Historia sztuki skrót

1. Artystyczne i pozaartystyczne funkcje sztuki. Historia sztuki jako nauka.

2. Sztuka pradziejowa(paleolit, mezolit, neolit, budownictwo megalityczne). Sztuka pradziejowa na terytorium polski.
Sztuka trwa około 40 tys lat. Człowiek od początku istnienia przemieszcza się, odżywia głównie mięsem (renifera) za którym cały czas podąża. Również niedźwiedź odgrywa ważną role w jego życiu. Każdy czyn człowieka , ruch itp. , związany jest ze sztuka i kultura.
Wyróżniamy 3 okresy:
PALEOLIT. (stary kamień)-od 35tyś p.n.e do 9 tys p.n.e
· sztuka szatemperowska (35 tys p.n.e-30 tys p.n.e ) Pojawiają się pierwsze przejawy sztuki, rysy na kościach i kamieniach.
· Sztuka oryńska (30 tys p.n.e-25) Poj.się pierwsze przedstawienia zwierząt na kamieniach. Ryto na ścianach erogenne części ciała kobiecego.
· Sztuka grawecka (25-20) Zwierzęta i ludzie w całości . Kobieta przedstawiana jako Wenus-znak płodności. Płodność była bardzo ważna , bo duza liczebność osobników jest najważniejsza. Wenus ma poprawiać liczebność.
· Sztuka solutrejska (20-15) Pierwsze jaskinie np: j. La Greze (fr), j. Gargaz (fr), j. La pasage (hiszp.)
· Sztuka wczesnomagdalińska(15-12). Najslynniejsza jaskinia LA scaux(fr.), J. pech merle (hiszp.), j. Kapowa.
· Okres dojrzałego magdalenizmu (12-10) slynna jaskinia j.Altamira(hiszp.)
· Okres późno magdaleński (10-8)
Jaskinie głownie były odkrywane przez dziecie. Jaskinie to bardzo ważne miejsca dla turystów, są pod ochrona. Często dają poczucie dziwnego świata: duchy , magia, inny świat itp. Sztuka zawsze oddawała charakter ludzi. Czloweik często malując zwierzęta „ranił je” wieżąc że łatwiej zdobędzie je w polowaniu. Tu widac że sztuka funkcjonuje obok magii, tak samo jak z Wenus. W jaskiniach sztuka pojawiala się w miejscach bardzo ważnych; tuż przy wejściu. Te malowidła to jakby miejsca religijne. Gdy pojawil się homosapiens zaczęto wieżyć w życie pozagrobowe.
9 tyś lat p.n.e człowiek zaczął prowadzić osiadły tryb życia, ponieważ następiło ocieplenie klimatu. Renifery poszły za Ural a renifery zostały. – to własnie jest początek mezolitu.
MEZOLIT(8-4 tys. p.n.e)
Na początku człowiek mieszkał w jaskini , zaczęło brakować miejsca więc zaczął ryć w ziemi- to początek osady. Również początki gospodarki hodowlanej, rolnictwa, rybołówstwa, zbieractwo, łowiectwo, ceramika.
Zmieniły się relacje ze środowiskiem, człowiek wiedział że się cały czas stara i zauważał że są jakies wyższe istoty , bóstwa, które mu przeszkadzają i są silniejsze. Zaczął oznaczać je w sposób abstrakcyjny, bo ich nigdy nie widział(kółeczka, krzyżyki itp.)
Sztuka pojawia się na naczyniach ceramicznych; tematy rolnicze, społeczne, rządzących( władza) i rządząnych (poddani).
NEOLIT (nowy kamień) (od 6 do 3)
Pojawiły się narzędzia i broń wykonane z kamieni gładzonych, stąd dawna nazwa - epoka kamienia gładzonego. Przejście do gospodarki rolniczo-hodowlanej zdynamizowało ogólny rozwój ludzkości. Powstały skupiska osadnicze, a także pierwsze organizmy państwowe.
Pojawia się budownictwo megalityczne:
Menchir- potężny głaz wbity w ziemie. Jest to „egoizm”, upamiętnianie swojej sily i władzy.
Dolmeny- to dwa menchiry pionowo ustawione i na nich jeden poziomo. To jakby zamknięte drzwi. –to pierwsza zasada architektury- wyodrębnia się przestrzeń po raz pierwszy.
Kromlech- kamienne kręgi. To pierwsze miejsca kultu słońca. Człowiek bał się słońca, więc wznosił kamienie na część słońca. Są to pierwsze procesy człowieka.
Mostawa- potężne grobowce, częściowo wbite w ziemię.

3.Kultura i sztuka Mezopotamii (Sumerowie, Asyria i Babilon)
mezo – między, potamos – rzecze
Mezopotamia- tereny między Eufratem i Tygrysem. Pierwszą rozwiniętą kulturę Mezopotamii utworzyli Sumerowie pod koniec IV tysiąclecia p.n.e.
Wierzono że człowiek po śmierci żyje, że jego dusza żyje. Uważano że w oczach i dłoniach jest dusza, dlatego skupiano się na tym. Sumerowie stworzyli po raz pierwszy pomniki, uważali że wojna to coś dobrego, co może dawać dobre zmiany. Sztuka Mezopotamii służyła wyłącznie królowi i świątyniom, a pozycja artystów była anonimowa. Sztuka Mezopotamii to przede wszystkim monumentalna architektura Pierwszy styl świata- styl blokowy(głównie oczy, cegła, ceramika) Za jeden z siedmiu cudów świata uważa się wiszące ogrody Babilonu, złożone z fantastycznych piramid i tarasów, na których hodowano rośliny.
W rzeźbie dominują sceny walki i polowań. Króla ukazuje się jako postać gigantyczną. Nieustraszenie atakuje on wrogów lub zadaje rany uciekającym lwom. Postacie ludzkie przedstawiane są w sztywnych pozach frontalnie z głowami z profilu. Oczy i nosy mają rozmiary znacznie większe niż w rzeczywistości, natomiast pozostałe części twarzy jak czoła lub podbródki – mniejsze.
Zigguraty – (To jakby piramida schodkowa). Budowle złożone z tarasów połączone schodami. Na najwyżej położonej platformie znajdowała się kaplica bóstwa. Były wznoszone w pobliżu świątyń, stały się więc pomnikami kultu religijnego. Były uważane za siedzibę bóstw ale pełniły też rolę obserwatoriów astronomicznych, przechowywano tam także ofiary przeznaczone dla bóstw.
AKADYJSKA SZTUKA, rozwijała się 2340–2200 p.n.e. w Mezopotamii w okresie istnienia państwa Akad. Stanowiła twórcze rozwinięcie sztuki sumeryjskiej; do naszych czasów przetrwało niewiele zabytków. Rzeźbę reprezentują monumentalne posągi władców odznaczające się starannym modelunkiem; rysy twarzy i fryzurę przedstawiano w sposób naturalistyczny (alabastrowe głowy z Aszur). Pojawiła się rzeźba o wyidealizowanym portrecie. Precyzyjnym wykonaniem odznaczają się liczne zachowane gliniane posążki wotywne; płaskorzeźbione stele kam., opowiadające o czynach militarnych władców, charakteryzują się swobodniejszą kompozycją scen niż w sztuce sumer., W porównaniu z wcześniejszymi dziełami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje się doskonalszą techniką, dążeniem do naturalizmu, dynamiką ujęcia tematu; sztuka akadyjska stanowi krótki, lecz ważny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.
Kodeks Hammurabiego (Kodeks Prawny Świata) -to duże kamienie na których napisane było co komu za co grozi.

4. Kultura i sztuka Egiptu
Egipt to piesze państwo totalitarne. Na czele państwa stał król faraon-bóg o władzy absolutnej. To głównie sztuka grobów ok.90%. Wierzono w życie pozagrobowe. Mumifikacja- zabieg ten traktowany był jako warunek życia pozagrobowego (konieczne przetrwanie ciała). Proces mumifikacji trwał ok. 70 dni, podczas których usuwano organy wewnętrzne; ciało moczono w specjalnych roztworach, a następnie, po namaszczeniu wonnościami i wypełnieniu wnętrza substancjami żywicznymi, starannie owijano bandażami. Mumie umieszczano w sarkofagach (trumna). Jakość procesu mumifikacji zależała od pozycji społecznej zmarłego. Ubodzy byli chowani bez trumien, bogatym zaś złocono twarz, ręce i stopy oraz ozdabiano mumie biżuterią.
Mastaba (z j.arabskiego - "ława"), typ grobowca, składający się z części nadziemnej, pionowego szybu i części podziemnej (komora grobowa). W części nadziemnej znajdowały się tzw. ślepe wrota (kamienne wyobrażenie drzwi), nad którymi umieszczano podobiznę zmarłego. Przed wrotami ustawiano stół ofiarny.
Piramida- monumentalny grobowiec w kształcie ostrosłupa; Piramida miala chronić ciało, aby dusza mogła funkcjonować po śmierci. Hieroglify(pisma znakowego i obrazkowego dawnych Egipcjan)-nimi w piramidach ostrzegano przed klątwami, aby chronić ciało. W komorach grobowych były również rysunki świętych, zwierząt aby chronić ciało. Za najwcześniejszą piramidę uchodzi piramida schodkowa króla Dżesera (2660w. p.n.e.) Typowa piramida ma kształt ostrosłupa prawidłowego o podstawie kwadratowej, jest usytuowana bokami wg stron świata, z wejściem od PN. Największą jest Piramida Cheopsa w Gizie. Piramidy są głownie w pobliżu Nilu, zbudowane z kamienia, budowano około 30 lat(20tyś ludzi, a około 5 tys ludzi ginęło podczas budnowy).
Giza - miejscowość w Egipcie, dziś zachodnia dzielnica Kairu - stolicy Egiptu. Najważniejszymi budowlami w Gizie jest zespół trzech największych piramid: Cheopsa - największa piramida egipska, Chefrena i Mykerinosa. Poniżej piramidy Chefrena, obok monumentalnych ruin dolnej świątyni grobowej znajduje się wycięty w skale Sfinks. Sfinksy były uważane za istoty święte.
Bóg Ra- bóg słońca
Nefretete-piękność Egiptu
W egipskiej sztuce nie było podpisów, uważano że pomysł był zawsze Boga , a człowiek tylko go realizował. Duchem artysty był ptak! Mówi się że sztuka egipska jest nadeta i poważna- tak ale również istnieje nieoficjalna sztuka Egiptu, która była luźna.
Rzeźba w sztuce egipskiej to przede wszystkim pomnik władcy, a dopiero w następnej kolejności przedstawienie indywidualnej postaci. Ludzi przedstawiano w pozach pełnych spokoju i powagi. Tylko ci którzy zajmowali niską pozycję społeczną mogli być przedstawiani w sposób realistyczny.
Sztukę cechował monumetalizm i ustalony kanon, który wprowadzał elementy kompozycyjne i sposoby przedstawiania postaci zależnie od przynależności klasowej. wyroby m.in. z fajansu, kamienia (gł. alabastru) i drewna (meble) oraz złotnictwo i jubilerstwo. Rzeźby, płaskorzeźby i hieroglify- En fase, bruneci.

5. Kultura i sztuka minojska i mykeńska
Sztuka Minojska,
Jest sztuką przepełnioną witalnością. Główne ośrodki mieściły się na Krecie (Knossos, Fajstos,) Najważniejszą cechą zarówno cywilizacji jak i sztuki minojskiej są pałace. Pojawiają się na Krecie po 2000 roku, a więc w okresie średniominojskim. To głównie w tych centrach politycznych i kulturalnych powstawały najwspanialsze dzieła sztuki z takich dziedzin jak: ceramika minojska, rzeźba minojska i przede wszystkim malarstwo minojskieWnętrza pałaców i domów arystokracji zdobiły malowidła ścienne gł. Freski.
Figurki przedstawiające kapłanki trzymające w rękach lub na ramionach wijące się węże. Postacie odziane są w długi suknie, z dekoltami odsłaniającymi piersi. Całości stroju dopełniają fantazyjne nakrycia głowy. Złotnictwo — ozdoby wycinane ze złotych blaszek. Rozpowszechniły się groby komorowe. Rzeźba- gł. małe figurki kapłanek, bogiń, orantów z fajansu i brązu oraz gliptyka. Po zniszczeniu pierwszych pałaców nastąpił w okresie późnominojskim ponowny rozkwit sztuki. Niezwykle wysoki poziom osiągnęło malarstwo ścienne, początkowo o motywach ornamentalnych, później roślinnych oraz figuralnych. Ważnym elementem sztuki kreteńskiej była jednocześnie rozwijająca się sztuka lud., prymitywna: materiał — gł. glina; małe figurki wotywne i duże — kultowe. Zniszczenie pałaców (ok. 1370 p.n.e.) położyło kres rozwojowi sztuki kreteńskiej; jej relikty utrzymały się jeszcze dłuższy czas w różnych rejonach wyspy. Knossos, ruiny jednej ze stolic cywilizacji minojskiej, Stojący na wzniesieniu pałac królewski, kilkakrotnie niszczony przez trzęsienia ziemi, uległ zniszczeniu ok. 1400 p.n.e. prawdopodobnie w wyniku najazdu Achajów. Kilka wieków później odrodzone Knossos było ważnym miastem grecko-rzymskiej Krety. Knossos jest najcenniejszym zabytkiem cywilizacji kreteńskiej (minojskiej), pierwszej wielkiej kultury Europy. Upadek cywilizacji minojskiej nastąpił w XV w. p.n.e., z niewyjaśnionych do końca przyczyn. Wpływ, jaki sztuka minojska wywarła na sztukę mykeńską, sprawił, iż usprawiedliwione wydaje się szukanie właśnie tutaj korzeni sztuki greckiej i europejskiej.


Sztuka Mykeńska,
Historię kultury i sztuki mykeńskiej dzieli się na trzy podstawowe okresy: wczesnohelladzki (2900-1900 p.n.e.), średniohelladzki (1900-1580 p.n.e.) i późnohelladzki (mykeński, 1580-1100 p.n.e.). Nazwa ta pochodzi od najważniejszego ośrodka tej kultury, jakim był pałac i miasto w Mykenach.Miasto Mykeny usytuowane jest na wzniesieniu niezbyt odległym od morza i góruje nad równiną Argos. Brama zbudowana jest z ogromnych kamiennych bloków. Przy bramie znajduje się relief wykonany na trójkątnym bloku szarego kamienia, przedstawiający dwie lwice stojące na tylnych łapach po obu stronach kolumny, której rozszerzający się ku górze trzon przypomina kształtem kolumny minojskie. Nie zachowały się jednak głowy lwic, które strzec miały miasta. Pałace mykeńskie budowane były najczęściej wokół otwartych dziedzińców, na wzór minojski.. Mykeńskie budowle grobowe pełniły bardzo ważną rolę w kulturze mykeńskiej. W pałacach mykeńskich malowidłami pokrywano nie tylko ściany , ale również posadzki. Malowidła wykonywano najczęściej metodą freskową. Złotnictwo mykeńskie reprezentowało bardzo wysoki poziom. Większość znalezisk pochodzi z grobów, a zaliczamy tu przede wszystkim maski pośmiertne wykonane ze złotej blachy. Złotnicy dążyli w tym przypadku do przedstawienia rysów zmarłego ,co nadaje tym maskom wyjątkową wartość. Najbardziej znana jest tzw. Maska Agamemnona. Bogate i urozmaicone wyposażenie grobowe uzupełniają naczynia z brązu, broń i ozdoby (naszyjniki, pierścienie, brosze)Charakterystyczną cechą sztuki mykeńskiej było dominujące znaczenie scen batalistycznych i myśliwskich. Duża część zabytków malarstwa poświęcona jest właśnie tej tematyce. Znaleziono także dużo ozdobnej broni. Ludzie ci bardzo dobrze radzili sobie w wojnach.Nie ulega też najmniejszej wątpliwości wielki wpływ, jaki sztuka ta wywarła na formowanie się sztuki greckiej. Szczególnie widoczne jest to w przypadku ceramiki oraz niektórych dziedzin architektury.

6. Antyczna Grecja jako kolebka kultury europejskiej.
Twórczość artystyczna starożytnej Grecji ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju sztuk plastycznych. Rzeźbiarze greccy potrafili tworzyć dokładne repliki rzeczywistości. Nawet wrogów pokazywano pięknie, bogowie greccy pokazywani byli jak ludzie. Opanowali nawet umiejętność przedstawiania ekspresji uczuć. W malarstwie udało się uzyskać efekt głębi, trójwymiarowości na dwuwymiarowej płaszczyźnie.
W dziedzinie architektury stworzono zaś oryginalną typologię i ornamentykę, które przetworzone przez sztukę rzymską miały decydujący wpływ na kształt wielu późniejszych dzieł architektury Zachodu.
Dzięki sztuce rzymskiej dziedzictwo helleńskie w rozmaity sposób rozprzestrzeniło się na całą Europę: wywarło wpływ na sztukę bizantyjską, przedromańską i romańską. Jego oddziaływanie silnie widoczne jest też w okresie renesansu, neoklasycyzmu, a nawet w sztuce nowoczesnej i współczesnej. W rezultacie nasza filozofia estetyki wywodzi się od myślicieli starożytnej Grecji.

7. Architektura starożytnej Grecji.
Powszechnie używano kamienia (budownictwo publiczne), glina niekiedy z dodatkiem pociętej słomy w postaci suszonych cegieł (budowle o charakterze militarnym), terakota zwłaszcza do pokryć dachowych, drewno jako materiał na stropy i pionowe podpory ( głównie w architekturze mieszkaniowej), metal dla wzmocnienia konstrukcji. Mury budowli wznoszono z reguły z doskonale dopasowanych bloków kamiennych bez stosowania jakiejkolwiek zaprawy. Klamry-zamiast zaprawy.
Najbardziej charakterystyczną budowlą architektury greckiej jest świątynia. Pełniła ona funkcję „domu boga”, jednak nie była miejscem gromadzenia się wiernych. Większość obrzędów religijnych odprawiano na zewnątrz budowli, przede wszystkim na ołtarzu ofiarnym, który wznosił się na wprost fasady świątyni. Ołtarze umieszczano zwykle na wysokich podbudowach, dzięki czemu zyskiwały skalę monumentalną. Oprócz czysto religijnego znaczenia budowla stanowiła często najbardziej wyrazisty symbol potęgi i bogactwa miasta.
Niewątpliwie najważniejszym wkładem Greków do dziedzictwa światowej architektury było stworzenie trzech klasycznych porządków: doryckiego, jońskiego i korynckiego.
Prządek dorycki- W porządku doryckim kolumny były grube, krótkie lekko zwężające się ku górze i pozbawione bazy, więc stały bezpośrednio na posadzce świątyni. Na kolumnie o żłobkowanym trzonie spoczywał prosty, dwuczęściowy kapitel na nim zaś belkowanie składające się z architrawu , fryzu i gzymsu. Dekorację architektoniczną umieszczano na tych elementach, które nie były elementami konstrukcyjnymi. Przykładem świątyni może być Partenon, Świątynia Zeusa w Olimpii.
Porządek joński- Kolumna jońska stała na bogato profilowanej bazie, trzon nie był tak wybrzuszony jak dorycki. Kolumna była znacznie smuklejsza i wyższa a trzon zwieńczały „ślimacznice” (woluty wysunięte poza trzon). Zintegrował dekoracje z takimi elementami konstrukcyjnymi jak belkowanie i kolumny, wykorzystując na przykład te ostatnie jako postacie ludzkie (KARIATYDY – Ganek Kor , Erechtejon )
Porządek koryncki- dopuszczał znacznie większą swobodę i dekoracyjność niż joński. Kapitel kolumny zdobiony liśćmi akantu stanowił całkowicie autonomiczne dzieło rzeźbiarskie.
Niezależnie od zastosowania porządku na obu fasadach świątyni, między jej dwuspadowym dachem a gzymsem belkowania powstała trójkątna przestrzeń nazwana frontonem. Zwykle wypełniano ją dekoracją.
TEATR GRECKI – składał się z widowni w kształcie lekko wydłużonego koła, orchestry(okrągły placyk dla chóru i aktorów), skene, zwykle usytuowany był przy pochyłości terenu a względu na konieczność usytuowania budowli

8. Rzeźba i malarstwo antycznej Grecji.
Rzeźba
KUROS – postać młodego nagiego atlety, młodzieńca w pozycji frontalnej, z wysuniętą jedną nogą i dłońmi zaciśniętymi w pięści, różni się od rzeźby egipskiej tym, że ręce postaci nie przylegają silnie do tułowia
KORA – ukazywana w podobny sposób dziewczyna w długiej szacie
Proporcje rzeźb zaczynają coraz bardziej zbliżać się do rzeczywistości, budowy anatomicznej, spokój zastępuje wyrazista ekspresja twarzy, a włosy zaczynają spływać na fałdy szat. Pojawiają się postacie siedzące i uchwycone w ruchu , oraz zainteresowanie przedstawianiem fałd odzieży. Pojawia się styl mokrych szat (np. relief z narodzinami Afrodyty wyłaniającej się z wody, Nike z Olimpii).Artysta klasyczny znał już doskonale strukturę ludzkiego ciała, ale w przedstawieniach postaci ludzkich pragnął przestrzegać idealnych , matematycznych proporcji.
W 3 wieku pięcie wspaniałych artystów pokazują piekne rzeźby:
- Fidiasz (wielkie , potężne rzeźby, bogato zdobione. To największy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego. Perykles powierzył mu ogólny nadzór nad rozbudową Akropolu i można przypuszczać, że to jemu zawdzięczamy koncepcję jego odbudowy oraz program artystyczny wyrażony za pomocą zarówno budowli, jak rzeźby oraz malowideł. Poza tym był autorem wielu posągów, przede wszystkim bogów. Uznawany był za mistrza w oddawaniu ich dostojeństwa i potęgi. Np.;Atena Partenos, Zeus z Olimpii.
- Poliklet (chciał stworzyć idealny maduł człowieka, idealne kształty, wielkośc. (idealny ma 30 lat) Wymyślił kontrapos w sztuce. Głowy jego postaci były z reguły skręcone w bok i lekko przekrzywione).
- Myron (Tworzył przede wszystkim posągi bogów i herosów, ale także atletów i zwierząt. Najsłynniejsze z jego prac to Atena i Marsjasz oraz Dyskobol. )
W 4 wieku tworzą rzeźby:
- Skopas ( Postacie piękne ale kipiące emocjami. Jego prace cechowały się patosem i niepokojem ruchów, były zbliżone w ogólnych proporcjach do kanonu ustalonego przez Lizypa, choć postacie miały niemal kwadratowe kształty głów.)
- Lizyp (idealny mężczyzna po 40-stce., silny, rozbudowany; ciało przedstawione w ruchu i akcji,
- Praksyteles- rzeźby to młodzi chłopcy, zamyśleni, delikatni, romantyczni; rzeźby ustawiał w kształcie litery „S”.

Malarstwo
Malarskie dzieła Greckie w znacznej większości nie przetrwały do naszych czasów. Wiemy jednak , że dbało o to by pięknie pokazywać człowieka. Wyjątek stanowi malarstwo wazowe, malarstwo ścienne i sztalugowe zachowało się w nielicznych fragmentach.
Początkowo malarska dekoracja ceramiki miała charakter geometryczny. Stopniowo pojawiały się orientalne motywy zwierzęce i roślinne .
Styl czarnofigurowy- Na jasnym tle naczynia malowano czarne sylwetki, szczegóły wydobywało się usuwając rylcem barwnik.
Styl czerwonofigurowy – postacie w kolorze ciemnopomarańczowym na czarnym tle.
Malarstwo ścienne – Malowidła z grobowców z Verginy (porwanie Persefony, scena polowania)

9. Rzym jako spadkobierca kultury greckiej. Nowatorstwo sztuki rzymskiej
Wszystkie Rzymskie dzieła przejawiają silne wpływy sztuki greckiej.
Pierwsza faza bezpośrednich kontaktów Rzymu z ośrodkami artystycznymi świata greckiego naznaczona jest licznymi grabieżami. Ekspansja rzymska na południowe tereny i podbój Grecji wywarło duży wpływ na sztukę. Rozwinął się ruch kolekcjonerski i muzealny. Sztukę rzymską zdominowały dwa pojęcia: pragmatyzm i realizm. Można zauważyć typowe elementy greckiej architektury jak wznoszenie budowli na planie prostokąta, występowanie portyków, zastosowanie kamienia i marmuru, budowa miast na planie prostokąta z regularną siatką ulic (Pompeje). Jednak to właśnie w dziedzinie architektury Rzymianie przejawiali największą oryginalność. Tworem rdzennie rzymskim są termy czyli łaźnie publiczne, które były ponadto miejscem spotkań, rozrywki i wypoczynku. Nowość stanowił też system ogrzewania. Również Amfiteatr to czysto rzymski typ budowli – konstrukcja na planie elipsy z centralnie położoną areną na której rozgrywały się walki, oraz wznoszącą się dookoła widownią.
W teatrze rzymskim nowością jest superpozycja – w kolejności na poszczególnych kondygnacjach porządek dorycki a w zasadzie toskański, joński i koryncki.
Realizm objawiał się przede wszystkim w rzeźbie, która odeszła od idealizujących teorii greckich. Jednak większość rzymskich rzeźb z tamtego okresu to wierne kopie dzieł greckich rzeźbiarzy. W Rzymie rozkwitła jednak rzeźba portretowa, szczególnie w formie popiersi.
Przejętym z innych kultur ale jakże popularnie używany w Rzymie był łuk. Dekoracje na zewnątrz łuku były najczęściej wzorowane na greckie. Łączono go także z kolumną – Łuk Triumfalny , Łuk Tytusa – podwójny, Łuk Sewera i Konstantyna – podwójny. Pojawiły się rotundy i kopuły.


10. Rzym jako kolebka sztuki starochrześcijańskej.
Dopiero w 313 roku zgodnie z edyktem mediolańskim Konstantyna, chrześcijaństwo zyskało rangę religii oficjalnej. Znaczenie architektury IV i V w.n.e. polega przede wszystkim na tym, że wtedy właśnie kształtowały się typy budowli, które miały dominować w wiekach średnich.
Budowę monumentalnych świątyń chrześcijańskich rozpoczęto od ufundowanych przez Konstantyna kościołów w Ziemi Świętej (kompleks Grobu Świętego i kościół Narodzenia Pańskiego w Betlejem) ,Rzymie i Konstantynopolu. Bazylika i budowla centralna to dwa typy architektoniczne, które wykrystalizowały się w tej epoce i przetrwały w architekturze chrześcijańskiej. Najważniejszą z budowli była bez wątpienia bazylika św. Piotra na Watykanie. Zarówno formy architektoniczne jak i organizacja wewnętrznej przestrzeni budowli sakralnych przetrwały długo po upadku Imperium Rzymskiego.
Sposób dekoracji i kompozycja rzeźb na sarkofagach pogańskich i chrześcijańskich były podobne. Rzeźbiarska dekoracja kościołów obejmuje typ rzeźby związanej z liturgicznym wyposażeniem świątyń. Przede wszystkim zaliczamy tu stoły ołtarzowe, dekoracją pokrywano także balustrady oddzielające przestrzeń zarezerwowaną dla duchownych i ograniczające wiernym dostęp do uświęconych miejsc kościoła.
Katakumby to podziemne cmentarze usytuowane w pobliżu miast. Najbardziej znane są katakumby Rzymskie. Niewątpliwie jedną z przyczyn zainteresowania katakumbami ze strony historyków sztuki jest ich malarska dekoracja. Znajdują się tam najstarsze malowidła wczesnochrześcijańskie
Putto- aniołki – amorki.

11.Rozpad cesarstwa rzymskiego i jego konsekwencje dla kultury i sztuki europejskiej.
Po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego ponownie pojawiły się dawne zamieszkujące od wieków ludy. Na tle form rzymsko bizantyjskich ich kultura odznaczała się wielkim dynamizmem. Szczególnie prężni byli należący o różnych plemion Germanie, którzy między IV a VI wiekiem osiedlili się na terenach rozciągających się od Portugalii po Saksonię. Końcowy okres istnienia Imperium Rzymskiego zdominowała kultura napływających na jego terytoria plemion nomadów, których Rzymianie nazywali barbarzyńcami, czyli obcymi. Dzieła sztuki tych ludów zwiastujące przejście od abstrakcji do konkretu, możemy dziś poznać dzięki przedmiotom codziennego użytku i ozdobom, z którymi wędrowali i które dziedziczyli z pokolenia na pokolenie.
Epoka migracji charakteryzowała się wyjątkowo bogatą produkcją biżuterii. Nie można oczywiście pominąć rzeźby w drewnie, grobowej, iluminacji manuskryptów, rzeźby pełnoplastycznej.

12. Kultura i sztuka Bizancjum.
Sztuka bizantyjska wyrosła na tradycyjnej estetyce rzymskiej, połączonej z azjatyckimi i barbarzyńskimi wpływami. Ukształtowała się w IV w. Najpełniej przejawiła się w architekturze, malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artyst. (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii). Architekturę charakteryzowało łączenie planu centr. z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji kopuł, użycie cegły jako materiału bud., brak zewn. dekoracji. Na wzorzec dla swych świątyń chrześcijanie wybrali bazylikę. Miała ona formę podłużnej krytej hali. Obok podłużnej bazyliki. Martyrium, wznoszone nad grobami męczenników i świętych oraz w miejscach upamiętniających objawienia lub cuda. Najczęstsze typy sakralnych budowli bizant. to bazyliki kopułowe (kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532–37) i krzyżowo-kopułowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu, 536–46); we wnętrzach od VI w. sanktuarium oddzielone od nawy gł. ikonostasem.
Malarstwo znamionowały: brak głębi przestrzeni (brak perspektywy), złociste lub błękitne tło, niemal zawsze frontalne przedstawienie postaci, które zwracają nieruchome spojrzenie wprost ku widzowi, nienaturalne potraktowanie światła. Miało spełniać funkcję dydaktyczną, udzielać ludowi katechezy wiary. Najbardziej typową dziedzinę twórczości mal. stanowiła ikona (Matka Boska Włodzimierska XII w.).
Rzeźba bizant. (gł. ornamentalna, rzadko figuralna), wykorzystująca przeważnie motywy roślinne, zoomorficzne i geom., była związana niemal wyłącznie z architekturą (głowice i imposty kolumn, przegrody ołtarzowe).

Głównym ośrodkiem kultury bizantyjskiej stała się stworzona przez ambitnego Konstantyna Wielkiego nowa stolica w Bizancjum u wylotu cieśniny Bosfor do morza Marmara przemianowana od jego imienia na Konstantynopol.
Kościoły bizantyjskie wznoszono z cegły. Mury na zewnątrz zostawiono w stanie surowym, urozmaicano je wnękami, rozczłonkowywano naprzemianległymi pasami cegieł lub ozdabiano mozaiką.
Najwybitniejszym osiągnięciem konstrukcyjnym architektury bizantyjskiej jest kopuła na kwadracie, będąca centralnym akcentem budowli. Zasada jej konstrukcji polega na pracy łuków opartych na czterech masywnych filarach, ustawionych w narożach kwadratu, na które przenosi obciążenie z wieńczącej czaszy potężny pierścień. Łuki w przecięciu z czaszą tworzą cztery trójkąty sferyczne zwane pantetywami.
Powstało wiele odmian układu rzutu poziomego z centralnie umieszczoną kopułą na podstawie koła, wieloboku frontowego, kwadratu i równoramiennego krzyża greckiego.?


13. Kultura i sztuka okresu wędrówki ludów.
Od Vw.(upadek cesarstwa rzymskiego) do końca VII. Epoka migracji charakteryzowała się wyjątkowo bogatą produkcją biżuterii. Nie można oczywiście pominąć rzeźby w drewnie, rzeźby grobowej , iluminacji manuskryptów, rzeźby pełnoplastycznej oraz ograniczonej działalności architektonicznej. Jest to epoka stanowiąca kontynuację epok poprzednich. Jest oczywiste, że dzieła Anglosasów, Wizygotów, Ostrogotów, Franków i Longobardów różnią się między sobą. Niemniej jednak wszystkie one nacechowane są pewną jednorodnością obejmującą te nowe cechy, które nadadzą kształt sztuce przyszłych wieków.
Morze Czarne było punktem, w którym zbiegały się szlaki wędrówek wielu ludów pochodzących z północy Europy oraz Azji. Było także miejscem, wokół którego ukształtowały się podstawowe techniki i koncepcje sztuki okresu migracji.
Stylem zwierzęcy ukształtował się najprawdopodobniej na północy Europy, a dokładniej w północnej części germanii. Źródeł inspiracji tego stylu należy poszukiwać przede wszystkim w sztuce ludów koczowniczych, w której mieszały się deformacja i stylizacja fantastycznych postaci zwierzęcych z motywami geometrycznymi. W stylu tym wytwarzano zarówno przedmioty osobistego użytku ze złota i brązu , jak i nieliczne rzeźby. Jego najbardziej charakterystyczną cechą jest schematyzm.
Styl barwny. Ostrogoci i Wizygoci wytwarzali przede wszystkim ozdoby dekorowane barwną emalią, którą wypełniano komórkowy wzór powstały z metalowych pasków lub drutów przylutowanych do powierzchni przedmiotu. Źródeł stylu barwnego należy szukać w wyrobach rzemiosła Hunów, koczowniczych plemion pochodzenia mongolsko – tureckiego. Ich broń i biżuteria miały geometryczne dekoracje z inkrustacjami z kamieni szlachetnych i półszlachetnych. Najbardziej znane przykłady datowane są na pierwszą połowę V wieku, to skarby Kreczu na Krymie.

14. Kultura i sztuka przedromańska ( karolińska i ottońska).
1) W szerszym znaczeniu cała spuścizna artyst. wczesnośredniow. Europy VI–1 poł. XI w., po upadku cesarstwa zachodniorzym., przed pojawieniem się sztuki romańskiej.
W pierwszym etapie (VI–VIII w.) do najważniejszych przejawów sztuki przedromańskiej należała sztuka chrześc. państw barbarzyńców pochodzenia germ. W architekturze sakralnej Italii i Galii utrzymano typ bazyliki na planie podłużnym oraz baptysteriów i martyriów na planie centr.; odrębny kształt przybrały budowle wizygockie, dzięki stosowaniu łuku podkowiastego. Rzeźba, ograniczona gł. do dekoracji sarkofagów , operowała płaską, silnie stylizowaną dekoracją roślinną i zoomorficzną, rzadziej figuralną. Najważniejszą dziedziną sztuki przedromańskiej było złotnictwo o bogatej, abstrakc. i zoomorficznej ornamentyce, zdobione emalią, barwnym szkłem, techniką filigranu i granulacji.
W drugim okresie (2 poł. VIII–1 poł. X w.) powstała sztuka karolińska, w której, pod wpływem idei odnowienia rzym. imperium i nawiązania do tradycji chrześc. cesarstwa Konstantyna Wielkiego, naśladowanie antropomorficznej i naturalistycznej sztuki antyku połączone z wykorzystaniem miejscowego dziedzictwa przedkarolińskiego stanowiło pierwszą próbę ujednolicenia stylu na obszarze całego cesarstwa. W architekturze świeckiej najważniejszym osiągnięciem był zespół pałacowy Karola Wielkiego w Akwizgranie (792–805), w sakralnej — gł. klasztornej, panował typ bazyliki z transeptem i westwerkiem bądź dwuchórowej. Rozkwitło malarstwo książkowe, rzeźba w kości i złotnictwo o dekoracjach figuralnych; zachowane freski są nieliczne. Odżył antyczny iluzjonizm i narracja cykliczna. W architekturze wielkomorawskiej, znanej tylko z wykopalisk, stosowano proste budowle jednonawowe lub rotundy z apsydami.
W trzecim okresie (2 poł. X–1 poł. XI w.) wyodrębniła się na terenie Niemiec sztuka ottońska. W architekturze sztuka przedromańska rozwijała tradycje budowli karolińskich (kościół Św. Cyriaka w Gernrode, po 961). Samodzielność osiągnęła gł. w cyklach figuralnych malarstwa książkowego i ściennego, w odlewnictwie z brązu w snycerce przesyconych pod wpływem Bizancjum pełną spirytualizmu ekspresją.
2) W węższym znaczeniu sztuka przedromańska na obszarze pd.-zach. Europy IX–X w. — w Lombardii, Katalonii , Burgundii aż po Nadrenię. Uformowała podstawowe elementy stylu rom., przede wszystkim w architekturze (w konstrukcji, dzięki stosowaniu sklepień w całej budowli oraz tzw. lombardzkiej dekoracji dzielącej elewacje lizenami i fryzami arkadowymi). Wprowadziła figuralną dekorację rzeźb. w arch. ramy budowli. W 1 poł. XI w. dotarła na Węgry i do Polski (kościół w Trzemesznie, ok. X w.).

15. Sztuka romańska
W niespełna trzydzieści lat po śmierci Karola Wielkiego imperium Franków przestało istnieć, podzielone na mocy układu w Verdun na trzy odrębne terytoria, na których z biegiem lat ukształtowały się państwa zachodniej Europy: Francja, Niemcy i Włochy. W tych właśnie krajach wzięła początek sztuka dojrzałego Średniowiecza, zwana romańską, by na około 300 lat zapanować w Europie.
Nazwa sztuki tego okresu pochodzi z łacińskiej nazwy Rzymu - Roma i oznacza jej podporządkowanie rzymskiej władzy kościelnej. Mówiąc "sztuka romańska" mamy na myśli wszystkie jej dziedziny: architekturę, rzeźbę w kamieniu, drewnie i kości słoniowej, malarstwo na ścianach świątyń i na pergaminowych kartach ksiąg religijnych i wreszcie wyroby rzemiosła artystycznego z metalu, często zdobione przepięknymi emaliami.
Styl romański- początkowo szerzący się na południu Francji i rozszerzający się na inne obszary. Cechami tego stylu było m.in. uwypuklenie monumentalnego i masywnego kształtu budowli wznoszonych z grubo ciosanych kamieni i opartych przeważnie na planie krzyża, który stanowił główny symbol chrześcijaństwa, albo na planie trzech równoległych apsyd. Styl romański lubował się w miękkich, pełnych łukach sklepień. Niewielkie stosunkowo okna wpuszczały mało światła. Wnętrze kościołów romańskich było mroczne, sprzyjało atmosferze skupienia. Surowość tego stylu, Wrażenie pewnej ociężałości łagodziła- w wielu przypadkach niezwykle bogata- dekoracja kapitolów, tympanonów i portali, dzieło rzeźbiarzy wprowadzających z upodobaniem różne motywy ze świata zwierzęcego i roślinnego, a także dziwaczne postacie. W Polsce styl ten trwa aż do trzynastego wieku, wydając wiele zabytków: katedrę na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedrę w Płocku, katedrę św. Marcina w Opatowie, katedrę w Poznaniu itd.
· 920r. –pierwszy kościół bazylikowy
· 1080 – Bazylika pięcionawowa
· 1000 –kościół przechodzi kryzys
· Pod koniec X w. pojawił się ruch pielgrzymkowy
· W kościele pojawiają się łuki triumfalne
· Obejście z wieńcem kaplic dla modlących się
· Umieszcza się relikwie świętych – przy ołtarzu
· Sklepienia kolebkowe
· Sztuka jest toporna, ciężka, masywna,prosta
· Grube mury
· Małe, wąskie okna
· Półkoliste łuki
· Wierze i przybudówki półokrągłe jako urozmaicenie bryły budynku

16.Polska sztuka przedromańska i romańska
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się w kręgu wpływów zach. sztuki przedrom. i rom., zwł. karolińskiej i ottońskiej, korzystano m.in. z wzorów czes., saskich, nadreńsko-mozańskich i włoskich. W X i XI w. wznoszono już katedry w formie bazylikowej (Poznań, Gniezno, Kraków), tzw. palatia z kaplicami (Ostrów Lednicki, Giecz), założenia klasztorne (Tyniec). Rozkwit architektury rom. przypadł na XII w.; skalą i bogactwem programu wyróżniała się druga z kolei katedra na Wawelu i częściowo na niej wzorowana kolegiata w Tumie (pod Łęczycą); formy kościołów klasztornych oraz świątyń kongregacji kanonickich (Wrocław, Czerwińsk — ob. Czerwińsk n. Wisłą, Kruszwica, Opatów, Trzemeszno) inspirowała gł. architektura zreformowanych benedyktynów niem.; przy grodach możnowładcy fundowali małe kościoły, często z wieżą i wewn. emporą (Prandocin, Wysocice). Na XII stulecie przypadł też rozkwit rzeźby kam., zdobiącej elementy architektury, przede wszystkim portale (Wrocław, Tum, Czerwińsk n. Wisłą); dla Śląska i Kujaw są charakterystyczne tympanony fundacyjne (Wrocław, Strzelno); wyjątkowe w skali eur. zjawisko stanowią rzeźbione kolumny międzynawowe w kościele Norbertanek w Strzelnie, a także ryta i impastowana posadzka ze scenami figuralnymi w krypcie kolegiaty w Wiślicy; wybitnym osiągnięciem rzeźb. są także odlane w brązie Drzwi Gnieźnieńskie. Z dzieł malarstwa ściennego zachowały się niewielkie pozostałości (m.in. w kościele Kanoników Regularnych w Czerwińsku n. Wisłą); malarstwo miniaturowe jest reprezentowane gł. przez dzieła importowane (Ewangeliarz Emmeramski, Biblia Płocka, Ewangeliarz Kruszwicki). Do wybitnych przykładów sztuki złotniczej należą m.in. kielichy trzemeszeńskie, patena z Lądu, płocki kielich Konrada I Mazowieckiego. Nurt późnorom. łączył się w pocz. XIII w. z elementami got. w architekturze tzw. stylu przejściowego (małopol. opactwa cysterskie w Wąchocku, Koprzywnicy, Sulejowie); w tej późnej fazie romanizmu pojawiła się już cegła (korpus kościoła Dominikanów w Sandomierzu, wzniesiony przez wł. warsztat, katedra w Kamieniu Pomorskim). Dla rozwoju architektury XIII w. decydujące znaczenie miała związana z kolonizacją niem. lokacja miast, jak też spotęgowana rola zakonów, oprócz dawnych także nowych zgromadzeń żebraczych — franciszkanów i dominikanów — osiedlających się w miastach; w asymilowaniu gotyku przodowali śląscy cystersi filiacji niem. (Lubiąż, Trzebnica, Henryków), których wzorce arch. inspirowały inne budowle (katedra we Wrocławiu) i docierały do Małopolski (Mogiła). W końcu XIII w. gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2 stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeur. kręgu.
W Polsce sztuka rom. pojawiła się po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038–58); w XI w. powstały (zachowane szczątkowo) katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie; świetny rozwój architektury rom. przypadł na XII w., powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą od zach. (Żarnów, Inowłódz); w ostatniej fazie (1 poł. XIII w.) przodowało budownictwo cysterskie proweniencji franc. via Włochy, realizowane m.in. przez brata Simona (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźby to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie; dziełem unikatowym jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej; malarstwo ścienne zachowało się szczątkowo (Czerwińsk), przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); ozdobne złotnictwo reprezentują kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka, rękojeść miecza zw. Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.
· Ważne miasta: Gniezno, Kraków ( Rotunda Najświętszej Maryi Panny X w. na Wawelu , Poznań)
· Rotunda Św. Prokopa w Strzelnie XI wiek i kolumny
· Drzwi katedry Gnieźnieńskiej
· Dominikański kościół Św. Jakuba w Sandomierzu
· kolegiata w Tumie pod Łęczycą
· Kościoły w Sandomierzu, Opatowie ,Krakowie (św. Andrzeja)
Zabudowania klasztorów: Sulejów, Koprzywica, Wąchock

17. Narodziny kultury i sztuki mieszczańskiej w dobie średniowiecza.
Architektura romańska- świecka: zamki i budownictwo mieszczańskie i komunalne.
Do najlepiej zachowanych dzieł architektury romańskiej należą zamki i mury obronne. Podporządkowanie wszystkich elementów potrzebom obronnym , w większości przypadków zmuszało architektów do rezygnacji z ambicji estetycznych. Niemniej jednak zamek jako mieszkanie panującego, zachowuje charakterystyczne elementy budowli pałacowych z epoki karolińskej, czyli wielką salę, rezydencję, kaplicę i piwnice.. Te cztery składniki, różniące się od siebie w zależności od regionalnych tradycji architektonicznych oraz rodzaju zastosowanych materiałów, integrują się – w następstwie procesu adaptacyjnego, który można uznać za zakończony wraz z końcem XI wieku – przyjmując postać wież mieszkalnych (donżonów). To rozwiązanie architektoniczne wywodzi się z budowli anglo – normańskich. Przykładem może być Wieża Londyńska (White Tower 1080 – 1090), jest czworoboczną budowlą o grubych murach i wąskich oknach ,we wnętrzu której znajdują się – oprócz więzienia i magazynu – kaplica św. Jana, a nad nią obszerna komnata. Budowle obronne (zamki, wieże i mury obronne) mają grube, kamienne mury i wąskie, wysoko umieszczone okna.
Architektura gotycka – powstaje nowy plan zabudowy miejskiej z sercem – katedrą, otoczoną wieńcem budowli hierarchicznie podporządkowanych ku obrzeżom coraz bardziej skromnych. Na otoczonych krużgankami katedralnych dziedzińcach obradowały stany generalne, zgromadzenia cechowe, sądy i radcy miejscy. Tutaj ujawniła się z całą mocą zarówno rola wzrastających w siłę społeczności miejskich, jak i emancypacja stanu trzeciego – świeckiego, broniącego swych praw w konfrontacji ze stanem duchownym i żywiołem militarnym wspólnie użytkując gmachy miejskie.

18. Kultura i sztuka gotycka w Europie.
Ukształtowany we Francji w XII w.; związany z kulturą rycerską i mieszczańską, a w późniejszym okresie także dworską. Gotyk wyraził się gł. w architekturze; najważniejsze cechy: system szkieletowy (przyporowy system), na który składały się sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory i łuki oporowe oraz łuk ostry — pozwalało to na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi; podstawowe układy przestrzenne: bazylika i kościół halowy; katedry, kościoły miejskie (fary) i zespoły klasztorne (cystersi, dominikanie, franciszkanie); regularne założenia miejskie, ratusze, zespoły uniwersyteckie, szpitale, sukiennice, kamienice mieszczańskie, mury miejskie z basztami i barbakanami, okazałe zamki król., rycerskie i zakonne. Sztuki plast. ewoluowały od stylizacji ku realizmowi i coraz większej ekspresji; gł. tematyka rel. o bogatym programie ikonograficznym. Rzeźba początkowo ściśle związana z architekturą, później bardziej samodzielna: sepulkralna (płyty nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe), dewocyjna (kam. i drewn., także polichromowana — posągi, np. Madonna z Dzieciątkiem, grupy rzeźb. — Pietà, rzeźbione poliptyki);
gł. twórcy: P. Parler, C. Sluter, N. Pacher, Wit Stwosz, T. Riemenschneider.
W dziedzinie malarstwa rozwijało się gł. witrażownictwo,
Główne cechy stylu gotyckiego: duże okna, zakończone łukiem ostrym, równa wysokość nawy głównej i bocznych, dach zawieszony na dużej wysokości i wsparty na kolumnach (filarach), wysokie i strzeliste wieże, wnętrza zdobione bogato lub skromnie - w zależności od regionu. W przypadku budowli bardzo dużych - wsporniki zewnętrzne, podpierające górną część ściany, a także - podobnie, jak w ramaniźmie - trzy portale wejściowe. Do tego prezbiteria zmieniły kształt z półokrągłego na wieloboczne.
Ważne:
· Króluje łuk ostry
· Sklepienie krzyżowe 1144r.
· Lekkość strzelistość budowli ( miały one sprawiać wrażenie bliższych niebu)
· Duże, wąskie i długie ostrołukowe okna zdobione witrażem
· Wysokie filary i wieloskrzydłowe ołtarze we wnętrzach kościołów
· Kategoria blasku , światła jako piękna
· Sklepienie łukowate
· Linie budowli skierowane ku górze
· Katedra Notre – Dame
· Katedra w Chertes , Rheims– dojrzały gotyk


19. Kultura i sztuka gotycka w polsce.?
W końcu XIII w. gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2 stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeuropejskim kręgu.
W zjednoczonym Królestwie Pol. „dworski styl” znamionował gł. ceglano-kam. budowle w Małopolsce; korpus nowej (trzeciej) katedry na Wawelu naśladowano w wielkich bazylikach krak. (kościoły: Św. Katarzyny, Mariacki, Dominikanów); wśród fundowanych przez Kazimierza III Wielkiego kościołów wyróżnia się grupa świątyń dwunawowych o palmowo-gwiaździstych sklepieniach (Wiślica, Stopnica). Ten król-budowniczy wzniósł na terenie całego kraju ponad 80 zamków (np. Będzin) i obwodów murów miejskich (np. Szydłów). Dość tradycyjnej architekturze małopol. XV w. brakowało rozmachu i bogactwa odmian poprzedniego stulecia; dopiero pod koniec wieku pojawiły się okazałe budowle (np. Barbakan w Krakowie) i dekor. formy arch. (krużganki Collegium Maius tamże). W Wielkopolsce różne stylowe powiązania — południowo-, zachodnio- oraz północnoeur. — cechowały wzniesione w XIV w. katedry (Gniezno, Poznań). Poza Koroną pol. znalazły się ziemie Pomorza Wsch. i Prus, opanowane przez Krzyżaków, którzy prowadzili planowo zorganizowaną, wielką akcję budowy zamków, murów miejskich i kościołów; w największych miastach państwa zakonnego (Toruń, Gdańsk, Elbląg) wpływ na kształt architektury miały też: żywioł mieszczański, związany z eur. miastami Hanzy, oraz eur. powiązania kongregacji zakonnych; gł. budowle tych miast (w swej późnogot. fazie powstałe już lub kończone za czasów przynależności do Prus Król.) są znakomitymi przykładami północnoeur. ceglanego gotyku (kościoły: Mariacki w Gdańsku, Świętych Janów, Św. Jakuba, NMP — w Toruniu; gdań. i tor. ratusze i inne budowle komunalne oraz kamienice i spichrze). Późnogotyckie formy saskiej proweniencji (m.in. kryształowe sklepienia, które pojawiły się też w Krakowie) z Gdańska docierały na Mazowsze i Litwę. Na Mazowszu uproszczone i sprowincjonalizowane schematy got. przetrwały najdłużej — do pocz. XVII w. (kościół w Przasnyszu); jeszcze dłużej przetrwały w kształtach drewn. kościołów.
Pierwsze wybitne dzieła got. rzeźby kam. pojawiły się w 2 poł. XIII w. i ok. 1300 (tympanon portalu kaplicy Św. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobek Henryka IV Probusa we wrocł. kościele Św. Krzyża); na Wawelu pomnik Władysława I Łokietka zapoczątkował serię baldachimowych nagrobków król.; wybitne dzieła kam. rzeźby 2 poł. XIV w. na Śląsku i w Małopolsce wykazują związki z wytworną stylizacją warsztatów czynnych przy katedrze Św. Stefana w Wiedniu (tympanon zach. portalu kościoła w Strzegomiu, nagrobek Kazimierza III Wielkiego w katedrze na Wawelu) oraz z monumentalną plastycznością rzeźby praskiego kręgu Parlerów (nagrobki książąt śląskich — w Świdnicy i Opolu, Henryka II Pobożnego i biskupa Przecława z Pogorzeli — we Wrocławiu, zespół posągów na wieży ratuszowej w Jaworze). Dla Małopolski charakterystyczne są oryginalne programy heraldyczne na zwornikach (kamienica Hetmańska w Krakowie), a dla lat ok. 1400 ozdobna kamieniarka okładzin (tzw. pawilon got. zamku na Wawelu, kruchta kościoła Św. Katarzyny). Poza przyjęte w Polsce konwencje stylowe wykracza nagrobek Władysława II Jagiełły (w wawelskiej katedrze) — dzieło należące do wczesnego florenckiego Quattrocenta; wśród rzeźb drewn., gł. ołtarzowych, pełen ekspresji nurt mistyczny poł. XIV w. reprezentuje krucyfiks z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu i Pietà z Lubiąża, natomiast wytworny styl międzynar., zw. też miękkim (ok. 1400) — wawelski krucyfiks Jadwigi, kamienna Pietà z kościoła Św. Barbary w Krakowie, kamienne Piękne Madonny (wrocł. i zaginiona tor.). W 2 poł. XV w. rzeźba późnogot. przechodzi ewolucję od stylu „miękkiego” do „łamanego”, osiągając swe apogeum pod koniec stulecia w twórczości największego artysty schyłku średniowiecza — Wita Stwosza (Ołtarz Mariacki, nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu). Malarstwo XIV w. jest znane gł. z dzieł iluminatorstwa i malowideł ściennych (Ląd, Gniezno), w znacznej mierze uzależnionych od sztuki czes. (zwł. na Śląsku i w Toruniu), a sporadycznie od wł., poprzez węg. (Niepołomice); z XIV w. pochodzą też zespoły witraży (Kościół Mariacki w Krakowie). Z osobą Władysława II Jagiełły wiążą się malowidła bizant.-ruskie, m.in. w kaplicy zamkowej w Lublinie. Również tablicowe malarstwo przeł. XIV i XV w. ulegało wpływom czes.; ok. poł. XV w. powstała w Małopolsce grupa dzieł (określanych dawniej mianem szkoły krak.-sądeckiej), w których relikty „miękkiego” stylu przełamywały się w stylizowanej, nieco naiwnej dekoracyjności (ołtarz z Ptaszkowej, Zdjęcie z krzyża z Chomranic); w wielkich ołtarzach krak. 3 ćwierci XV w. panował już realizm, często ekspresyjny (ołtarze Augustiański, Dominikański, Olkuski); na pocz. XVI w. docierały tu wpływy niderl. ( Matka Boska Bolesna w krak. kościele Franciszkanów — mistrza Jerzego), pojawiały się elementy nowoż. obrazowania (tryptyk z Bodzentyna Marcina Czarnego); rozkwitało malarstwo miniaturowe (Behema Baltazara Kodeks ), w którym pojawiały się pierwsze motywy renes. (Graduał Jana Olbrachta); powstawały malowidła stropowe w drewn. kościołach (Libusza, Grębień); dla dzieł malarstwa i rzeźby późnogot. produkowanych w ramach organizacji cechowej, decydujące znaczenie miały pierwowzory graficzne. Wybitne dzieła późnogot. malarstwa niderl., czy niderlandyzującego, pojawiły się u schyłku XV w. w Gdańsku (tryptyk Sąd Ostateczny H. Memlinga, Ołtarz Jerozolimski, tablica Dziesięcioro Przykazań i inne w Kościele Mariackim), a także w Toruniu (obraz Zdjęcie z krzyża ). Późnogotycką wysokiej klasy sztukę reprezentują też liczne dzieła złotnictwa (krak., gdań. i tor.), stolarki i snycerki (stalle w Pelplinie i w Toruniu), hafciarstwa (wawelski ornat P. Kmity).
Ważne:
· Kościół mariacki w Krakowie
· Kościół mariacki w Gdańsku
· Kolegiata w Wiślicy
· Zamek w Malborku
· Katedra na Wawelu
· Ołtarz Wita Stwosza
· Sąd ostateczny Memlinga w kościele mariackim w Gdańsku
· Pieta z kościoła w Lubiążu ( rzeźba z XIVw. Przedstawienie Matki Boskiej ze zwłokami Chrystusa)

20. Narodziny humanistycznej kultury renesansowej.
Humanizm to prąd, który w centrum zainteresowania myślicieli , artystów, uczonych stawia człowieka. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wartościowy, liczy się jego talent, każde odrębne istnienie.
Za wydarzenie historyczne istotne dla renesansu, kształtujące nową Europę i zmieniające sposób myślenia ludzi, uznajemy odkrycia geograficzne. Odkrycie nowych ziem, w tym Ameryki, spowodowało rozszerzenie horyzontów ludzkiego myślenia, napływ pieniądza do Europy, a tym samym inny, mniej ascetyczny, a bardziej wystawny styl życia. Spowodowało także bogacenie się miast, możliwość inwestycji, rozwój architektury, sztuki itp. Drugim zresztą będącym konsekwencją także odkryć geograficznych, wydarzeniem istotnym dla tworzenia nowej epoki było powstawanie silnych państw, odejście od uniwersalizmu Europy , wykształcenie się języków narodowych, silnych dynastii postępujących w myśl interesów państw. Istotnym wydarzenie w kościele jest „reformacja”, która spowodowała powstanie nowych nurtów wyznaniowych.
Renesans oznacza odrodzenie - odnowienie i przywołanie ideałów antyku , odrodzenie nauki.
Homocentryzm – „Nic co ludzkie nie jest mi obce” Na pierwszym miejscu był człowiek, sztuka podejmuje tematy społeczne.
Początkowo terminu odrodzenie używano w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski. Potem odrodzenie dotyczyło także literatury antycznej, studiów starożytnych i ideałów tej epoki. W końcu odrodzenie znaczyć zaczęło także odnowę i rozwój ludzkości. Granice czasowe tej epoki są różne dla różnych regionów Europy. Ponieważ kolebką renesansu były Włochy – tam odrodzenie zaczęło się najwcześniej i umieszczamy początek epoki w XIV wieku (protorenesans). W Europie północnej jednak rozpoczęła się w XV wieku, a rozwinęła w XVI. W Polsce renesans przypada głównie na czasy panowania Jagiellonów i trwa od końca wieku XV po lata 30 XVII wieku.

21. Architektura i rzeźba doby renesansu w Europie.
Budowano ogromną ilość kościołów, pałaców, ratuszy – cudowne gmachy Rzymu powstawały lub były rozbudowywane w tym czasie. Budynki budowano oczywiście z umiłowaniem proporcji i harmonii, dominowały linie poziome, horyzontalne, dachy zdobione były attykami, wewnątrz zabudowań tworzono dziedzińce, krużganki, tarasy i balkony.
Zaokrąglone kształty, linia ciągła, łuk półkolisty, półkole, symetria, harmonia, porządek, kolumny i medaliony umieszczone nad zwornikami to najważniejsze elementy architektury.
Każda nowa budowla jest podporządkowana zespołowi stałych norm wywiedzionych z metody starożytnych architektów. Stosowano stałe elementy konstrukcyjne i dekoracyjne t.j. kolumny ,kapitele, gzymsy, frontony. Proporcje poszczególnych części budynku opierano na matematycznych obliczeniach. Zachowanie właściwych proporcji dawało w rezultacie zharmonizowaną całość.
Decydującym faktem, który umożliwił wprowadzenie w życie tych idei, było odkrycie perspektywy linearnej. Brunelleschi opracował graficzną metodę przedstawiania trójwymiarowych obiektów na płaszczyźnie dzięki zastosowaniu techniki, która polega na stopniowym zmniejszaniu ich rozmiarów wraz ze zwiększaniem ich pozornej odległości od patrzącego, co pozwala osiągnąć wrażenie głębi. Architektura renesansowa rozpoczyna się wraz z działalnością Bruneleschiego. Pierwszą jego budowlą użyteczności publicznej był Szpital Niewiniątek. Zgodnie z ideałami epoki, kompozycja budynku jest przejrzysta i symetryczna. Najsłynniejszym jej elementem jest portyk składający się z dziewięciu jednakowych modułów przykrytych sklepieniami krzyżowymi.
Stosował między podstawami łuków a kapitelami kolumn dodatkowy element - impost – w celu podwyższenia łuku i zwiększenia jego prześwitu. Inne jego dzieła to kopuła katedry Sana Maria del Fiore, kościół Santo Spirito.
Alberti – twórca projektów świątyni Malatestów w Rimini
W epoce tej wzniesiono kaplicę Sykstyńską
W północnych Włoszech dekoracyjność dominowała nad strukturą. Przebogata dekoracja rzeźbiarska odbiega znacznie od florenckiej surowości.
Ważne:
· Bazylika Św. Piotra. Architekt - Donato Bramante
· Brunelleschi – wielki włoski architekt kościołów we Florencji (np. Santa Maria del Fiore)
· W Polsce rozbudowano Wawel – pracował przy nim Bartłomiej Berrecci

Rzeźba
Twórcy renesansu przedstawiają człowieka w rzeczywistym i naturalnym ujęciu. Zaczynają obowiązywać wzorce klasyczne
Drzwi baptysterium we Florencji ( pierwsze w stylu gotyckim, trzecie nazwane przez Michała Anioła Rajskimi Wrotami ) – Ghiberti
Brunelleschi – zanim został architektem pracował jako rzeźbiarz – jego postacie ludzkie pozbawione są wszelkiego idealizmu, obdarzone są za to szczególną ekspresją
Donatello – proste szaty, niewymyślne kształty, niekonwencjonalna uroda. Relief wyk. Brązie - scena walki św. Jerzego ze smokiem - kształty wydają się raczej narysowane niż wyrzeźbione -relief spłaszczony - płaskorzeźba. To właśnie on uczynił amorka pulchnym i psotnym – putta. Wyrzeźbił Zwiastowanie i Dawida jedną z najpiękniejszych i najlepiej znanych rzeźb, w której zastosował kontrapost.
Michał Anioł – Dawid i Pieta – marmurowe rzeźby wyglądające jak żywe

22. Charakterystyka malarstwa renesansowego w Europie.
Artyści reprezentujący te dziedzinę sztuki nie mogli imitować antyku, jako że nie znano żadnych dzieł pochodzących z tego okresu, mogli natomiast pracować zgodnie z tym ,co nazywali „ duchem starożytności, z za wskazówkę miała im służyć właśnie rzeźba. Przestrzeń malarska interpretowana jest jako trójwymiarowa całość, a poszukiwanie prawdy to podstawowa zasada, którą kierują się twórcy. Malarstwo jest głównie olejne, analityczne – rozdrobnione.
Giotto – nadał płaszczyźnie obrazu trzeci wymiar, głębię. Namalował słynne cykle fresków w Padwie, Florencji i Asyżu.
Masaccio – przedstawiał rzeczy takimi jakimi były ograniczając się do form zasadniczych. Upraszczał tła i postacie nadając im naturalny koloryt. Freski w kaplicy Brancaccich, Wygnanie z raju.
Piero della Francesca – Biczowanie
Mantegna – Martwy Chrystus – suchy koloryt, skrót perspektywiczny
Bramante - Mężczyzna z halabardą
Leonardo da Vinci
MICHAŁ ANIOŁ

23.Wpływ dworu królewskiego na rozwój sztuki renesansowej w Polsce.
W renesansie popularne stało się zjawisko mecenatu. Najważniejszym zjawiskiem artyst. stała się sztuka powstająca w kręgu mecenatu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, określana czasem mianem stylu Stanisława Augusta; król, nadając wysoką rangę poczynaniom z dziedziny sztuki i kultury, stworzył zorganizowane (także administracyjnie) formy opieki nad artystami, projektował powołanie nowocz. instytucji artyst. (muzeum nar., akad. sztuk pięknych), zgromadził zespół wybitnych artystów (gł. sprowadzonych z zagranicy); ich działalność koncentrowała się wokół przebudowy rezydencji król.: Zamku Królewskiego w Warszawie (projekt V. Louis, J. Fontana, reprezentacyjne apartamenty zrealizowane przez D. Merliniego i J.Ch. Kamsetzera) oraz zespołu pałacowo-parkowego w warszawskich Łazienkach Królewskich (D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer).

24.Sztuka dojrzałego renesansu w Europie.
Renesansowa sztuka odchodzi od dzieł podporządkowanych religii, panowała raczej tematyka świecka. Dominowały harmonia i ład. Wyraźnie dostrzec można było piękno proporcji, wzorowane na antyku. W malarstwie pojawiła się perspektywa. Brak było dynamiki.. W centrum zainteresowania i uwagi artystów, zgodnie z założeniami humanizmu, pojawił się człowiek. Malarstwo nie tylko przedstawiało zewnętrzną powierzchowność człowieka, lecz także jego życie wewnętrzne, psychikę. Najdoskonalszą próbą jest twarz "Mony Lisy" L. da Vinci, starająca się wychwycić stan duszy modelu. Znacznie rozwinęła się rzeźba wolno stojąca. Nastąpiła idealizacja postaci, a na człowieka zaczęto patrzeć pod względem anatomicznym (ukazywano jego muskulaturę i umięśnienie).
W architekturze odchodzi się od budowania kościołów i kaplic, powstaje natomiast dużo pałaców, , ratuszy i ogrodów. Dominuje tu skromność wystroju. Buduje się raczej budowle o charakterze świeckim, zgodnie z duchem reformacji. Jedynie we Włoszech, silnie związanych z religią, budowane są kościoły renesansowe. Powstają takie budowle, jak Wawel, Ratusz poznański czy Zamość.
Renesans to doba nieprzeciętnych twórców, wielkich osobowości, takich jak:
- Leonardo da Vinci - słynny malarz, rzeźbiarz, archi- tekt, muzyk, filozof, matematyk, fizyk, mechanik i konstruktor. To jeden z najwszechstronniejszych talentów świata, o wieki wyprzedzający swą epokę. Jest autorem takich dzieł, jak "Ostatnia wieczerza", "Zwiastowanie", "Chrzest Chrystusa" czy znanych portretów "Mona Lisa (Giaconda)" lub "Dama z łasiczką".
- Michał Anioł Buonarotti - malarz, rzeźbiarz i architekt. Twórca m.in. fresków w kaplicy Sykstyńskiej (takich jak "Sąd Ostateczny" czy "Stworzenie Adama") oraz wielu monumentalnych rzeźb ("Mojżesz", "Pieta" czy "Dawid").
- Rafael Santi - znany malarz i architekt, twórca wielu portretów Madonn; ba
- Tycjan - malarz, posługujący się motywami biblijnymi i mitologicznymi;
- Albrecht Drer - sięgający do motywów biblijnej Apokalipsy
Humanizm - (łac. humanitas 'człowieczeństwo', 'ludzkość'), prąd umysłowy renesansu. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości (humanus "ludzki"). Hasłem humanistów było hasło Terencjusza "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"

25. Obraz sztuki renesansu w Polsce
!640-1450-renesans polski; dzielimy na:
· okres stylu w oparciu o Wawel 1502-1545
· 1540-1575, rozwoj stylu po za Wawelem
· !575-1640- Manieryzm
MANIERYZM- Odnosi się także do przemienności procesów zachodzących w dziejach sztuki, oznaczając tendencje antyklasycystyczne, schyłkowe w stosunku do odchodzącej epoki, np. okres między renesansem i narodzinami dojrzałego baroku. w Polsce występował w znaczeniu pozytywnym, jako synonim swobody, wdzięku, fantazji, ale także kapryśności formy. Sztukę manieryzmu cechuje zerwanie z renes. ideałami ładu i harmonii, tendencja do skomplikowanych układów formalnych, wyszukanej inwencji tematycznej i wykonawczej wirtuozerii.
Ważne:
· Wawel – Franciszek Florentyńczyk, Mistrz Benedykt, Berrecci – kaplica Zygmuntowska katedry Wawelskiej
· Niepołomice – zamkowe krużganki
· Sucha Beskidzka – zamkowy dziedziniec
· Kaplica Myszkowskich w Krakowie
· Nagrobek Jagiełły na Wawelu
· Pałac w Książu
· Katedra w Płocku
· Rynek i ratusz w Zamościu
· Złota kamienica w Gdańsku


26. Kultura i sztuka doby reformacji i kontrreformacji
SZTUKA KONTRREFORMACJI, typ sztuki sakralnej towarzyszący kontrreformacji, oparty na modelu religijności, propagowanym po soborze trydenckim i mający go umacniać; postanowienia soboru dotyczące sztuki zostały rozwinięte m.in. przez św. Karola Boromeusza i kardynała G. Paleottiego; sztuka kontrreformacji operowała formami manieryzmu i baroku. W architekturze popularność zdobył typ kościoła (wzorzec: kościół Il Gesù w Rzymie) na planie krzyża łac., o jednej nawie z rzędami kaplic po bokach i kopułą na skrzyżowaniu nawy z transeptem; w sztukach plast. (zwł. malarstwie) dominowała sprzyjająca religijności emocjonalnej tematyka maryjna i hagiograficzna, rozwijająca zwł. wątki ascetyczno-martyrologiczne.


27. Architektura i rzeźba barokowa w Europie.
Sztuka Baroku rozwijała się od ok. 1600 r do poł XVIII w. Barocco (portug) oznacza perłę o wyszukanym kształcie, rzecz dziwną i wyszukaną.
Architektura Baroku nie wytworzyła nowych rodzajów budowli, o innym niż dotychczas przeznaczeniu. Uważa się nią za najważniejszą dziedzinę ówczesnej sztuki, bo bez niej nie powstałyby malowidła i rzeźby przeznaczone specjalnie do dekoracji fasad i wnętrz architektonicznych.
Kościół. Najbardziej charakterystyczne kościoły barokowe wznoszone były na planie krzyża łacińskiego i posiadały kopułę nad skrzyżowaniem naw. W miejscu naw bocznych, oddzielonych od nawy głównej rzędami kolumn, pojawiają się kaplice jako osobne pomieszczenia, połączone z nawą główną rzędami półkolistych arkad. Nawa główna i kaplice przykryte były sklepieniami kolebkowymi. Wzorem dla tych kościołów był rzymski kościół zakonu jezuitów Il Gesu. W Polsce wg jego wzoru zbudowano kościół Św. Piotra i Pawła w Krakowie. Wnętrze: uwagę ma przyciągać ołtarz; rzeźby wypełniają cały kościół- putta to nagie figurki uskrzydlon