Renesans - opis epoki.

Odrodzenie 1506 - 1622 - epoka odkryć
Przyczyny odrodzenia:
• wyprawy krzyżowe
• odkrycie Ameryki
• teoria Kopernika
• wynalezienie druku
skutki odkryć:
• wzbogacenie się miast na szlakach handlowych (Wenecja)
• wyodrębnienie stany mieszczańskiego
• powstanie zalążków ustroju kapitalistycznego (manufaktury)
• zanik drabiny feudalnej
• nowy pogląd na świat: „Człowiekiem jestem” Terencjusza
• sprzeciwienie się dogmatom Kościoła
• podróże po Europie, dążenie do wykształcenia
• budowanie się krytycyzmu, patriotyzmu i humanizmu
• wrażliwość na niesprawiedliwość społeczną
• rola przyrody
• wiara w ludzki rozum, wpływ kultury antycznej
• świecki charakter sztuki starożytnej (wzory antyczne), sztuka tworzona jest dla człowieka

Geneza polityczna:
• stopniowa utrata władzy politycznej przez Kościół, który pozostaje jako ośrodek religijny
• Pierwsze przejawy reformacji
Czechy - husycyzm, Anglia - anglikanie, Niemcy - luteranizm, Francja - hugenoci, Szwajcaria - kalwini, Polska - arianie
• wzmocnienie władzy świeckiej w Europie

Odrodzenie obejmowało 3 prądy:
• renesans - określenia w kulturze, sztuce i filozofii
• humanizm - w literaturze prąd stawiający człowieka w centrum
• reformacja - w religii, przekształcenie doktryn i praktyk Kościoła

Geneza kulturowa:
• specyficzna kontynuacja „jesieni średniowiecza”
• pogłębienie wiedzy o starożytności, wiedza o kulturze antycznej
• popularność nauk humanistycznych
• powstanie uniwersytetów

Filozofia epoki i jej wpływ na światopogląd ludzi:
• kontynuacja tomizmu i franciszkanizmu
• stosowanie filozofii antycznej, stoicyzmu i epikureizmu
• filozofia eklektyczna czyli niejednolita
• głównym prądem epoki jest humanizm

Założenia humanizmu:
Hasło Terencjusza: Homo sum et nil humanum alienum ad me esse puto
Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce
• człowiek w centrum zainteresowania
• wszechstronność zainteresowań życiem politycznym, miłością, pięknem
• zainteresowanie się kulturą antyczną, sięganie do źródeł kulturowych
• twórczość w języku ojczystym

Ideały humanizmu:
• antropocentryzm zamiast teocentryzmu
• „Carpe diem” zamiast „Memento mori”
• „nic co ludzkie...” Terencjusza - zachwyt nad pięknem ciała i życiem wewnętrznym
• piękno przyrody
• kult sławy
• wyobrażenie Boga nie karzącego lecz genialnego artysty i dawcy dobra ludzkiego

Filozofia renesansowa:
• humanizm
• empiryzm - przeciwstawia się średniowiecznej scholastyce; do poznania dąży się przez doświadczenie; twórcą był Franciszek Bacon
• irenizm - twórcą był Erazm z Roterdamu; odrzucenie wojny i nienawiści (pokój), stąd też powstanie utopii (Tomasz Moore „Utopia”) o idealnym państwie i idealnym władcy (Machavelli „Książe”)

Dzięki filozofii wykształcił się krytycyzm i demokratyzacja w myśli etyki.

Cechy kultury epoki oświecenia:
1. Kultura odrodzenia w opozycji do kultury średniowiecznej.
2. Przeniesienie antycznego ideału piękna i jego znaczenie we wszystkich dziedzinach sztuki.
3. Antropocentryzm - człowiek ośrodkiem i celem wszechświata; budowa pałaców, powstanie muzyki świeckiej; powrót do antycznego kanonu piękna, symetrii, jasności, harmonii, mentalności.
4. Cechy architektury renesansowej i jej zabytki:
• symetria, wielość okien, harmonia, prostota
• Budowle renesansowe we Włoszech: Bazylika św. Piotra, Pałac Medyceuszy we Florencji

Literatura renesansowa:
• nawiązanie do antyku
• krytycyzm
• afirmacja życia
• gatunki:
• religijne: apokryfy, misteria, moralitety, kazania, pieśni
• świeckie: pieśni miłosne, liryka prowansalska, epika rycerska, utwory biesiadne, fraszki

Na zachodzie odrodzenie zapoczątkowali:
• Dante Alighieri 1265 - 1321
• Petrarka 1304 - 1347
• Jan Boccacio 1313 1375

• Erazm z Roterdamu - Holandia
• Wiliam Szekspir - Anglia
• Franciszek Rabelass - Francja

• Michał Anioł 1475 - 1564
• Rafał Santi 1483 - 1520
• Leonardo da Vinci 1452 - 1519

Dante Alighieri - poeta z Florencji

1. Kontynuator postępowych osiągnięć średniowiecza
2. Boska komedia to suma średniowiecznej wiedzy filozoficznej, w której dał obraz walki pomiędzy feudałami a wzbogaconym mieszczaństwem: gibelinami a gwalfami
3. Pisał w języku narodowym

„Boska komedia” składa się z 3 części: „Czyściec”, „Piekło”, „Raj”, każda po 33 pieśni.

Wergiliusz i Bice oprowadzają poetę po wszechświecie. Człowiek poznaje zło i dobro. Pragnie odrodzić moralnie świat. Wszystkich przeciwników politycznych skazał Dante na męki piekielne. Celem Dantego było ukazanie człowiekowi możliwości odrodzenia moralnego, oczyszczenia z win, a taką szansę stwarza miłość (humanizm).

Petrarka- poeta prozaik, twórca sonetów „Do Laury” (kobieta idealna). Pisał wiersze miłosne i refleksyjne, w języku włoskim i w klasycznej łacinie. Wzorował się na Horacym.

Boccacio - Poeta prozaik, napisał „Dekameron” zawierający 100 nowel o tematyce miłosnej w nastroju pogodnym, wesołym i frywolnym; opowiadanie „Sokół”

Cervantes - romans pasterski „Galatea”, a najbardziej znany to „Don Kichot”, który stał się synonimem nie życiowego idealisty.

Kalimach - nauczyciel króla Jana Olbrachta

Szekspir -

„Makbet”- dramat o mechanizmie władzy
• krytyka władców feudalnych
• zdemaskowanie zbrodnii
• żądza władzy bez względu na dobro narodu
• antymonarchizm
• szekspirowska koncepcja losów ludzkich - pisarz twierdził, że kształtowanie się losów człowieka zależy od istniejącej sytuacji historycznej

Makbet jako utwór antyfeudalny: ukazał zbrodnię, intrygi, jako metodę zdobywania władzy oraz tyranię jako metodę jej sprawowania.


Dramat antyczny Dramat szekspirowski
zasada 3 jedności złamanie 3 jedności - zachowanie akcji
fabuła mitologiczna fabuła historyczna
podział na epeisodia i stasimona podział na akty i sceny
małe ilości postaci duża ilość postaci
chór w roli komentatora wydarzeń brak chóru
czystość gatunkowa wprowadzenie elementu komediowego
o losach decyduje przeznaczenie (fatum , mojra) indywidualizm, bohater sam kształtuje swój los
jednolitość psychiczna złożoność psychiczna postaci
realizm fantastyka, nastrój, rola przyrody
jednolitość zmienność nastroju, szybkość akcji
język potoczny język pełen ozdób retorycznych

Jan Kochanowski - II pokolenie twórców
1. okres studiów
2. okres dworski
3. okres czarnoleski

Twórczość:
1. fraszki (błahostki): krótki utwór wierszowany wyniesiony z antycznego epigramatu
• autobiograficzne
• autotematyczne
• filozoficzne
• obyczajowe
• filozoficzno-refleksyjne
• miłosne
• patriotyczne
2. pieśni:

V „O spustoszeniu Podola”
IX - nieuleganie namiętności, stoicyzm i epikureizm w jednym, rozumne korzystanie z uciech życia
XXIV - nawiązanie do antyku, epikureizm i stoicyzm, parafraza „Ody do mecenasa” Horacego
XII - utwór ma charakter refleksyjny, pierwsze wersy o sławie i cnocie, której nie można kupić
„Czego chcesz od nas Panie” - pochwała Boga
„Serce rośnie” - zmiana pór roku radością podmioty lirycznego, szczęście, refleksja nad tym jak żyć aby być szczęśliwym
„Pieśń świętojańska o Sobótce” - cykl 12 pieśni śpiewanych przez 12 panien,
pieśń panny XII - jest to parafraza utworu Horacego „Wsi spokojna wsi wesoła”, życie na wsi daje radość, arkadia, sielanka, idealizacja obrazu
pieśń panny VI - ukazuje wieś w okresie żniw i suszy, przewaga opisów krajobrazu nad opisami ludzi, podmiot liryczny raz jest współ wykonawcą a raz obserwatorem, uprawdopodobniony obraz arkadyjski
Idealny wzorzec osobowy to oracz.

3. dramat:

„Odprawa posłów greckich” - wystawiono 12 stycznia 1578 na ślubie Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny, na weselu obecni byli posłowie i para królewska, sztuka powstała prawdopodobnie 1565-6, nie jest to więc tekst okolicznościowy co świadczy o uniwersalizmie utworu, nawiązaniem do antyku jest sama forma: dramat (nie ma Exodosu i Paradosu), wykorzystanie mitu i „Iliady” jako źródła mitu, Troja może symbolizować każde państwo i miasto, główny problem to odpowiedzialność jednostki za państwo, zestawione są dwie postawy: Aleksandra (Parysa) i Antenora. Parys jest partia wojny, chce zatrzymać Helenę nie licząc się z losem państwa. Po przegranej Antenora w rodzie jest on do końca wierny ojczyźnie.
Ważne są wypowiedzi chóru: „Ci, którzy Rzeczpospolita władacie...”
Cechy:
• zachowanie 3 jedności
• postać posłańca, który właściwie gra kilka ról
• uniwersalizm

4. treny: utwór antyczny, oddaje żal po śmierci. Bohaterem trenów Kochanowskiego jest dziecko co jest ewenementem (oprócz Urszulki bohaterem jest też ojciec Kochanowskiego). 1578(9) umiera Urszula a później jej siostra Helena, wcześniej Ojciec i brat Kacper, jest to okres załamania wartości przekazanych w pieśniach

Tren I - pierwiastek antyczny w bezpośrednim zwrocie do twórców antycznych; Urszula - ptaszek zabity przez smoka
Tren V - Urszula - Oliwka, postać Persefony (antyk)
Tren VI - porównanie Urszula - Safona; Urszula była dziedziczką talenty Kochanowskiego, Postać Urszuli jest udoroślona
Tren IX - wyraz kryzysu, wzrastająca żałość, rozum i zwątpienie w niego
Tren X - wyraz kryzysu, łańcuch pytań „Gdzie jesteś Urszulo..”, odwołanie do różnych wyobrażeń filozoficznych o życiu po śmierci; „Gdziekolwiek jesteś jeśli jesteś..” - zwątpienie w religię
Tren XI - fraszka „O cnocie” jest nic nie warta, pobożność jest zła, nie warto być dobrym, negacja optymizmu
Tren XIX - (sen) ukazuje się Kochanowskiemu jego zmarła matka z Urszulą na rękach, śmierć Urszulki była dla niej samej dobra, uchowała ją przed smutkami życia, wartości renesansu mogą pomóc w cierpieniu

5. „Psałterz Dawidów” - zaczęty w 1571, wydany 1579. Tłumaczenie psalmów, połączenie chrześcijaństwa i antyku; Bóg gromowładny, Bóg jako ojciec wszystkich ludzi; pytania retoryczne, zdanie wykrzyknikowe podkreślają emocjonalny charakter wypowiedzi; Psalmy to właściwie parafrazy, teksty o wysokiej wartości artystycznej

Religijność poety to nie tylko tolerancja, ale także poszukiwanie zgody pomiędzy różnorodnymi systemami teologicznymi i filozoficznymi.

Kochanowski to poeta - humanista, wielostronna twórczość pod względem tematyki i formy.

Mikołaj Rej
„Krótka rozprawa między 3 osobami: panem, wójtem i plebanem” - wydane w 1543 pod pseudonimem Ambroży Korcz - Obrożek. Ukazany jest obraz (smutny) Rzeczypospolitej [literatura społeczna]
„Wizerunek własny - żywot człowieka poczciwego” - 1558 - nawiązanie do twórczości antycznej; pierwsza próba wyłożenia poglądu na świat ze stanowiska świeckiego
„Zwierzyniec” - zbiór 8 wersowych epigramatów, galeria ówczesnego życia politycznego i kulturalnego (wzory, anegdoty, przykłady)
„Żywot człowieka poczciwego” - utwór składa się z 3 ksiąg, które ukazują 3 okresy życia człowieka: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały, starość. Księga I rozważa problem wychowania dzieci, II wybór stanu i obowiązków z tego płynących, III problemy etyczne widziane z perspektywy eschatologicznej (zza grobu)

Człowiek wpisany jest w naturę i rozumnie czerpie z niej korzyści, jest ogniwem w biologicznym cyklu nieustannego odnawiania. Kluczem do zrozumienia życia jest zrozumienie, że życie człowieka związane jest z ziemią, jej uprawą i prawami.

Styl: występują zwroty o silnym zabarwieniu emocjonalnym, paralelizm szyków składniowych [czyli powtarzanie danych wyrazów i ich ciągłym rozszerzaniu w następnym powtórzeniu]

Publicystyka renesansowa:
1. Andrzej Frycz - Modrzewski - „O poprawie Rzeczypospolitej” - problem nierówności obywatela wobec prawa
2. Piotr Skarga - „Kazania sejmowe” - wydane w 1597 w większym zbiorze „Kazania na Niedzielę i święta całego roku”; jest to traktat polityczny;
Choroby Rzeplitej:
• brak miłości ojczyzny
• spory wewnętrzne
• tolerowanie herezji
• słaba władza króla
• zły system prawny
• grzechy i złości jawne
W kazaniu II Ojczyzna ukazana jest jako matka z tymi chorobami lub jako tonący okręt; obywatele dostawali wszystko a sami nie dawali nic. Antyteza [ długie zdanie a następnie negujące je krótkie]

Odwołania do Biblii

3. Sęp Szarzyński - „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem światem i ciałem” - obraz świata i człowieka, który jest wątły, rozdwojony w sobie.