Metodologia badań społecznych

Nauka z perspektywy historii jest procesem stopniowo podlegającym instytucjonalizacji, posiadającym autonomiczne mechanizmy określające zakres i kierunek zmian. Tak rozumiana „nauka” jest z reguły częścią filozofii.
Nauka zdefiniowana przez filozofię jest przede wszystkim rezultatem działalności uczonych. Jednak nauka – wiedza o rzeczywistości – jest także logiczną strukturą, składającą się z rozmaitych teorii, powiązaną z logiczną teorią języka.
Filozofia wraz z logiką zajmują się badaniem twierdzeń naukowych. Logika składa się z dwóch zasadniczych działów: logika formalna (logiczna teoria języka), metodologia nauk (logiczna teoria nauki- centralnym zadaniem jest systematyczna racjonalizacja naukowych czynności badawczych).
Metodolodzy przez racjonalizację danej czynności rozumieją świadome podejmowanie czynności – tzn. taką sytuację, kiedy czynność poznawcza jest wynikiem:
a) dążności poznającego podmiotu do realizacji nie dowolnego – lecz z góry założonego celu,
b) wiedzy tegoż podmiotu o tym, że podejmuje odnośną czynność, uzyska on realizację postawionego sobie celu.
Metodologia traktuje naukę jako proces dochodzenia do wiedzy (pewnej), czyli jako zespół środków umożliwiających kontrolę i uzasadnianie pewnych przekonań.
Wiedza – jako wytwór pracy uczonych to pewien uznawany przez przedstawicieli danej dyscypliny naukowej zespół przeświadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego tak się one mają, oraz wyrażających te sądy twierdzeń czy całych systemów takich twierdzeń stanowiących bądź opisy poszczególnych fragmentów rzeczywistości, bądź teorie wyjaśniające zjawiska z danej dziedziny.
metodologia jest nauką:
1) o właściwym stawianiu, formułowaniu, uzasadnianiu i kontroli zdań orzekających o rzeczywistości (proponowanych na twierdzenia danej nauki),
2) o właściwych sposobach poznawania rzeczywistości. Upraszczając nieco sprawę – w praktyce mamy do czynienie z:
a) ogólną metodologią nauk- analiza metod stosowanych w nauce
b) metodologiami szczegółowymi poszczególnych dyscyplin naukowych-analiza metod stosowanych przez poszczególne dyscypliny na danym etapie rozwoju historycznego.
Metoda- to tyle co określony, powtarzalny i wyuczony sposób – schemat lub wzór postępowania, świadomie skierowany na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do realizacji tego celu.
Metody badawcze to tyle co procedury specyficzne dla danej dyscypliny naukowej (psychologii, socjologii, pedagogiki, chemii czy fizyki), jakimi posługują się przedstawiciele określonej nauki prowadząc prace badawcze.
Metoda badawcza to system wskazań i reguł dotyczących obecności i kolejności stosowania takich elementów postępowania badawczego jak: wybór i ilość technik badawczych metody doboru próby, metody analizy uzyskanych danych.
Metoda naukowa – sposób postępowania – poznawania rzeczywistości – charakterystyczny dla wszystkich nauk lub określonej klasy nauk, nakierowany na właściwe zastosowanie określonych schematów stawiania i weryfikowania hipotez, formułowania, uzasadniania oraz kontroli twierdzeń naukowych.
Wśród metod naukowych możemy wyróżnić: reguły wnioskowań charakterystyczne dla określonych nauk, reguły definiowania pojęć, reguły formułowania i sprawdzania hipotez, reguły formułowania, uzasadniania i kontroli twierdzeń naukowych, schematy podziału, klasyfikacji i typologii obiektów, zjawisk, procesów, reguły wyjaśniania i interpretacji praw i faktów szczegółowych.
Nauka posiada wewnętrzną strukturę:
a) warstwa ontologiczna – nauka jako wiedza pewna (właściwie uzasadniona) o rzeczywistości lub jej fragmencie (wiedza o charakterze deskryptywnym – opisowym),
b) warstwa preskryptywna – reguły poznawania świata.
Filozofia nauki – ogólna metodologia nauk – zajmuje się nauką jako:
1) określonym gatunkiem wiedzy (wiedza naukowa; uzasadniona i pewna),
2) zespołem działań podejmowanych przez uczonych (działalność naukowo badawcza),
3) sposobem działania poznawczego – metodą naukową.
Ogólna metodologia nauk zajmuje się nauką w aspekcie pierwszym i trzecim, natomiast aspekt drugi nauki – działalność naukowo-badawczą omawiana jest na przedmiotach „metody i techniki badań”
W ramach tzw. metodologii szczegółowej (metody i techniki badań) poruszana jest problematyka dotycząca budowania strategii badawczej, która zawiera: określenie problematyki badań, przygotowanie koncepcji badań, wybór metod i technik badawczych, wybór techniki doboru jednostek (próby) do badań, wybór technik analizy zebranych danych, opracowanie i prezentacje zebranego materiału.
Klasyfikacji nauk dokonuje się na podstawie określonych kryteriów:
a) ontologicznych (przedmiotowych),
b) metodologicznych (stosowanych metod).
Podział nauki:
formalne- logika, matematyka
wymaga się, aby poszczególne twierdzenia czy teorie były uzasadnione w oparciu o niesprzeczny logicznie tok wnioskowania. W oparciu o założenia wyjściowe, aksjomaty – w sposób formalny wywodzi się kolejne sądy, które nie mogą być sprzeczne ze swoimi poprzednikami.
Twierdzenia i teorie nauk formalnych są uzasadniane dedukcyjnie (od – przesłanek - zdań ogólnych – do następników – zdań szczegółowych). Jest to metoda niezawodna w tym sensie, iż prawdziwość przesłanek pociąga za sobą prawdziwość wniosków.
Poszczególne twierdzenia nauk formalnych mają charakter zdań analitycznych – wyrażonych w terminach pierwotnych . Poszczególne twierdzenia wynikają logicznie: z innych twierdzeń już udowodnionych lub też, z pewnych założeń naczelnych – zwanych aksjomatami.
empiryczne (realne).- przyrodnicze (fizyczne, biologiczne), społeczne(teoretyczne- filozofia, socjologia, politologia, psychologia; stosowane- socjotechnika, psychoterapia, marketing polityczny, pedagogika), humanistyczne
Metoda nauk empirycznych – nazywana jest metodą stawiania i krytyki hipotez lub metodą hipotetyczno-dedukcyjną.
W naukach empirycznych wymaga się, aby twierdzenia w nich uznawane były uzasadnione poprzez: wyniki najszerzej pojętej obserwacji tej dziedziny rzeczywistości, która stanowi przedmiot danej nauki, odpowiednią interpretację uzyskanych wyników.
Metoda naukowa jest określonym schematem wnioskowania w oparciu o który: udowadniane i uzasadniane są twierdzenia, dokonuje się wyjaśniania naukowego, badania zjawisk, weryfikacji hipotez.