Osteoporoza
Osteoporoza jest metaboliczną chorobą kości prowadzącą do zwiększonego ryzyka złamań. Jest chorobą o zasięgu światowym, występującą we wszystkich społeczeństwach, w różnych regionach geograficznych. Klinicznymi jej objawami są złamania kości i wynikające z nich powikłania. Rozpoznanie osteoporozy oparte jest na wystąpieniu złamania, ale poprzedza go wieloletni, bezobjawowy proces ubytku masy kostnej. Coraz więceb środków i wysiłków dotyczących przeciwdziałań osteoporozie ukierunkowanych jest na szeroko zakrojone działania profilaktyczne. Coraz szerzej wykorzystywane są możliwości wynikające z wczesnej diagnostyki osteoporozy związane z zastosowaniem densytometrów nowej generacji. Praktyczne wdrożenia dotyczą informacji odnośnie etiopatogenezy, metabolizmu budowy i przebudowy kości, a także czynników ryzyka. Szeroką oświatą zdrowotną są obejmowane środowiska służby zdrowia, leczący jak i leczeni, a do działań profilaktycznych włączani coraz aktywniej czynnie sami zainteresowani.
W tej sytuacji na jak najszersze poparcie zasługują wszelkie próby popularyzacji zarówno wiedzy o osteoporozie, jak i środków praktycznych umożliwiających jej zapobieganie.
Rola wapnia w organizmie
Wapń jest niezbędny do mineralizacji kości oraz do szeroko pojętego metabolizmu ustrojowego. Homeostaza wapniowa ustroju powodująca, że we krwi znajduje się stała ilość wapnia (100 mg/1 surowicy) utrzymywana jest w sposób bardzo precyzyjny również wtedy, gdy przez dłuższy czas nie ma go w pożywieniu! Ażeby utrzymać stały poziom wapnia, również podczas niedoboru w dostarczanych pokarmach, organizm czerpie potrzebny pierwiastek z układu kostnego. Szkielet jest więc magazynem wapnia (99% soli wapnia ustrojowego), a proces odwapnienia kości występuje wówczas, gdy wraz z pożywieniem nie dostarcza się wystarczającej ilości tej substancji. Organizm potrzebuje określonej ilości wapnia, która może być w każdej chwili wykorzystana do wspomożenia prawidłowego funkcjonowania serca, układu krążenia, pracy mięśni, systemu nerwowego oraz do krzepnięcia krwi. Zbyt niski poziom wapnia we krwi może szybko doprowadzić do niebezpiecznych objawów manifestujących się tężyczką.
W czasie ciąży organizm przyszłej matki uruchamia zapasy wapnia, które wydzielane podczas karmienia stanowią budulec dla szkieletu dziecka.
Kto choruje na osteoporozę?
Dotychczas przyjmowano, że ponad 90% chorych na osteoporozę stanowią kobiety, a tylko 10% mężczyźni. Wszystkie kobiety przechodzą menopauzę, a tylko pewna część choruje na osteoporozę. Zatem klimakterium nie może być jedynym czynnikiem wywołującym chorobę. U mężczyzn osteoporoza występuje rzadziej i w późniejszym wieku, ponieważ, po pierwsze: mają mocniejszą budowę kości i więcej masy kostnej, co jest związane ze specyfiką płci;
po drugie: produkcja hormonów utrzymuje się w pewnym zakresie aż do późnej starości. Z tych względów diagnozowanie mężczyzn jest trudniejsze.
Obecnie w krajach wysoko rozwiniętych wzrasta zarówno liczba zachorowań na osteoporozę, związana ze wzrostem przeciętnej długości życia, jak również wzrasta procent dotkniętych nią mężczyzn. Przyczyna tego trendu obserwowanego w Turcji, Polsce i krajach skandynawskich nie jest znana.
U 10% kobiet pięćdziesięcioletnich, 50% sześćdziesięcioletnich i 100% osiemdziesięcioletnich można zauważyć w kręgosłupie objawy osteoporozy. Szacuje się, że co czwarta kobieta po 65 roku życia cierpi na osteoporozę w stadium wymagającym leczenia! W Niemczech dochodzi rocznie do 150 000 złamań kości (z czego 50 000 to złamania szyjki kości udowej), które spowodowane są zmianami w szkielecie związanymi z osteoporozą. W 78% dotyczy to kobiet, a w 22% mężczyzn. W Polsce odnotowuje się około 12 000 złamań szyjki kości udowej rocznie. Należy wspomnieć, że po złamaniu szyjki kości udowej pacjent przebywa w szpitalu przeciętnie około jednego miesiąca.
Osteoporoza - choroba metabolizmu tkanki kostnej
Osteoporozę można ogólnie określić jako zaburzenia przemiany tkanki kostnej. Obok ogólnych czynników hormonalnych działających systemowo i miejscowo na tkankę kostną, szczególnie istotną rolę pełnią w tym czynniki żywieniowe, a zwłaszcza sole wapnia, którego 99% znajduje się w kośćcu. Aby szkielet mógł spełniać swe funkcje, niezbędny jest wapń. Gdy wapń jest zbyt słabo lub nie jest wbudowywany do kości, tracą one swoje niezbędne właściwości, stają się kruche i porowate. Początkowo jest to widoczne wyłącznie pod mikroskopem, natomiast w studium zaawansowanym schorzenia kości stają się rzeszotowate. W konsekwencji przy nieznacznych obciążeniach dochodzi do pęknięć lub złamań. Zachwiana jest równowaga pomiędzy tworzeniem a obumieraniem komórek. Nie produkuje się wystarczająco dużo nowych przy zbyt dużej ilości usuwanych komórek. To wszystko prowadzi do podwyższonego ryzyka złamania kości i utraty podporowej, ochronnej i nośnej funkcji szkieletu. Nie tylko gwałtowny upadek może spowodować złamanie. Niewielkie obciążenia, skręcenia i przeciążenia ujawniają, że wraz z upływem czasu zmniejsza się ilość masy wypełniającej trzony kręgów, substancja gąbczasta nie spełnia swojej roli podporowej, a warstwa powierzchniowa i wewnętrzna pęka jak zgniecione pudełko tekturowe. Niekiedy chorobę odkrywa się zupełnie przypadkowo, np. podczas prześwietlenia płuc. Pacjent zazwyczaj nie zdaje sobie sprawy ze swojego stanu, ponieważ początkowo choroba przebiega bezboleśnie i łagodnie. Nieprzypadkowo nazywa się osteoporozę „cichym złodziejem tkanki kostnej".
Osteoporoza pierwotna i wtórna
Osteoporoza występuje częściej w krajach Europy Zachodniej niż np. w Azji,
chociaż i tam zaobserwowano przypadki zachorowań i zagrożenia te ulegają
dynamicznym przesunięciom. Medycyna wyróżnia - na podstawie obrazu choroby, przedziału wiekowego i przyczyn - dwie formy obrazu klinicznego choroby:
- osteoporoza pierwotna, której przyczyny są wielostronne i często
trudne do określenia;
- osteoporoza wtórna, której przyczyny są łatwiejsze do zdefiniowania
(np. leczeni kortyzonem przez dłuższy okres, długotrwały brak
aktywności spowodowany unieruchomieniem).
Wśród osteoporozy pierwotnej i wtórnej wyróżniono dwa typy:
- Typ I (charakterystyczny dla okresu przekwitania), występuje
najczęściej u kobiet po 50 roku życia i dotyczy przede wszystkim
trzonów kręgów klatki piersiowej i okolic lędźwiowych;
- Typ II (jego objawy są widoczne w wieku bardziej zaawansowanym),
występuje najczęściej jako złamania szyjki kości udowej i kości
przedramienia. Złamania te, choć w mniejszym stopniu, dotyczą
również i mężczyzn.
W jaki sposób lekarz rozpoznaje osteoporozę?
Chory na osteoporozę zgłasza się do lekarza najczęściej wtedy, gdy odczuwa bóle, zazwyczaj spowodowane napięciem mięśni. Ich włókna są nadwerężone, źle obciążone i nadciągnięte, co jest związane ze zmianami kostnymi kręgosłupa. Czasami osłabia je ciężar (wysunięty do przodu brzuch). Po złamaniach kości bóle występują nawet w nocy, natomiast osoby dotknięte osteoporozą odczuwają coraz silniejsze dolegliwości w ciągu dnia, podczas wysiłku, a w nocy, w bezruchu, bóle stają się mniej uciążliwe. Już na pierwszy rzut oka, gdy pacjent jest jeszcze ubrany, doświadczony lekarz może przypuszczać, jaka będzie diagnoza, na podstawie zaobserwowanych zmian fizycznych.
Następstwa choroby
U chorych z objawami typu I można zauważyć:
zmiany w budowie ciała
Kobiety maleją (obserwuje się aż do 15 cm utraty wzrostu), w okolicach klatki piersiowej kręgosłup jest zaokrąglony, głowa porusza się przed, a nie w jego osi. Aby utrzymać równowagę przy zaokrąglonych plecach, kręgosłup wygina sie ku przodowi i powoduje silne wysunięcie sie brzucha.
zmiany w sposobie poruszania się
Zmienia się nie tylko postawa, również chód staje się niezgrabny, kroki niepewne. Chory odczuwa brak pewności i chęci do poruszania się. Jest to dodatkowy czynnik pogarszający stan chorego, gdyż nic nie utrzymywałoby lepiej kręgosłupa w równowadze jak silne mięśnie, które w takiej sytuacji nie są ćwiczone wystarczająco.
bóle
Przeciążone włókna mięśni są napięte i tracą swoją elastyczność. (Nazywane jest to „stwardnieniem mięśni" a wyczuwalne w postaci bolesnych, twardych guzków wielkości orzecha, umiejscowionych w muskulaturze pleców i ramion.) Ale jest to tylko jedna z dolegliwości, na którą uskarżają się chorzy na osteoporozę. Utrata wzrostu powoduje że trzony kręgów nie mogą zachować wystarczającej odległości od siebie, stykają się bocznymi wyrostkami w punktach zupełnie do tego nie przystosowanych, okostna ulega podrażnieniu, pasma nerwowe są uciskane. Dolne żebra mogą się tak daleko przesunąć do dołu, że będą ocierały się o grzebień kości biodrowej. Talia, miękkie wcięcie pomiędzy klatką piersiową i kością biodrową - u młodszych osób ma wysokość od 5 do 10 cm w zależności od wzrostu - zaczyna stopniowo zanikać. Nie jest to tylko zmiana wyglądu zewnętrznego, ponieważ zanik talii powoduje czasami bardzo silne bóle.
Prace wymagające schylenia się, długotrwałe stanie, wszelkie czynności domowe, a nawet robótki ręczne - wszystko staje się wysiłkiem. Kobiety godziły się kiedyś z tą sytuacją, sądząc, że są to nieuniknione cierpienia związane ze starzeniem się. Nie wiedziały, co mogłyby zrobić, aby im przeciwdziałać. Pogorszenie nastroju, depresja, niezdolność do pracy doprowadzają w konsekwencji do izolacji. Trudno codzienności takich osób nie urozmaica ani rozrywka, ani uśmiech. Do tego dochodzą złamania kości. Chory na osteoporozę staje się stopniowo inwalidą. Do niedawna obowiązywało długotrwałe leżenie aż do zrośnięcia się złamania kości (obecnie dzięki skręcaniu śrubami dość szybko umożliwia się pacjentowi poruszanie się), mięśnie wiotczały, zmniejszając z dnia na dzień szansę na ponowne chodzenie.
Na szczęście odstąpiono od tej zasady. Medycyna rozpoznała niebezpieczeństwa, jakie niesie osteoporoza i unieruchomienie. Również pacjenci powinni zapoznać się z przyczynami i skutkami tej choroby.
Leczenie osteoporozy
Wreszcie dochodzimy do tematu, który najbardziej zainteresuje dotkniętych chorobą: W jaki sposób lekarz może pomóc?
Lekarz najpierw stawia diagnozę: czy jest to osteoporoza pierwotna, czy wtórna. Jeśli występują objawy osteoporozy wtórnej, powinien po gruntownym przebadaniu wyeliminować jej przyczyny lub przeprowadzić odpowiednie leczenie, aby nie dopuścić do dalszego rozwoju choroby. Następnie winien stosować te same metody leczenia jak w przypadku osteoporozy pierwotnej.
Osteoporoza pierwotna w zależności od miejsca złamania i wieku chorego dzielona jest na Typ I i Typ II.
Pomoc chirurgiczna
Gdy dochodzi do złamania szyjki kości udowej w osteoporozie Typu II, najważniejsza jest pomoc chirurgiczna. Coraz większy nacisk kładzie się na metody chirurgiczne (gwoździowanie, łączenie śrubami, przy złamaniu szyjki kości udowej wstawienie nowego stawu biodrowego), ażeby uniknąć długotrwałego leżenia.
Zaskakujące jest, że odwapnione kości stosunkowo dobrze tolerują wstawione elementy. Komplikacje, których się obawiano, tj.: odrzucenie metalu, wrzynanie się metalowej główki kości udowej w miednicę mniejszą, zdarzają się rzadko. Ważne jest, aby pacjent jak najprędzej zaczął się poruszać, ponieważ brak aktywności oznacza rozpad tkanki kostnej.
Złamania kręgów w osteoporozie Typu I nie można gwoździować czy łączyć śrubami, gdyż nie pozwala na to bliskość rdzenia kręgowego i włókien nerwowych. Organizm sam musi poradzić sobie ze zmianami, aczkolwiek nie jest wykluczona również interwencja chirurgiczna.
Złamanie trzonu kręgu nie dzieje się nagle, może przebiegać powoli i niezauważalnie. Czasami odkrywane jest przypadkowo, np. podczas prześwietlenia. Złamaniom spowodowanym gwałtownym upadkiem lub nagłym przeciążeniem towarzyszą silne bóle, które można łagodzić odpowiednim ułożeniem ciała i środkami przeciwbólowymi. Aby ułatwić choremu ostrożne poruszanie się, zalecane jest przejściowe noszenie gorsetu ochronnego.
Łagodzenie bólu
Najważniejszym zadanie dla lekarza przy ostrej i chronicznej osteoporozie jest złagodzenie bólu. Ból powoduje napięcie mięśni, co jest przyczyną cierpienia. Stosowanie lekarstw to jedna z możliwości. Jako uzupełnienie środków farmaklogicznych stosuje się zimne i ciepłe okłady (z siana), w Polsce mniej stosowane, elektroterapię, kąpiele i - po pewnym czasie - lekkie masaże. Można również stosować akupunkturę.
Gdy stan chorego trochę się poprawi, stosuje się gimnastykę leczniczą: izometryczne ćwiczenia napinające (napinanie poszczególnych grup mięśni bez poruszania ciałem) oraz ćwiczenia dynamiczne całego ciała, ponieważ bez ich wdrożenia i stosowania niemożliwa jest ostateczna poprawa stanu zdrowia. Ćwiczenia fizyczne dotyczą właściwie nie tylko osób po złamaniach, są one elementem terapii każdego chorego na osteoporozę i powinny zostać wkomponowane w rytm dnia (np. podczas jazdy samochodem: postój na czerwonym świetle można wykorzystać na krótkie ćwiczenie). Dzięki ćwiczeniom można uniknąć środków przeciwbólowych.
Rzadko bolą kości. Ból powstaje w miejscach przyczepów mięśni, przeważnie w okolicach klatki piersiowej i kręgów lędźwiowych przy niewłaściwie napiętych i stwardniałych mięśniach. Ból jest przytłumiony, często miejscowy, rano zanika, a w ciągu dnia nasila się, czasami zmuszając chorego do położenia się.
Właściwe odżywianie
Niemożliwe jest zarówno zapobieganie osteoporozie, jak i skuteczne leczenie bez gruntownej zmiany w sposobie odżywiania się. Należy jeść mniej i bardziej urozmaicone pokarmy. Niektórzy wegetarianie odrzucają nie tylko mięso, ale również produkty pochodzenia zwierzęcego takie jak: mleko, jego przetwory, jaja. Trudno jest zaspokoić samymi owocami zapotrzebowanie na wapń
Należy zredukować tłuszcze, sól kuchenną, natomiast jeść więcej owoców i warzyw, zwrócić uwagę na spożywanie ilości cukru, białej mąki i innych „uszlachetnionych produktów. Między posiłkami zdrowo jest zjeść jabłko niż kawałek czekolady. Ważne są także płyny. Jest wiele soków bogatych w wapń, niestety zbyt mało popularnych w Polsce. Naczelna zasada odżywiania to mleko i produkty mleczne ponieważ mają najwięcej wapnia i powinny być spożywane kilka razy dziennie. Oczywiście nie dodatkowo, lecz zamiast pewnych pokarmów ze względu na niedopuszczanie do nadwagi!