O historii witrażu
Początki sztuki witrażowej są dla historyków sztuki nie do końca wyjaśnione. Nawet jeżeli, jak twierdzą niektórzy, witraże wywodzą się ze znanych w kręgu śródziemnomorskim alabastrowych ażurów okiennych w których otwory wstawiano niekiedy kawałki barwnego szkła, to i tak formy przejściowe od tych pierwocin nie są znane.
Witraż pojawił się w architekturze nagle, od razu w swej postaci skończonej - zarówno pod względem artystycznym, jak i technologicznym. Dokonało się to w okresie od X do XI wieku. O poziomie sztuki witrażu tego czasu świadczą pochodzące z tego okresu najstarsze zachowane fragmenty: Twarze Chrystusa z Lorsch i Wissemburga.
Apogeum sztuki witrażowej przypada na czasy katedr. Ówcześni artyści potrafili odkryć fundamentalną prawdę, że witraż to przede wszystkim sztuka operowania światłem i kolorem we wnętrzu. Posiedli oni intuicyjną wiedzę o różnicach w zachowaniu się barw w zmiennych warunkach świetlnych i wykorzystali ją rozmieszczając okna o dominancie zimnej w ścianach północnych i zachodnich, o ciepłej zaś we wschodnich i południowych.
W witrażach tamtego okresu ilość barw ograniczona jest do wariantów błękitu, czerwieni, fioletu i bieli, które olśniewały najwyższą intensywnością. Siatka ołowianych listewek spajających szkło, będąca konstrukcyjną koniecznością, poddana zasadom kompozycji, współtworzy wyraz artystyczny witrażu. Geniusz artystyczny i religijny tych , najczęściej anonimowych twórców sprawił, ze w witrażu zobrazowany został cały świat - kosmos człowieka wierzącego. Od tego, co najświętsze, nadprzyrodzone, poprzez alegorie natury, do spraw powszednich - wizerunków prostych ludzi przy pracy. Jednocześnie witraże owe były jak najdalsze od jakiejkolwiek iluzoryczności: rozety gotyckie - najdoskonalsze spełnienie sztuki witrażu, były eksplozją światła i koloru i jako całość były czysto abstrakcyjne. Sceny przedstawione bowiem stapiały się w obraz chwały. Realne było jedynie światło, które na kształt Bożej Obecności przenikało i ożywiało wszystko.
Z czasem, gdy racjonalna wiedza o świecie przesłaniać zaczęła wcześniejsze wizje duchowe, witraże poczynają tracić na sile, świetlistości i monumentalności. Coraz doskonalsza technika barwienia szkła uwolniła twórców, w ich mniemaniu, od dotychczasowych ograniczeń warsztatowych. Nauczono się uzyskiwać kilka barw na jednym kawałku szkła, która to umiejętność w konsekwencji pozbawiła siatkę linii ołowianych jej nośności artystycznej. Coraz większą wagę przywiązywano do strony przedstawieniowej. Z czasem zapomniano, ze istota witrażu - to światło. W swym schyłkowym okresie (XVII - XVIII w) pozbawione rysunku linii ołowiu witraże malowane były na bezbarwnej szybie kolorowymi emaliami. Coraz częściej - tendencję tę przyniósł barok - szklono całe kościoły zwykłym bezbarwnym szkłem, dążąc do możliwie największego rozjaśnienia wnętrza.
Renesans sztuki witrażowej przyniósł dopiero wiek XIX. I renesans ten trwa nadal. Co więcej, wydaje się, że właśnie teraz artyści zaczynają być w pełni świadomi możliwości wyrazowych witrażu, który uwolniony od przymusu narracji (lub usuwający ją świadomie na dalszy plan) staje się tym czym był w czasach świetności - cudem światła wnikającego wprost do duszy.
Wśród wielkich artystów związanych ze współczesną sztuką witrażową znajdujemy zarówno wybitnych malarzy Matisse, Chagall, jak i tych którzy oddali się sztuce witrażowej, jak Patrick Reyntiens, Teresa M. Reklewska, Brian Clark, Johannes Schreiter, Ludwig Schaffrath.
O technice
Dzisiejsza technika wykonywania witrażu w szczegółach tylko różni się od tej, jaką stosowano w średniowieczu. Według szkiców i projektów w małej skali wykonuje się tzw. karton w skali 1:1. Z kartonu odrysowuje się na kalkę techniczną linie, które wyznaczać będą podziały szkła, a więc jednocześnie rysunek linii ołowiu. Potem przez kalkę ołówkową przenosi się te linie na brystol, numerując jednocześnie w celu późniejszej identyfikacji każdą z przerysowywanych części. Po rozcięciu brystolu stanowić one będą szablony, według których wycięte będą części szklane. Następnym, szczególnie istotnym etapem, jest ustalenie ogólnej kolorystyki podjęcie decyzji co do koloru szkła z którego ma zostać wycięta każda z części. Szkło używane w witrażu barwione jest w hucie i, jak to miało miejsce w przeszłości, robione ręcznie według specjalnych receptur, dzięki czemu uzyskuje pożądaną fakturę i przejrzystość. Wycięte według szablonów kawałki barwnego szkła przykleja się roztopionym woskiem do tafli szkła okiennego, po ułożeniu każdego na swoim miejscu. Umożliwia to umieszczenie części witrażu na podświetlonych sztalugach do malowania. Maluje się ciemną farbą zawierającą szkliwo i tlenki metali, która w zależności od tego jak jest grubo nałożona na powierzchnię szkła daje lekki laserunek lub pełne krycie. Malowanie witrażu polega na przysłanianiu farbą partii szkła czego skutkiem jest odcięcie lub modyfikowanie światła przechodzącego przez witraż. Najczęściej proces malowania powtarzany jest kilkakrotnie, z każdorazowym wypalaniem po malowaniu. Wypala się w temperaturze ok. 650 oC, w celu trwałego wtopienia farby w szkło. Następnie poszczególne części scala się za pomocą ołowianych dwuteowników, spajanych cyną.
Juz po napisaniu powyższego tekstu wpadł nam w ręce powstały w 1938 tekst Aleksandra Hrebeniuka "Witraże-Mozaiki, Sztuka barwnych szkieł i kamyków" wydany w Krakowie przez Księgarnię "Nauka i sztuka". Opis tam zawarty jest nadal aktualny - radzimy przeczytać!
Alternatywymi technikami, mającymi swą specyfikę wyrazową są: technika wymyślona przez Louisa C. Tiffany, gdzie szkła, których brzegi owinięto folią miedzianą spaja się za pomocą cyny, oraz technika dalle de verre, w której kawałki grubego szkła spaja się betonem, lub żywicą epoksydową.
Nowe techniki zdobienia szkła
Piaskowanie polega na zmatowieniu powierzchni szkła przy pomocy ziarna korundowego. W zależności od grubości ziarna uzyskujemy bardziej lub mniej "jedwabisty" efekt. Piaskowanie połączone z maskowaniem pozwala uzyskać na tafli szkła dowolne wzory (pomocna jest tu technika komputerowego przygotowania maski). Szkliwienie uprzednio wypiaskowanego szkła daje dodatkowy "trzeci" wymiar i znacznie wzbogaca możliwośći artystycznego kształtowania wzoru. Oprócz szkliwienia stosowane są techniki nakładania różnych patyn, emalii dodatkowo wprowadzających fakturę, walor i kolor Relief szklany jest techniką umożliwiającą przetworzenie płaskiej tafli szkła w płaskorzeżbę. Pozwala to na otrzymanie bezbarwnych lub kolorowych obrazów. Stapianie szkła (glasss fusing) z kolei polega na połączeniu - stopieniu w jedną całość różnych szkieł. Mogą to być szkła kolorowe, jednak również bardzo ciekawe efekty daje użycie jednego rodzaju szkła - tworzącego kompozycję "w trzecim wymiarze". Przestrzenność tą uzyskamy nakładając na siebie kilka warstw szkła. Gięcie i tzw "slumping" czyli uginanie szkła do przygotowanej uprzednio formy przestrzennej umożliwia kreację trójwymiarowych szklanych przedmiotów. Możliwe jest łączenie wszystkich tych technik, co stwarza dla artysty możliwości ograniczone jedynie jego wyobrażnią.