Unieważnienie małżeństwa

UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA


Dopuszczalność unieważnienia małżeństwa oraz jej wyłączenie

Małżeństwo może zostać unieważnione jedynie z tych powodów, z którymi przepisy k.r.o. łączą sankcje unieważnialności. Sankcją taką zagrożone jest zawarcie związku małżeńskiego wbrew którejkolwiek spośród wyczerpująco wymienionych w przepisach k.r.o. przeszkód małżeńskich albo z naruszeniem postanowień art. 16 k.r.o. dotyczących pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa. Jednakże nie zawsze małżeństwo zawarte mimo istnienia przeszkody małżeńskiej lub naruszenia przepisów o pełnomocnictwie może zostać unieważnione. Przepisy przewidują w określonych przez nie okolicznościach możliwość tzw. konwalidacji małżeństwa, a poza wyraźnie w przepisach określonymi wypadkami konwalidacji, następuje ona także wówczas, gdy małżeństwo zawarto bez wymaganego zezwolenia sadu, lecz sad takiego zezwolenia udzieli ex post. Nie można również unieważnić małżeństwa po jego ustaniu z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w art.. 18 2 k.r.o. dotyczących małżeństw zawartych wbrew przeszkodzie pokrewieństwa oraz bigamii. W konkluzji stwierdzić należy, ze z wyjątkiem przeszkody pokrewieństwa, która traktuje ustawodawca najsurowiej, w odniesieniu od wszystkich pozostałych mogą wystąpić okoliczności, z których zaistnieniem unieważnienie małżeństwa okaże się niedopuszczalne. Tak wiec:
1. Małżeństwa zawartego bez zezwolenia sadu opiekuńczego przez mężczyznę, który nie ukończył 21 lat albo przez kobietę, która nie ukończyła 18 lat lub małżeństwa zawartego za zezwoleniem sadu opiekuńczego, lecz przed ukończeniem przez mężczyznę 18 lat, a przez kobietę lat 16, nie można unieważnić, jeżeli:
· Przed wytoczeniem powództwa o unieważnienie małżonek osiągnął wiek uprawniający go do zawarcia małżeństwa. Mogą przy tym w grę wchodzić dwie sytuacje. Pierwsza, w której małżeństwo osób nie mających przepisanego wieku zostało zawarte bez zezwolenia sadu. Wówczas osiągnięcie przed wytoczeniem powództwa o unieważnienie przez mężczyznę 21 lat, a przez kobietę 18 lat życia, wyłącza możliwość unieważnienia małżeństwa. Druga dotyczy wypadku, gdy sad opiekuńczy zezwolił na zawarcie małżeństwa mężczyźnie nie mającemu ukończonych 18 lat, albo kobiecie, zanim ukończyła lat 16 i na podstawie takiego zezwolenia nastąpiło zawarcie małżeństwa. W wypadku takim należy przyjąć, ze małżeństwo nie może zostać unieważnione, gdy małżonek osiągnął granice wieku, upoważniająca sad do udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa,
· Małżeństwo zostało zawarte bez zezwolenia sadu opiekuńczego, jednakże podczas jego trwania sad opiekuńczy udzielił ex post takiego zezwolenia.
Jeżeli jeden z małżonków nie miał w chwili zawarcia związku małżeńskiego przepisanej granicy wieku i sad opiekuńczy nie udzielił zezwolenia na zawarcie małżeństwa ani przed jego zawarciem, ani ex post, zaś dany małżonek nie osiągnął przepisanej granicy wieku, lecz kobieta zaszła w ciąże, małżeństwo może zostać unieważnione. Ciąża małżonki nie powoduje konwalidacji, jednak w jej następstwie unieważnienie małżeństwa może nastąpić tylko na zadanie małżonki. Możliwość unieważnienia zostaje wiec ograniczona. Dla powstania skutku przewidzianego w art. 10 3 k.r.o. konieczne jest jednak, żeby ciąża nastąpiła po zawarciu małżeństwa.
2. Małżeństwo zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie nie może zostać unieważnione po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Uchylenie ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zdążeniem nowym, które, jeżeli nastąpi po zawarciu małżeństwa, eliminuje przeszkodę, jaka zaistniała w chwili jego zawarcia. Uchylenie ubezwłasnowolnienia całkowitego może nastąpić w toku procesu o unieważnienie małżeństwa. Wobec braku ograniczeń w ustawie, co do tego, by uchylenie ubezwłasnowolnienia całkowitego nastąpiło przed wytoczeniem powództwa, należy uznać, ze powództwo także w takim wypadku ulega oddaleniu. Za takim rozwiązaniem przemawia zarówno treść przepisu art. 11 3 k.r.o., jak i funkcja przeszkody ubezwłasnowolnienia całkowitego. Ustanie tej przeszkody przed wydaniem wyroku unieważniającego małżeństwo sprawia, ze istniejący związek małżeński ulega konwalidacji.
3. Małżeństwa zawartego bez zezwolenia sadu przez osobę dotknięta choroba psychiczna albo niedorozwojem umysłowym nie można unieważnić po ustaniu choroby psychicznej. Ustawodawca, kierując się doświadczeniem życiowym, ograniczył w powołanym przepisie konwalidacje małżeństwa zawartego z naruszeniem przepisu art. 12 1 k.r.o. tylko do ustania choroby psychicznej. Przyjmując, ze dopuszczalne jest udzielenie przez sad zezwolenia osobie dotkniętej choroba psychiczna albo niedorozwojem umysłowym także po zawarciu przez nią związku małżeńskiego, należy zaznaczyć, ze udzielenie takiego zezwolenia konwaliduje małżeństwo zawarte wbrew zakazowi przewidzianemu w art. 12 1 k.r.o. Postępowanie o udzielenie zezwolenia ex post może zostać wszczęte na wniosek małżonka dotkniętego choroba psychiczna albo niedorozwojem umysłowym także w toku procesu o unieważnienie małżeństwa. Sad, przed którym toczy się poste powianie procesowe w sprawie unieważnienia małżeństwa, powinien je zawiesić do czasu zakończenia postępowania o udzielenie przez sad zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego.
4. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawienia przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione. Rozwód lub unieważnienie poprzedniego małżeństwa albo jego ustanie przez śmierć małżonka, który nie zawarł związku bigamicznego, maja wpływ na byt małżeństwa bigamicznego. Każde z tych zdarzeń konwaliduje to małżeństwo. Zasada wyrażona w art. 13 3 k.r.o. nie ma zastosowania wówczas, gdy ustanie poprzedniego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponownie małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim. Nie stanowi również przeszkody do unieważnienia małżeństwa z powodu bigamii fakt, iż małżeństwo biga mistyczne ustało w skutek śmierci obojga małżonków pozostających w związku biga mistycznym. W praktyce może wystąpić niekiedy zbieg procesu o rozwód lub unieważnienie małżeństwa poprzedniego oraz procesu o unieważnienie małżeństwa biga mistycznego. Wynik procesu dotyczącego poprzedniego małżeństwa ma wpływ na los małżeństwa biga mistycznego. W podmiocie jego unieważnienie decydujące znaczenie ma stan istniejący w chwili zamknięcia rozprawy poprzedzającej wydanie wyroku.
5. Małżeństwo zawarte bez zezwolenia sadu miedzy powinowatymi w linii prostej ulega konwalidacji w wypadku udzielenia przez sad ex post zezwolenia na zawarcie takiego małżeństwa. Udzielenie przez sad zezwolenia może nastąpić także w czasie trwania postępowania o unieważnienie związku małżeńskiego zawartego wbrew przeszkodzie powinowactwa. Udzielone zezwolenie eliminuje przeszkodę powinowactwa i w konsekwencji prowadzi do oddalenia powództwa o unieważnienie małżeństwa. Nie usuwa przeszkody powinowactwa ustalenie małżeństwa, będącego źródłem tego stosunku. Stosowanie do postanowienia zawartego w art. 26 k.r.o. powinowactwo trwa mimo ustania małżeństwa na skutek śmierci jednego z małżonków lub uznania go za zmarłego albo orzeczenia rozwodu. Powinowactwo ustaje w skutek unieważnienia związku małżeńskiego, w którego następstwie powstał stosunek powinowactwa. W takim przypadku należy przyjąć, ze nie podlega unieważnieniu małżeństwo osób, które zawierając związek małżeński były powinowatymi w linii prostej, lecz na skutek unieważnienia małżeństwa, które stało się źródłem powinowactwa, być nimi przestały. Za takim stanowiskiem przemawia znajdująca wyraz w przepisach k.r.o. tendencja utrzymania zawartego związku małżeńskiego. Sprawia ona, ze nawet w wypadku bigamii ustawodawca zdecydował się na tolerowanie przez pewien czas pozostawania w dwóch związkach małżeńskich i chroni związek bigamiczny, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało albo zostało unieważnione.
6. Uregulowania k.r.o. kształtują przeszkodę pokrewieństwa jako zakaz bezwzględny, którego naruszenie obwarowane jest sankcja unieważnienia małżeństwa z wyłączeniem jakiejkolwiek możliwości jego konwalidacji.
7. Przepisy k.r.o. nie przewidują możliwości udzielenia przez sad zezwolenia na zawarcie małżeństwa miedzy przysposabiającym i przysposobionym. W przeciwieństwie do niektórych ustawodawstwa k.r.o. nie zawiera także przepisu, który by stanowił, ze w razie zawarcia małżeństwa miedzy przysposabiającym i przysposobionym skutek przysposobienia ulega ex lege rozwiązaniu. W myśl postanowień k.r.o. przeszkoda małżeństwa przewidziana, w art. 15 1 tego kodeksu ustaje w razie wydania przez sad orzeczenia, które rozwiązuje stosunek przysposobienia. Wyrok taki, znosząc przeszkodę, która istniała w chwili zawarcia małżeństwa, prowadzi do konwalidacji związku małżeńskiego. Po ustaniu stosunku przysposobienia miedzy małżonkami nie można już unieważnić małżeństwa.
8. Braki pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński mogą w granicach określonych przez przepis art. 16 k.r.o. stanowić podstawę unieważnienia małżeństwa. Jednakże podjecie przez małżonków wspólnego pożycia sprawia, ze małżeństwo nie może zostać unieważnione.


Unieważnienie małżeństwa po jego ustaniu

Okolicznością wyłączającą unieważnienie małżeństwa jest poza konwalidacją ustanie związku małżeńskiego, który na podstawie jednej z przyczyn wskazanych w przepisach k.r.o. mógł zostać unieważniony. Z reguły spór o ważność małżeństwa, które ustało, jest sporem bezprzedmiotowym. Jedynie szczególne powody mogą przemawiać za unieważnieniem małżeństwa po jego ustaniu. Występują one w wypadku małżeństwa zawartego wbrew przeszkodzie pokrewieństwa lub bigamii.
Małżeństwo biga mistyczne albo zawarte między krewnymi w linii prostej lub między rodzeństwem może zostać unieważnione po jego ustaniu na żądanie prokuratora lub osoby, która ma w tym interes prawny. Wyjątek ten jest konsekwencją uznania zasady monogamii za jedną z podstawowych zasad ustroju oraz szczególnie ujemnej oceny kazirodztwa z punktu widzenia kryteriów obyczajowych. Osoba, która po śmierci jednego z małżonków zamierza wytoczyć powództwo o unieważnienie małżeństwa, powinna złożyć do sądu rejonowego miejsca zamieszkania zmarłego wniosek o ustanowienie kuratora.
Trudności może wywołać określenie wzajemnego stosunku przepisów art. 13 3 i art. 18 k.r.o. Przepis art. 18 k.r.o. odnosi się do wszystkich małżeństw biga mistycznych, które ustały, a które przed swoim ustaniem nie ulęgły konwalidacji. Przepis art. 13 3 k.r.o. zmierza do zapobiegania konwalidacji małżeństwa biga mistycznego w sytuacji, w której konwalidacja miałaby nastąpić przez śmierć bigamisty, powodująca równocześnie ustanie obu małżeństw, które zawarł. Przepis ten nie wyczerpuje zakresu ani treści art. 18 k.r.o., ale z nim koresponduje. Wyłączając w określonym przez siebie wypadku konwalidacje małżeństwa biga mistycznego, umożliwia dzięki temu jego unieważnienie, jeżeli oba małżeństwa bigamisty (poprzednie i biga mistyczne) równocześnie ustały w skutek jego śmierci.
Sad Najwyższy stwierdził, ze art. 18 k.r.o. nie stwarza podstawy do unieważnienia małżeństwa, które było bigamiczne, ale następuje wskutek ustania poprzedniego małżeństwa przestało nim być i nie mogło zostać unieważnione wobec treści art. 13 3 k.r.o.


Śmierć małżonka po wytoczeniu powództwa o unieważnienie małżeństwa

Śmierć małżonka powoduje ustanie związku małżeńskiego. Powstaje jednak pytanie, jakie skutki pociąga za sobą śmierć małżonka w wypadku, gdy nastąpiła ona po wytoczeniu przez jednego z małżonków powództwa o unieważnienie małżeństwa, lecz przed wydaniem wyroku w danej sprawie?
W razie śmierci powoda postępowanie o unieważnienie małżeństwa ulega zawieszeniu. Unieważnienie mogą jednak dochodzić zstępni powoda, wstępując na miejsce zmarłego. Każdy ze wstępnych ma pełną legitymację procesową. Uprawnienie zstępnych do wstąpienia na miejsce powoda usprawiedliwione jest tym,że jako najbliżsi zmarłego mogą być zainteresowani w dalszym prowadzeniu sprawy. Uprawnienie zstępnych jest niezależne od dziedziczenia lub nie dziedziczenia przez nich po zmarłym. Jeżeli w ciągu 6 miesięcy żaden zstępny nie zgłosi wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania, sąd je umarza. W razie śmierci pozwanego, postępowanie wszczęte z powództwa drugiego małżonka ulega zawieszeniu. W okresie zawieszenia sąd ustanawia kuratora, który wstępuje na miejsce zmarłego i jest stroną w procesie. Po ustanowieniu kuratora sąd wszczyna postępowanie na nowo. Jeżeli pozwanymi byli oboje małżonkowie, w razie śmierci jednego z nich, postępowanie podejmuje się po ustanowieniu przez sąd kuratora, który wstępuje na miejsce zmarłego.


Skutki prawne unieważnienie małżeństwa

Prawomocny wyrok unieważniający małżeństwo ma charakter konstytutywny. Stosunek prawny małżeństwa, które uległo unieważnieniu, przestaje istnieć. Przepisy k.r.o. nie zawierają odpowiednika art. 13 1 k.r., który stanowił, że małżeństwo unieważnione uważa się za nie zawarte. Otwarta stała się, więc kwestia, czy wyrok unieważniający małżeństwo wywołuje skutki prawne tylko na przyszłość, czy też ma moc wsteczną.
W piśmiennictwie można spotkać zapatrywanie, że unieważnienie małżeństwa powoduje skutki ex nunc. Takie stanowisko jest zbyt krańcowe. Usprawiedliwiony wydaje się pogląd, że w zakresie kwestii objętych treścią przepisu art. 21 k.r.o., z mocy wyraźnego postanowienia zawartego w tym przepisie, unieważnienie wywołuje skutki prawne na przyszłość. Ustawodawca poddał działaniu na przyszłość tylko wybrane zagadnienia, nie wypowiadając się wyraźnie, co do pozostałych, gdyby chciał w pełni przyjąć zasadę działania na przyszłość, stwierdziłby w art.. 21 k.r.o., że do skutków unieważnienia małżeństwa stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie.
Z chwilą unieważnienia małżeństwa oboje małżonkowie powracają do poprzedniego stanu cywilnego. Małżonek, który zmienił nazwisko na skutek zawarcia małżeństwa powraca do nazwiska, które nosił przed zawarciem unieważnionego związku. Ustaje stosunek powinowactwa, jaki stworzyło małżeństwo unieważnione.
Jeżeli unieważnienie nastąpiło po śmierci jednego z małżonków, pozostały przy życiu małżonek traci z mocą wsteczna prawo do dziedziczenia ex lege oraz prawo do zachowku po małżonku zmarłym przed unieważnieniem związku małżeńskiego. Nabycie spadku albo prawa do zachowku staje się z chwila unieważnienia małżeństwa bezskuteczne ex tunc.
Unieważnienie małżeństwa nie wywiera wpływu na skutki przewidziane w przepisie art. 10 2 k.c. osoba małoletnia, która przez zawarcie małżeństwa uzyskała pełnoletność nie traci niepełnoletności. Nie oznacza to jednak ze w wypadku unieważnienia małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku, np., dlatego, ze kobieta nie miała ukończonych 18 lat, ma ona możliwość, po unieważnieniu pierwszego małżeństwa, a przed ukończeniem 18lat, zawarcia ponownego małżeństwa na tej podstawie, ze zawarcie małżeństwa unieważnionego uczyniło ja pełnoletnia. Ustawa wprowadziła wymaganie osiągnięcia określonego wieku, a nie pełnoletności.
Do grupy stosunków, w odniesieniu, do których unieważnienie małżeństwa nie wywołuje skutków prawnych retro aktywnych, należą:
1. Stosunek między małżonkami i ich wspólnymi dziećmi,
2. Stosunki majątkowe między małżonkami.
W zakresie tych stosunków mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące skutków orzeczenia rozwodu. Najbardziej ogólna charakterystyka stosunków, w odniesieniu, do których unieważnienie małżeństwa wywołuje skutki ex nunc, przedstawia się w świetle powyższego unormowania następująca:
1. Unieważnienie małżeństwa nie ma wpływu na status prawny dzieci urodzonych w takim małżeństwie – poczytuje się je za dzieci urodzone w małżeństwie.
2. W przedmiocie praw i obowiązków rodziców względem ich małoletnich dzieci, a zwłaszcza wykonywania władzy rodzicielskiej nad nimi oraz dostarczania im środków utrzymania i wychowania orzeka sad, stosując odpowiednio przepisy o skutkach orzeczenia rozwodu. Sad może orzec np., ze władzę rodzicielska będą rodzice wykonywali wspólnie, może powierzyć ja jednemu z rodziców ograniczając władzę rodzicielska drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, może jedno albo oboje rodziców pozbawić władzy rodzicielskiej oraz orzec, co do ich obowiązku alimentacyjnego względem dziecka.
3. W związku z unieważnieniem małżeństwa może powstać obowiązek alimentacyjny miedzy małżonkami, którzy pozostawali w małżeństwie unieważnionym. W odniesieniu do roszczeń alimentacyjnych miedzy małżonkami z takiego małżeństwa maja odpowiednie zastosowanie przepisu normujące te sprawę w razie rozwodu
4. Do kwestii, które wymagają rozstrzygnięcia już w czasie trwania postępowania o unieważnienie małżeństwa stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie.
5. W wypadku pozostawienia przez małżonków w czasie trwania unieważnionego małżeństwa w ustroju wspólności majątkowej (ustawowej), wspólność ta ustaje z chwila uprawomocnienia się wyroku unieważniającego małżeństwo. Kwestie stanowiące następstwo ustania wspólności majątkowej podlegają rozwiązaniu zgodnie z 8 przepisami obowiązującymi w wypadku orzeczenia rozwodu.
6. Spraw związanych z zajmowaniem wspólnego mieszkania dotyczą przepisy art. 58 2 i art. 58 4 k.r.o.
Orzekając unieważnienie małżeństwa sad orzeka, czy i który z małżonków zawarł małżeństwo w złej wierze. Zła wiara małżonka polega na jego świadomości istnienia okoliczności uznanej przez prawo za podstawę unieważnienia zawartego związku. Ocena czy np. małżonek dotknięty choroba psychiczna, ale nie ubezwłasnowolniony całkowicie, zawarł małżeństwo w złej wierze, będzie zależała od tego, czy w chwili, gdy występowało tzw. lucidum intervallum zdawał sobie sprawę z tego, ze jest chory psychicznie. Małżonek, który w chwili zawarcia małżeństwa był ubezwłasnowolniony całkowicie, nie może być uznany za zawierającego małżeństwo w złej wierze. Złej wiary nie można przypisać również drugiemu małżonkowi, jeżeli o chorobie psychicznej i o ubezwłasnowolnieniu osoby, z która zawierał małżeństwo nie wiedział w chwili zawarcia małżeństwa. Zła wiara może wywierać wpływ m. in. na zakres roszczeń alimentacyjnych małżonka z unieważnionego związku.
W przedmiocie złej wiary małżonka orzeka sad z urzędu. Stronom nie przysługuje uprawnienie do zadania, aby sad zaniechał orzekania, co do złej wiary.
Wyrok unieważniający małżeństwo lub oddalający powództwo o unieważnienie stwarza względem innych osób w ograniczonym zakwasie stan rei iudicatae, mianowicie, co do przyczyny stanowiącej podstawę powództwa. W razie prawomocnego oddalenia powództwa, dlatego, ze określona przyczyna nie daje podstaw do unieważnienia małżeństwa, nie może inna osoba, powołując się na te sama przyczynę, zadąć unieważnienia małżeństwa.