Powtórka z Historii Polski

Rokosz Zebrzydowskiego, rokosz sandomierski (1606 - 1609) - wystąpienie szlachty mające na celu zmuszenie króla Zygmunta III Wazy do rezygnacji z uprawnień do rozdawnictwa wakujących urzędów na rzecz organów reprezentacyjnych szlachty. Do króla kierowano apele o zrozumienie realiów ustrojowych, różnych od tych w jakich panowali Wazowie w szwecji.
Polska za panowania ostatnich Jagiellonów. Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 r. władzę w Polsce objął Jan Olbracht, natomiast na tronie litewskim Kazimierz osadził Aleksandra Jagiellończyka. Kiedy w 1501 r. zmarł brat Aleksandra - Jan Olbracht, to właśnie Aleksander był najpoważniejszym kandydatem do objęcia rządów w Polsce. Z punktu widzenia Aleksandra korona polska miała wzmocnić Litwę, która toczyła wówczas wojnę z Moskwą. Dlatego nowemu władcy Polski zależało na przywróceniu unii Polski i Litwy, ponieważ od śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 r. o unii praktycznie nie może być mowy. Jeszcze przed koronacją Aleksander pod naciskiem panów polskich zgodził się na wydanie dokumentu, nazywanego przywilejem mielnickim. Jego nazwa pochodzi od miejsca, w którym w 1501 r. zatwierdzone zostały przez Aleksandra umowy uzgodnione wcześniej przez polskich senatorów i panów litewskich (zasiadających w Radzie litewskiej). Dokument ten oddawał władzę w ręce senatu. Przywilej ten wywołał protesty ze strony szlachty; wystąpił przeciw niemu arcybiskup Jan Łaski. W 1504 r. zebrał się sejm w Piotrkowie. Opozycji szlacheckiej przewodził na nim Jan Łaski. Na sejmie tym podjęto między innymi uchwałę, która stanowiła, że oddawanie dóbr królewskich w zastaw wymaga każdorazowej zgody sejmu. Ostatecznie król cofnął swoje wcześniejsze ustępstwa wobec senatu. W 1505 r. na sejmie w Radomiu uchwalono słynną zasadę, określaną mianem konstytucji "Nihil novi". Stanowiła ona, że żadne zmiany w prawie nie mogą zostać wprowadzone przez króla bez uprzedniej zgody obu izb sejmowych - senatorów i posłów. Było to zwycięstwo posłów. Rok później (1506) ukazał się "Statut" Łaskiego, w którym zebrane zostały dotychczasowe prawa i przywileje.Aleksander Jagiellończyk zmarł w 1506 r. Jego następcą zarówno na tronie polskim, jak i litewskim został najmłodszy z synów Kazimierza Jagiellończyka - Zygmunt Stary. Jego panowanie wyróżnia się długością - władca ten rządził przez 42 lata, czyli do 1548 r. Obejmując władzę w Polsce i na Litwie Zygmunt Stary stanął w obliczu poważnych problemów. W 1508 r. dobiegła końca wojna z państwem moskiewskim; podpisany wówczas pokój określono jako "wieczysty". Litwie udało się zachować całe swoje ówczesne terytorium i uniknąć strat na rzecz Moskwy. Zagrożenie moskiewskie pojawiło się jednak mimo to po raz kolejny w 1514 r. Doszło wówczas do bardzo niebezpiecznego dla Polski, bo oskrzydlającego ją sojuszu pomiędzy Moskwą a Habsburgami. W tym samym roku wojska moskiewskie zdobyły Smoleńsk, jednak niedługo później zostały rozbite przez wojska polsko-litewskie pod Orszą. Klęska ta miała decydujący wpływ na zmianę polityki cesarza Maksymiliana I wobec Polski. W 1515 r. doszło we Wiedniu do zjazdu, na którym zapadły bardzo ważne decyzje. Cesarz odstąpił od sojuszu z Krzyżakami i Moskwą, natomiast Jagiellonowie zrzekli się roszczeń do tronu węgierskiego, gdyby na Węgrzech wygasła rządząca tam linia dynastii jagiellońskiej. Układy te nie zapewniły jednak Polsce bezpieczeństwa. Już w 1517 r. Moskwa i Zakon Krzyżacki zawarły sojusz wymierzony w Polskę. Jego rezultatem była następna wojna Polski z Moskwą, która zakończyła się podpisaniem rozejmu na pięć lat, przy czym Smoleńsk znalazł się w tym czasie pod panowaniem moskiewskim. Jednocześnie toczyła się wojna z Krzyżakami od 1519 r.; zakończył ją również rozejm zawarty w 1521 r. na cztery lata. W 1525 r. minęły cztery lata rozejmu polsko-krzyżackiego i pomiędzy Zakonem a Polską zawarty został traktat w Krakowie, którego potwierdzeniem był hołd lenny, jaki wielki mistrz Zakonu złożył królowi Zygmuntowi Staremu. Nastąpiła sekularyzacja ziem Zakonu Krzyżackiego, w wyniku, której powstało księstwo świeckie (określane nazwą Prus Książęcych). Na czele tego państwa stanął świecki książę - Albrecht Hohenzollern, który przyjął luteranizm. Prusy Książęce i ich władcy byli odtąd lennikiem Polski. Zygmunt Stary prowadził bardzo aktywną politykę zagraniczną, której celem było nade wszystko zahamowanie wzrostu wpływów dynastii habsburskiej. Temu miało służyć zbliżenie Polski i Francji, do jakiego doszło w 1524 r. Oba kraje zawarły wówczas porozumienie, które nie weszło jednak w życie z powodu kęski, jaką poniósł w 1525 r. w bitwie pod Pawią Franciszek I. Tymczasem przed Polską stanęła w 1526 r. kwestia sukcesji w Czechach i na Węgrzech. W tym roku zginął w bitwie pod Mohaczem z rąk Turków król obu tych krajów - Ludwik Jagiellończyk. Oznaczało to dla dynastycznej polityki Jagiellonów na terenie Środkowej Europy bardzo poważne komplikacje. W Czechach (oraz na Śląsku) władzę przejęli Habsburgowie. Walki trwały natomiast o ton węgierski. Naprzeciw siebie stanęli Habsburgowie, Turcy oraz węgierscy panowie, którym przewodził Jan Zapolya (był on zięciem króla Zygmunta Starego). Sam Zygmunt Stary nie wysunął roszczeń do sukcesji na Węgrzech, mimo, iż próbowała go do tego nakłonić jego żona - Bona Sforza. W 1533 r. Polska zawarła z Turcją "pokój wieczysty" (w 1553 r. został ona przedłużony). Nie zrezygnował jednak Zygmunt Stary z walki o przywrócenie polskich wpływów w Mołdawii; sukcesem stało się włączenie do Polski Pokucia. Innym ważnym wydarzeniem było ostateczne zjednoczenie z Polską Mazowsza (inkorporacja) po śmierci ostatnich książąt piastowskich. Nastąpiło to w 1529 r. W polityce wewnętrznej króla Zygmunta Starego dały o sobie znać tendencje konserwatywne. Podstawowym oparciem dla działań króla było możnowładztwo. Król był poza tym przeciwny reformacji. Rządy Zygmunta Starego doprowadziły w konsekwencji do powstania opozycji szlacheckiej, która wystąpiła z programem egzekucji praw i dóbr. Posłowie domagali się w 1519 r. i 1520 r. zwołania tzw. "sejmu sprawiedliwości". Miał on doprowadzić do naprawy skarbu państwa i odzyskania przez państwo tych ziem (królewszczyzny), które zostały oddane w zastaw niezgodnie z prawem. W 1537 r. szlachta zebrała się w ramach pospolitego ruszenia pod Lwowem, ale zamiast iść na wojnę przedstawiła po raz kolejny swe żądania (np. zwrotu królewszczyzn) i zagroziła, że w przypadku ich zlekceważenia przez króla odmówi służby w wojsku. Doszło wówczas do tzw. "wojny kokoszej". W końcu na sejmie w 1538 r. w Piotrkowie szlachta uzyskała zatwierdzenie niektórych swych postulatów. Podjęto np. uchwałę, która zabraniała mieszczanom nabywać ziemię. Zygmunt Stary jeszcze za swojego panowania, w 1529 r., przeprowadził wybór swego syna Zygmunta Augusta na króla Polski (taką elekcję i koronację następcy za życia poprzednika określa się mianem elekcji "vivente rege"). Zygmunt August panował samodzielnie w latach 1548-1572. Zanim jednak Zygmunt August został koronowany na króla Polski, już od 1522 r. był wielkim księciem litewskim, a od 1544 r. sprawował samodzielne rządy na Litwie. W swej polityce zewnętrznej Zygmunt August dużą wagę przykładał do ścisłych stosunków z Habsburgami. W 1549 r. podpisał z cesarzem Ferdynandem I umowę sojuszniczą. Zwarł również układ z Zakonem Kawalerów Mieczowych w 1557 r. w Pozwolu. Układ ten stał się przyczyną wkroczenia wojsk moskiewskich do Inflant. Poczynania Moskwy poparli Duńczycy i Szwedzi. W 1561 r. doszło do podpisania układu w Wilnie, na mocy którego część Inflant stała się polskim lennem, a z Kurlandii powstało księstwo lenne (dziedziczne), którego władcą świeckim został Gotthard Kettler, ostatni mistrz Zakonu. Była to więc sekularyzacja Zakonu. Podczas wojny z Moskwą w Inflantach Zygmunt August, chcąc pozyskać sojusznika, zgodził się w 1563 r. (układ w Piotrkowie) przelać prawa do dziedziczenia tronu w Prusach Książęcych z tej linii Hohenzollernów, z której wywodził się książę Albrecht (po wygaśnięciu tej dynastii) na tę linię tej dynastii, która władała Brandenburgią. W 1563 r. do wojny o Inflanty przeciw Polsce przyłączyła się Szwecja. Była to pierwsza wojna północna (lata 1563-70). Kiedy jednak tron w Szwecji objął w 1568 r. Jan III Waza (mąż Katarzyny Jagiellonki) Szwecja i Polska stały się sojusznikami. Ostatecznie w Szczecinie zawarto układ pokojowy, który ustanawiał w Inflantach status quo, czyli przyznawał cały ten obszar Polsce. Nie było w nim jednak mowy o Moskwie. Zygmunt August prowadził zupełnie inną politykę niż jego ojciec. Udzielił w końcu w 1562 r. poparcia postulatom wysuwanym przez ruch egzekucyjny. Na przełomie lat 1562 i 1563 r. zebrał się w Piotrkowie sejm, który uchwalił egzekucję dóbr i inne reformy (zwłaszcza naprawę skarbu). Podstawą dochodów skarbu miały być dobra ziemskie Korony; dobra te miano oddawać w dożywotnią dzierżawę zasłużonym osobom. Określono również szczegółowe zasady podziału zysków z tych królewszczyzn. Dzierżawca otrzymywał 20% całości dochodów; drugie 20% (tzw. kwarta) szło do skarbu państwa i miało służyć utrzymaniu stałych oddziałów wojskowych chroniących południowo-wschodnie kresy państwa (potoczna nazwa tych oddziałów to wojsko kwarciane); wreszcie 60% zatrzymywał monarcha. Praktyka jednak bardzo odbiegała od ustalonych zasad, ponieważ pieniądze szły z reguły tylko na kwartę i do dzierżawców. Na sejmie podjęto decyzje, że wszystkie dobra królewskie oddane w zastaw po 1504 r. niezgodnie z prawem mają powrócić do Korony. Zgodzono się ponadto na to, by w pewnych okolicznościach uchwalać nadzwyczajne podatki. Jeśli chodzi o ustrój państwa, ruch egzekucyjny dążył do większej integracji ziem ówczesnej Rzeczypospolitej. Zmiany w tym kierunku przyniósł rok 1569 r., kiedy do Korony włączone zostały Ukraina, Podlasie i Podole, a swobody Prus Królewskich zostały znacznie ograniczone. Rok 1569 r. to również rok unii Polski i Litwy, czyli zastąpienie dotychczasowej unii personalnej unią realną. Oba państwa miały już nie tylko wspólnego monarchę, ale także inne instytucje ustrojowe i dziedziny - sejm, system monetarny; miały prowadzić wspólną politykę zewnętrzną. Zachowane zostały jednak pewne odrębności w administracji, wojsku i skarbie. Reformacja i kontreformacja. Przez prawie całe średniowiecze ruchy heretyckie kwestionowały prawo papieży do władania nad światem. Rzymowi udało się je pokonać - prócz Czech, tam husytyzm. Dopiero w XVI wieku kryzys wewnętrzny doprowadził w wielu krajach Europy do powstania niezależnych od kościoła katolickiego organizacji kościelnych. Początek dał niemiecki zakonnik Marcin Luter.
Marcin Luter:
W 1517 ogłosił w Wittenberdze 95 tez - przeciwko nadużyciom towarzyszącym udzielaniu odpustów. Dwa lata później zerwał ostatecznie z Rzymem. Program Marcina Lutra:
a) powrót do kościoła w pierwszych wiekach chrześcijaństwa,
b) autorytetem czynił Pismo Święte, przekreślając tradycję,
c) Biblię komentować mogli wszyscy wierni,
d) zbawienie wiernych zależy od ich wiary,
e) zredukował liczbę sakramentów do dwóch: chrzest i komunia,
f) głosił likwidację zakonów,
g) był za zniesieniem celibatów,
h) odebranie majątków ziemskich posiadanych przez kościół,
i) decydujący głos w kościele miał król lub książę,
j) głosił bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem,
k) przełożył Biblię na język niemiecki i wprowadził ją do liturgii,
l) Filip Melanchchton - współpracownik Lutra - przeprowadził reorganizację niemieckiego szkolnictwa na zasadach humanistycznej pedagogiki.
Hasła te uzyskały popularność w całych Niemczech, poparli je:
a) książęta niemieccy - widzieli w niej szanse wzmocnienia władzy
b) rycerstwo - zainteresowane przejęciem dóbr kościelnych
c) mieszczanie - oburzali się z powodu wysokich opłat na kościół, część z nich odprowadzana była do Rzymu
d) chłopi niemieccy - liczyli na poprawę swojego położenia. W 1524 - 1525 chłopi wystąpili zbrojnie pod takimi właśnie hasłami - klęska. Wielka wojna chłopska została krwawo stłumiona.
Do połowy XVI luteranizm zatryumfował również w krajach skandynawskich. Ich władcy mieli podporządkowaną organizację kościelną. W Szwajcarii i Niderlandii gdzie dominowało mieszczaństwo oświecone i zamożne tam kalwinizm.
Jan Kalwin
Działał w połowie XVI wieku w Szwajcarii (Genewa). Program Kalwina:
a) jego zdaniem ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, lecz grzeszą dlatego, że ich Bóg potępił,
b) uznawał te same dwa sakramenty co Luter
c) negował możliwość przemiany chleba w ciało Chrystusa i wina w krew,
d) przejawem łaski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia - ciągła praca, rezygnacja z przyjemności (np. teatr), niedziela w świecie protestanckim stała się najnudniejszym dniem w tygodniu,
e) decydujący głosw kościele miał ogół wyznawców
f) zgromadzenie wiernych powoływało pastorów oraz świeckich seniorów - zarządzali gminą kalwińską.
Zwolennicy kalwinizmu:
a) szlachta
- przyznał im prawo poru wobec władcy, który narzucał by im swoją wiarę
b) magnateria
Reformacja w Anglii
Wprowadzono tu anglikanizm - wzmacniający władzę monarchy - 1534 król Henryk VIII zostaje głową tamtejszego kościoła. W ten sposób odłączył się od Rzymu.
a) zniesiono zakon,
b) skonfiskowano dobra kościelne,
c) do obrzędów wprowadzono język angielski,
d) zniesiono celibat,
e) komunie podawano pod dwiema postaciami,
Zwolenników nowej wiary określano protestantami - określenie to powstało kiedy w 1529 na sejmie rzeszy niemieckiej zaprotestowali oni przeciwko zakazu szerzenia haseł reformacyjnych.
Wojny religijne
Konflikty wyznaniowe doprowadziły di wybuchu wojen religijnych. Objęły one Niemcy i Francję. W Niemczech zakończył je pokój w Augsburgu - 1555 - książęta mają prawo narzucać swoją wiarę poddanym - czyj kraj tego religia. We Francji wojny trwały do końca XVI wieku - ofiary w ludziach i straty materialne. Walczyły między sobą dwa obozy:
a) Walezjusze - obrońcy katolicyzmu,
b) Burbonowie - zwolennicy kalwinizmu
Noc św. Bartłomieja - 1572 - w Paryżu dokonano napadu i rzezi zgromadzonych tam przywódców protestantów. Wojnę zakończył edykt nantejski 1598 - Henryk IV Burbon przyznał tamtejszym kalwinistom ograniczone wolności religijne.KOŚCIÓŁ KATOLICKI WOBEC REFORMACJI. Protestantyzm wstrząsnął całym kościołem, zmuszając go do przeprowadzenia wielu reform. Uchwalił je sobór trydencki w 1545 - 1563:
a) podniesienie moralnych i umysłowych kwalifikacji duchowieństwa,
b) biskupom nakazano stale przebywać w swoich diecezjach,
c) regularne zwoływanie synodów,
d) w celu kształcenia - seminaria duchowe,
e) Pismo Święte i tradycja - źródło wiary,
f) prawo komentowania Pisma Świętego miał tylko Kościół,
g) sformułowano definicję kapłaństwa, sakramentów, poglądy na rolę mszy świętej oraz istnienie czyśćca.
Reforma kościoła - dążenie do odnowy wnętrza Kościoła:
a) rozwinięta propaganda wyznaniowa:
- ustna - kazania,
- drukowana - literatura teologiczna,
- wizualna,
- przedstawienia teatralne, malowidła.
Inkwizycja - zwalczanie wyznawców protestanckich:
a) stosowanie przymusu,
b) ścisła współpraca organów przemocy (na usługach kościoła) z władzą świecką (przy pomocy wojska, policji),
W 1542 papież Paweł III powołał do życiatrybunał inkwizycji - 6 kardynałów:
a) nadzorowali działalność sędziów - dominikanie,
b) szpiedzy, korzystali z donosów,
c) oskarżonych torturowano, aby wymusić zeznania,
d) kary - pieniężne, pokuta kościelna, wygnanie (banicja), długoletnie więzienie, śmierć,
W Hiszpanii inkwizycja podlegała królowi i stanowiła narzędzie państwa.
W 1559 papież Paweł IV spisał indeks ksiąg zakazanych:
a) dzieła heretyckie,
b) utwory humanistów - krytyka kleru, pochwała pogańskiego życia,
c) zakazano katolikom czytania i rozpowszechniania ksiąg zakazanych,
Skutki:
a)duchowni palili dzieła protestanckie,
b)wyznawców karano chłostą, więzieniem, stosem.
Jezuici
Nowy zakon - Towarzystwo Jezusowe - 1540 - Ignacy Loyola:
a) do 3 ślubów zakonnych (ubóstwo, czystość, posłuszeństwo), czwarty - posłuszeństwo wobec papieża,
b) zwalczanie zwolenników reformacji,
c) działalność misyjna - ludy świeżo odkryte w Ameryce i Azji,
d) w Europie działali na dworach królewskich i książęcych, w środowiskach magnackich i kręgach elity szlacheckiej.
e) zakładali kolegia zakonne - dyscyplina, dobra wymowa, umiejętność postępowania z ludźmi
RENESANS. Początek renesansu polskiego przypada na czasy panowania rodu Jagiellonów. Król Zygmunt Stary wraz ze swoją żoną Boną na przełomie wieków XV i XVI przejmuje włoską kulturę . Trafia ona w Polsce na przygotowany grunt rozwoju politycznego i społecznego i w połowie XVI wieku Polska pod względem rozwoju kulturalnego zrównała się z krajami zachodnioeuropejskimi . Największe ożywienie wywołały zagadnienia polityczne i gospodarcze , związane z sytuacją Polski jako potężnego mocarstwa w polityce zagranicznej oraz tworzącej się rzeczpospolitej wewnątrz kraju ; zagadnienie „ egzekucji praw „ zajmowało umysły szlachty kilkadziesiąt lat i pobudzało do postawienia zasadniczego problemu reformy ustroju . W tej sprawie wyróżnił się Andrzej Frycz Modrzewski wydając dzieło które wkrótce stało się sławne w całej Europie . Polska zajmowała też wybitne miejsce w ruchu reformacyjnym . Była krajem o dużej tolerancji religijnej i właśnie do Polski przybywali reformatorzy z innych krajów uciekając przed prześladowcami. Natomiast polscy reformatorzy brali żywy udział w organizacji nowych wyznań za granicą . Niektórzy nasi biskupi wyróżnili się wybitnym udziałem w refo5rmie kościoła na soborze Trydeckim . Związane z tym traktaty religijne pisane przez Polaków były szeroko znane w całej Europie. W tym okresie rozwinęła się także nauka w Polsce co pociągnęło za sobą szerzenie oświaty w kraju . Pęd szlachty i mieszczan do nauki wyraził się najpierw w licznych podróżach naukowych do Włoch a potem w budowie sieci szkół w całym kraju . Wiek XVI to również okres wspaniałego rozwoju języka polskiego, gdzie ogromną rolę odegrali Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Okres odrodzenia w Polsce trwał nieco ponad 1OO lat , skończył się na przełomie wieków XVI i XVII ustępując miejsca nowym prądom przekazując wielkie dziedzictwo . GOSPODARKA FOLWARCZNO – PAŃSZCZYŹNIANA. W drugiej połowie XV w. w związku z kryzysem gospodarczym poprzedniego stulecia pojawił się w Europie folwark pańszczyźniany. Było to gospodarstwo rolne opierające się na przymusowej pracy chłopów na rzecz właściciela ziemi. Szlachta przymuszała chłopów do pracy na rzecz pana i zwiększał ich powinności. Aby podnieść swoje dochody nastawiła się na produkcję zboża bądź hodowlę zwierząt przeznaczonych na sprzedaż do innych krajów.
Polska przodowała w XV i XVI w. w produkcji zboża. Powiększano obszary uprawy rolnej tworząc folwarki. Powstawały one poprzez zagospodarowanie obszarów pustek, zaadaptowaniu pastwisk i łąk, karczowanie lasów oraz wykup ziem sołtysich.
Usuwano też z gruntów chłopów bądź osiedlano ich na obszarach nie przydatnych dla dworu. Folwarki nie tylko produkowały zboże – zakładano też stawy rybne, sadzono drzewa owocowe, zakładano ogrody warzywne, rozwijano rzemiosło przy wykorzystaniu darmowej pracy chłopów, zwanej pańszczyzną. W Polsce włościanie w zamian za korzystanie z ziemi dziedzica, mieli obowiązek składania danin dworowi w naturze a także płacenia czynszów. W okresie gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej świadczenia te zostały zamienione na darmową i przymusową pracę na folwarku czyli pańszczyznę. Wymiar pańszczyzny zależał od wielkości gospodarstwa chłopskiego i w drugiej połowie XVI w. wynosił około trzech dni w tygodniu dla kmieci użytkujących 1 łan ziemi (około 17 ha). Chłopi podlegali sądownictwu dworu, nie mogli bez pozwolenia pana opuszczać wsi ( przywilej piotrkowski 1496 r.) Oznaczało to przywiązanie chłopa do ziemi.
Szlachta poprzez wymuszanie coraz to nowych przywilejów zapewniła sobie monopol na ziemię. Istniał szereg konstytucji zakazujących mieszczanom nabywania i posiadania gruntów. Wokół ziemi wytworzyła się ideologia szlachecka określająca Polskę jako „spichlerz Europy”. Uważano, że polskie zboże jest najlepsze i że jest go tak dużo, że wystarczy do wyżywienia całej Europy, która nie mogła by się bez niego obejść. Uważano, że kupcy z innych krajów muszą przyjeżdżać do Polski po jej płody. W rzeczywistości – kupowano polskie zboże, bo było tanie. Pierwsze wolne elekcje Sytuacja po śmierci Zygmunta Augusta (1572)
-interreksem został prymas Jakub Uchański, a odpowiedzialnym za porządek publiczny wojewoda krakowski i marszałek wielki koronny Jan Firlej (wyznawca kalwinizmu)
-rozpad stronnictwa egzekucyjnego
-władza w terenie konfederacji szlacheckich (kapturów); sądy kapturowe
-sejm konwokacyjny (styczeń 1573): wolna elekcja odbędzie się we wsi Kamień pod Warszawą; będzie to elekcja viritim, czyli będą w niej mogli uczestniczyć wszyscy członkowie stanu szlacheckiego; termin: kwiecień
-decyzja korzystna dla magnaterii - charakter szlachty mazowieckiej: uboga, przywiązana do katolicyzmu, łatwo ulegająca magnaterii
Wolna elekcja 1573
-rywalizacja Habsburgów z Walezjuszami: arcyksiążę Ernest Habsburg (syn cesarza Maksymiliana II) i książę Henryk Walezjusz (brat króla Francji Karol IX); elekcja odbyła się w maju 1573
-kandydaturę Henryka Walezjusza poparło stronnictwo szlacheckie, na którego czele stanął były sekretarz Zygmunta Augusta, Jan Zamoyski (późniejszy kanclerz i hetman wielki koronny)
-wybrany na króla Henryk Walezjusz zaprzysięga artykuły henrykowskie, uchwalone jeszcze przed elekcją przez sejm konwokacyjny; dokument ten miał charakter konstytucji; gwarantował zachowanie wszystkich dotychczasowych przywilejów oraz wprowadzał następujące zasady ustrojowe:
-elekcja viritim
-sejm zwoływany co najmniej raz na dwa lata
-każdorazowa zgoda sejmu na wprowadzanie nowych podatków i ceł oraz zwoływanie pospolitego ruszenia
-król ma obowiązek opłacania pospolitego ruszenia poza granicami Rzeczypospolitej
-wolność religijna (włączono do artykułów henrykowskich treść aktu konfederacji warszawskiej)
-prawo do rokoszu, czyli buntu przeciwko władzy królewskiej, jeżeli łamałaby ona zasady ustrojowe
-pacta conventa - osobiste zobowiązania króla wobec szlachty, podpisywane przy okazji każdej wolnej elekcji
-ucieczka Henryka Walezjusza z Polski po śmierci Karola IX (VI 1574); Henryk wolał zrezygnować z tronu polskiego na rzecz francuskiego (rządził we Francji jako Henryk III)
Wolna elekcja 1575
-kandydaci: cesarz Maksymilian II Habsburg oraz Anna Jagiellonka i książę siedmiogrodzki Stefan Batory, który miał zostać jej mężem; elekcja w grudniu 1575; większość senatu i posłów litewskich opowiedziała się za Maksymilianem, zaś szlachta polska za Anną Jagiellonką i Stefanem Batorym
-prymas Jakub Uchański ogłosił zwycięstwo Maksymiliana, zaś marszałek Izby Poselskiej Mikołaj Sienicki - zwycięstwo Anny i Batorego
-Batory przybył do Krakowa na Wielkanoc 1576 , poślubił Annę Jagiellonkę, po czym odbyła się koronacja obojga; śmierć Maksymiliana (12 X 1576) zapobiegła wojnie sukcesyjnej; Stefan Batory panował do roku 1586
-utworzenie Trybunału Koronnego (1578), a następnie Trybunału Litewskiego (1581) jako sądów apelacyjnych od wyroków sądów ziemskich i grodzkich (przed tą reformą sądownictwa najwyższym sędzią był król); deputowanych do Trybunału Koronnego wybierano na sejmikach (sejmiki deputackie) oraz spośród duchowieństwa (dokonywały tego niektóre kapituły); sprawy z prowincji wielkopolskiej rozpatrywane były w Piotrkowie, a z małopolskiej w Lublinie; Trybunał Litewski obradował w Wilnie, Nowogródku i Mińsku
-utworzenie piechoty wybranieckiej spośród chłopów z dóbr królewskich; z każdych 20 łanów powoływano jednego piechura – jego gospodarstwo było zwolnione od pańszczyzny; piechur taki musiał stawiać się na każde wezwanie z własną bronią (szabla, toporek, rusznica); piechota wybraniecka nosiła błękitne mundury; jej liczebność wynosiła ok. 2 tysięcy żołnierzy w Koronie i kilkuset na Litwie.Polska za królów elekcyjnych.
* Henryk Walezy 1573-1574
* Stefan Batory 1576-1586
* Zygmunt III Waza1587-1632 Jedyny syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego. Dziedzic krwi Jagiellonów, co poniekąd zapewniło mu sukcesję tronu Polski i Litwy.
* Władysław IV Waza 1632-1648 – uzyskał
* Jan II Kazimierz Waza 1648-1668
* Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673
* Jan III Sobieski1674-1696 Jan Sobieski pochodził ze znanego rodu Sobieskich z Sobieszyna. Jego ojciec, Jakub Sobieski, pod koniec życia był kasztelanem krakowskim. Po matce, Zofii Teofili z Daniłowiczów, wojewodziance ruskiej, Jan był spokrewniony z potężnym rodem Żółkiewskich. Był prawnukiem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego.
* August II Mocny 1697-1706, 1709-1733
* Stanisław Leszczyński 1706-1709
* August III Sas 1733-1763
* Stanisław August Poniatowski 1764-1795
Artykuły henrykowskie – akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia, zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczpospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego.