Socjologia rodziny - rodziny zastępcze i adopcyjne jako formy kompensacji sieroctwa naturalnego i społecznego

Sieroctwo społeczne jest w Polsce zaliczane do zjawisk patologicznych dotykających rodzinę. Sieroctwo naturalne występuje w przypadku śmierci obojga rodziców, charak- terystyczne jest np. w okresach wojen czy klęsk żywiołowych. Sieroctwo społeczne dotyczy dzieci, których rodzice zostali pozbawieni praw rodzicielskich, zrzekli się ich sami lub po prostu się nimi nie interesują. Ma ono różne uwarunkowania społeczne, ekonomiczne, psy- chologiczne i najczęściej są one ze sobą powiązane.
Jak twierdzi A. Wachowiak problem sieroctwa społecznego w Polsce nasilił się
w okresie transformacji. Miały na to wpływ nowe podziały społeczne, wzrost bezrobocia,
a także wprowadzenie w 1993r. ustawy aborcyjnej. W krajach Europy Zachodniej spadła liczba, adopcji co mogło być spowodowane z kolei możliwością legalnego przerywania ciąży, a także wzrost społecznej akceptacji dla matek samotnie wychowujących dzieci.
Sieroty społeczne trafiają zazwyczaj do domów dziecka, ośrodków opiekuńczych
i wychowawczych, ale mają szanse na zmianę statusu, kiedy trafią do rodziny adopcyjnej lub zastępczej.
Istnieje pewna gradacja instytucji sprawujących opiekę nad sierotami społecznymi. Najlepsze dla rozwoju dziecka są rodziny adopcyjne, potem rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. Domy dziecka mogą dobrze pełnić swoją rolę, kiedy jest w nich mało dzieci,
a w Polsce jest to raczej rzadkość. Domy dziecka są bardzo przepełnione i brakuje w nich fachowego personelu oraz środków finansowych na utrzymanie.


W zakresie literatury przedmiotu da się wyodrębnić kilka nurtów poruszających sprawy adopcji. Są to :
1. nurt prawniczy – zajmuje się kwestią przysposobienia w świetle obowiązującego
w Polsce prawa
2. nurt medyczny – dotyczy warunków badań klinicznych przeprowadzanych wśród
dzieci adopcyjnych i dzieci „naturalnych”
3. nurt psychologiczno-pedagogiczny – reprezentuje wyniki badań dotyczących
problemu sytuacji psychicznej osób/dzieci/ adoptowanych, ich postaw
interpersonalnych w rodzinie, postaw rodzicielskich, motywu adopcji, tajemnicy
adopcji itp.
Mniej się pisze natomiast o celach społeczno-demograficznych osób decydujących na adopcję, adaptacji dziecka do nowego środowiska rodzinnego, relacji i kontaktach dalszej rodziny itp. Mało się pisze także o problemie instytucji rodzin adopcyjnych, ich funkcjo- nowania strukturze społecznej, o problemach materialnych i kulturalnych.

Adopcja, inaczej przysposobienie, to w sensie prawnym przyjęcie obcego dziecka do rodziny. Dziecko uzyskuje wszystkie przywileje członka rodziny, a jego rodzice otrzymują nad nim władzę rodzicielską. Przez przysposobienie należy rozumieć powstały z woli osób zainteresowanych taki stosunek prawny, jaki istnieje pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Między przysposabiającym a przysposobionym powstają wszelkie obowiązki i prawa właściwe dla naturalnego stosunku rodzicielskiego. Wiąże się z tym stan cywilny polegający na pochodzeniu jednej osoby od drugiej, władza rodzicielska, obowiązek alimentacyjny. Przysposobienie jest, więc formą prawną, która w sposób sztuczny stwarza pokrewieństwo
i to pokrewieństwo najbliższe.
Adopcja jest bardzo ważnym społecznie procesem. Zapewnia pozbawionym opieki rodzicielskiej dzieciom możliwości wychowania w rodzinie. Rodzina adopcyjna nadaje dziecku własne nazwisko i pragnie zastąpić mu rodziców biologicznych. Przysposobić można osobę małoletnią, począwszy od pierwszych dni jej życia. Jeśli ukończyła ona trzynaście lat-wówczas za jej zgodą. Samą procedurą adopcyjną zajmują się ośrodki adopcyjno-opiekuńcze. Adopcję orzeka sąd rodzinny. Jest ona z reguły i powinna być trwała. Można ją rozwiązać tylko w szczególnych przypadkach, np. z powodu problemów wychowawczych, zaburzeń emocjonalnych u dziecka, maltretowania dziecka w rodzinie adopcyjnej, złego stanu zdrowia rodziców lub dziecka czy nieudolności wychowawczej rodzin. Ponieważ najwyższym celem adopcji jest dobro dziecka osoby, które chcą je adoptować muszą poddać się procesowi klasyfikacji. Przysposobienie nie oznacza wzięcia sieroty "na wychowanie", lecz przyjęcie jej jako własnego dziecka.
Pociąga natomiast za sobą szereg skutków prawnych, takich jak:
• zmiana nazwiska dziecka na to, które posiadają rodzice adopcyjni (sporządzany jest nowy akt urodzenia dziecka),
• nabycie przez przysposobionego wszystkich praw majątkowych związanych z nową rodziną (włącznie z dziedziczeniem),
• ustanie wszelkich praw i zobowiązań dziecka wobec rodziny naturalnej i nabycie tychże
w stosunku do rodziny adopcyjnej (np. prawa alimentacyjne).
W sferze psychologicznej i moralnej pełne przysposobienie dziecka oznacza wzięcie przez rodziców adopcyjnych całkowitej odpowiedzialności za rozwój i wychowanie sieroty, tak jak ma to miejsce w przypadku własnego dziecka.
Przysposobić można dzieci, których rodzice: nie żyją, zostali pozbawieni przez sąd władzy rodzicielskiej, zrzekli się przed sądem władzy rodzicielskiej, są ubezwłasnowolnieni.

W literaturze przedmiotu wyróżniane są rodzaje adopcji:
1 - Adopcja pełna- rozwiązalna w sensie prawnym polega na tym, że dziecko opuszcza swoją dotychczasową rodzinę i w pełni zostaje włączone do rodziny adopcyjnej, między stronami powstaje stosunek rodzicielski.
2- Adopcja całkowita- jest nierozwiązalna, zachodzi wtedy gdy rodzice dziecka nie żyją lub są nie znani.
3 - Adopcja niepełna- zachodzi wtedy gdy zostanie orzeczona, między stronami powstaje stosunek rodzicielski, dziecko nie zostaje w pełni wprowadzone w nową rodzinę, dlatego że pozostają więzi prawne z rodziną naturalną.

Inną formą sprawowania opieki nad dziećmi osieroconymi jest rodzina zastępcza. Rodzina zastępcza jest formą zastępczego środowiska rodzinnego i powstaje na mocy orzeczenia sądu, lecz stanowi nie stałą a czasową formę opieki nad dzieckiem. Utworzenie rodziny zastępczej nie powoduje powstania więzi rodzinno-prawnej pomiędzy rodzicami zastępczymi a dzieckiem, jak to się dzieje w adopcji.
Dzieci w rodzinie zastępczej przebywają do czasu uregulowania ich sytuacji prawnej. Potem mogą być adoptowane przez rodzinę zastępczą lub inną rodzinę oraz mogą powrócić do rodziny naturalnej, jeżeli zapewnia ona dziecku pełne bezpieczeństwo. Dzieci mogą przebywać w rodzinie zastępczej również do czasu usamodzielnienia się. Rodzina zastępcza w wypełnianiu swoich funkcji kieruje się dobrem przyjętego dziecka i poszanowaniem jego praw. Fundamentalnym prawem dziecka jest prawo do wychowania w rodzinie, ale gdy zabraknie rodziny naturalnej jej funkcje może przejąć rodzina zastępcza.
Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim, czyli np. żyjącej w konkubinacie. Rolę tę pełnić może także jeden ze współmałżonków, oczywiście za zgoda tej drugiej osoby. Sprzeczne
z interesami dziecka jest jednak umieszczanie go przy osobie, która żyje w związku homoseksualnym. Dodatkowo osoby starające się o status rodziny zastępczej muszą spełniać następujące warunki: posiadać polskie obywatelstwo, nie mieć konfliktów z prawem (nieka- ralność), mieć unormowane warunki mieszkaniowe, stałe źródło dochodu (przynajmniej jednego opiekuna), stan zdrowia umożliwiający sprawowanie opieki nad dzieckiem
w rodzinie zastępczej oraz muszą odbyć szkolenie dla rodzin zastępczych.

Zgodnie z polskim prawem wyróżnia się rodziny zastępcze:
1. spokrewnione z dzieckiem - osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, które dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka,
2. nie spokrewnione z dzieckiem - to rodzina „obca”, która tymczasowo bądź na stałe opiekuje się i wychowuje dzieci osierocone lub którym rodzice nie są w stanie zapewnić opieki i wychowania. Rodzina taka pełni funkcję rodziców zastępczych bez zrywania więzi z rodziną biologiczną dziecka.
3. zawodowe, nie spokrewnione z dzieckiem:
a) wielodzietne – umieszcza się w niej w tym samym czasie nie mniej niż troje i nie więcej niż sześcioro dzieci. W przypadku konieczności umieszczenia w rodzinie licznego rodzeństwa liczba dzieci w wielodzietnej rodzinie zastępczej może się zwiększyć.
b) specjalistyczne – umieszcza się w niej dzieci niedostosowane społecznie albo dzieci z różnymi dysfunkcjami, problemami zdrowotnymi wymagającymi szczególnej opieki i pielęgnacji. W rodzinie tej może wychowywać się w tym samym czasie nie więcej niż troje dzieci.
c) o charakterze pogotowia rodzinnego – umieszcza się w niej nie więcej niż troje dzieci na pobyt okresowy do czasu unormowania sytuacji życiowej dziecka, nie dłużej niż na 12 miesięcy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach pobyt dziecka może być przedłużony, jednak nie więcej niż o kolejne trzy miesiące.
Rodzinie zastępczej udziela się pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka. Niespokrewniona z dzieckiem rodzina zastępcza otrzymuje dodatkowo na każde umieszczone w niej dziecko kwotę odpowiadającą 10 proc. podstawy z tytułu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem i jego wychowania. Zawodowa nie spokrewniona z dzieckiem wielodzietna lub specjalistyczna rodzina zastępcza otrzymuje wynagrodzenie z tytułu świadczonej opieki i wychowania, a zawodowa niespo- krewniona z dzieckiem rodzina zastępcza o charakterze pogotowia rodzinnego otrzymuje wynagrodzenie również z tytułu pozostawania w gotowości do przyjęcia dziecka.
Polski system opieki charakteryzuje się wysokim stopniem zbiurokratyzowania
i dominacją zinstytucjonalizowanych form opieki nad dzieckiem. Badana ukazują też niekorzystny obraz, jeśli chodzi o rodziny zastępcze, które prezentują niski poziom pod względem społecznym i ekonomicznym. Często opiekunami ustanawiani są krewni mimo, że nie posiadają odpowiedniego zabezpieczenia finansowego, odpowiednich warunków mieszkaniowych czy dobrego stanu zdrowia. Rodziny takie nie zawsze dobrze wykonują swoje zadania.

Rodzina jest dla dziecka pierwszym środowiskiem społecznym w życiu. Wywiera ona znaczący wpływ na zachowanie się jednostek, ich stosunek do innych osób, do świata wartości, do systemu norm i wzorów postępowania, może w sposób dość pełny zaspakajać potrzeby psychiczne i fizyczne, a przede wszystkim potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, miłości, wzajemnej pomocy oraz potrzeby życzliwości i zaufania. Jeżeli z jakichś powodów zabraknie tej naturalnej rodziny, do opieki społecznej należy zadanie włożenia wszelkiego wysiłku w to, aby dziecko mogło się prawidłowo rozwijać w środowisku jak najbardziej zbliżonym do naturalnego.


BIBLIOGRAFIA:
1) Marek Andrzejewski (red.) – „Rodziny zastępcze – problematyka prawna”; Toruń 2006
2) Jacek Jarosław Błeszyński – „Kluczowe zagadnienia przysposobienia i funkcjonowania rodzin adopcyjnych”; Kraków 2005
3) Anna Wachowiak – „współczesne problemy socjologii rodziny”; Poznań 2001