla kobiety jest dom i dzieci. W Holandii – 41%, w Wielkiej Brytanii – 45%.
Na pytanie, kto w sytuacji bezrobocia powinien mieć większe prawo do zatrudnienia, w Polsce ponad 50% respondentów orzekło, że mężczyzna. W innych krajach postkomunistycznych odsetek ten jest jeszcze większy – dlaczego?:
młodość tradycji demokratycznych, liberalne postawy nie zdążyły się jeszcze ukształtować,
duży wpływ kościoła katolickiego i wspieranego przez niego modelu rodziny.
Przejawy zmian w tej dziedzinie:
kobiety częściej kończą studia kształcące w zawodzie dotychczas zdominowanym przez mężczyzn (np. prawo, informatyka),
rośnie udział kobiet w polityce,
zachodzą pewne przekształcenia w typie rodziny, który ewoluuje w kierunku rodziny partnerskiej.
MOBILNOŚĆ SPOŁECZNA
Ludzie w społeczeństwie nieustannie zmieniają swoja pozycję społeczną, status, miejsce zamieszkania.
1927r. – Pitrim S