Czystsza Produkcja

Zagadnienia dotyczące ochrony środowiska w zakładach przemysłowych są zazwyczaj kojarzone z budową instalacji do oczyszczania gazów, ścieków, ogólnie mówiąc - oczyszczaniu powstających odpadów. Postrzega się je głównie jako źródło kosztów związanych z proekologicznymi inwestycjami. Przeciwstawieniem takiego podejścia jest Czystsza Produkcja (CP), opisana w art. 30 Agendy XXI jako jedna z kluczowych strategii w dążeniu do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Idea CP kładzie nacisk na ograniczenie zanieczyszczeń "u źródła", czyli w momencie ich powstawania w procesie produkcyjnym, zamiast budowy kolejnych, coraz to nowocześniejszych oczyszczalni "na końcu rury". Nie oznacza to wykluczenia oczyszczania - jest ono traktowane jednak jako rozwiązanie ostateczne, w stosunku do tych odpadów, których powstaniu nie da się jeszcze zapobiec.

Czystsza Produkcja (CP) jest prewencyjną strategią ochrony środowiska polegającą na zapobieganiu u źródła powstawaniu odpadów stałych, ścieków, gazów i pyłów oraz oszczędności energii, wody, paliw i innych zasobów naturalnych w procesach produkcyjnych, usługach oraz w każdej innej działalności. Czystsza Produkcja stosowana w sposób systemowy, za pomocą odpowiedniej procedury, staje się dobrowolnym, niesformalizowanym systemem zarządzania środowiskowego, pozwalającym każdej organizacji, niezależnie od wielkości i profilu działalności, osiągać w krótkim czasie wymierne korzyści ekologiczne i ekonomiczne oraz umacniać swoją pozycję na rynku.
W świetle wymagań Ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz Ustawy o odpadach, zapobieganie zanieczyszczeniom, a więc Czystsza Produkcja, stanowi podstawową zasadę ochrony środowiska w Polsce. Bez niej nie sposób efektywnie rozwiązywać problemy ekologiczne zakładów produkcyjnych i usługowych, wdrażać sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego w oparciu o wymagania norm serii ISO 14000 oraz opracowywać, a następnie realizować strategie i programy zrównoważonego rozwoju gmin, powiatów i województw. Bez stosowania zasad Czystszej Produkcji nie można więc myśleć o zrównoważonym rozwoju Polski i integracji z Unią Europejską.
Świadomość powyższego sprawia, że od czterech lat Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej dofinansowuje ogólnopolski program Czystszej Produkcji ze środków na edukację ekologiczną, stwarzając jednocześnie preferencje finansowe również w ramach innych linii kredytowych dla realizacji projektów CP.

Ogólnopolski program Czystszej Produkcji

Krajowe Centrum Wdrożeń Czystszej Produkcji GIG od początku finansowania programu CP przez NFOŚiGW, kreuje oryginalną ścieżkę jego rozwoju. Metodyka wdrażania CP obejmuje pięć poziomów wtajemniczenia, prowadzących do osiągania wymiernych korzyści ekologicznych i ekonomicznych w wyniku wdrażania projektów CP oraz systemów zarządzania środowiskowego opartych o wymagania CP, ISO 14001 lub Rozporządzenia Rady EWG nr 1836/93 (EMAS) w skali lokalnej i regionalnej.

Poziom I - edukacja społeczeństwa
Wdrażanie CP wspomaga szeroko zakrojona edukacja i promocja idei CP, adresowana do wszystkich grup społecznych, realizowana między innymi w sieci INTERNET

Poziom II - edukacja menedżerów i decydentów
Przygotowaniem procesu wdrażania zasad CP w przedsiębiorstwach, w skali regionalnej i kraju są warsztaty dla kadry kierowniczej przedsiębiorstw, samorządów i administracji wszystkich szczebli oraz parlamentarzystów. Od świadomości ekologicznej tej grupy osób zależy osiąganie sukcesu w ochronie środowiska na poziomie lokalnym oraz wsparcie instytucjonalne w skali regionalnej.
Dotychczas przeprowadzono warsztaty, seminaria i konferencje dla ponad 1500 przedstawicieli zakładów, gmin, urzędów, parlamentarzystów oraz zorganizowano lekcje dla około 500 uczniów szkół średnich oraz wykłady dla ponad 600 studentów wyższych uczelni.

Poziom III - systemowe wdrażanie czystszych technologii
Kolejną porcję wiedzy stanowią Szkoły Czystszej Produkcji i Zarządzania Środowiskowego. Uczestnicy szkół opanowują procedurę zarządzania środowiskowego opartą o zasady CP. Przy jej pomocy opracowują i wdrażają w swoich organizacjach konkretne projekty CP, uzyskując wymierne efekty ekologiczne i ekonomiczne takie jak np. zmniejszenia zużycia materiałów, paliw, surowców i energii oraz redukcji ponoszonych opłat i kar środowiskowych z racji ograniczenia wytwarzania odpadów, zrzutu ścieków czy emisji gazów. Dokumentem potwierdzającym funkcjonowanie w danej organizacji Czystszej Produkcji jako systemu zarządzania środowiskowego jest wydawany od marca 1999 r. "Certyfikat uczestnictwa w programie CP" z prawem stosowania znaczka "Stosuję zasady CP". Certyfikaty wydaje Krajowe Centrum Wdrożeń Czystszej Produkcji GIG na mocy umowy zawartej przez GIG z NFOŚiGW, a skromna opłata pobierana z tego tytułu zasila odrębne konto, przeznaczane na finansowanie kolejnych szkół. Dotychczas Certyfikaty otrzymały: Nadwiślańska Spółka Węglowa w Tychach, Zakłady "LENTEX" z Lublińca, Ciepłownia "RYDUŁTOWY", Gorlickie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego "FOREST" z Gorlic, Przedsiębiorstwo Chemii Gospodarczej "PRODRYN" z Chorzowa, Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej z Bytomia. Kolejne wnioski zainteresowanych zakładów są w trakcie rozpatrywania.
Wiedza zdobyta w Szkole CP pozwala zakładom zrobić następny krok i samodzielnie dojść do certyfikatu ISO 14001. Przykładami są: Zakłady Elektrod Węglowych w Raciborzu, Krakowska Fabryka Kabli, Zakłady Gumowe Górnictwa z Bytomia.

Poziom IV - wdrażanie ISO 14001
Organizacje działające na rynku międzynarodowym często muszą przełamywać liczne bariery. Skutecznym na to sposobem jest wykazanie faktu wdrożenia sformalizowanego systemu zarządzania środowiskowego na podstawie wymagań międzynarodowej normy ISO 14001. Uzyskanie certyfikatu ISO 14001 nie jest możliwe bez wdrożenia zasad Czystszej Produkcji. Dlatego zaleca się budowę systemu zarządzania środowiskowego od Czystszej Produkcji gdyż jest to najkrótsza i co ważne - najtańsza droga do certyfikatu ISO 14001. Efektem funkcjonowania systemu są uzyskiwane korzyści ekologiczne i ekonomiczne. W ramach programu Krajowe Centrum Wdrożeń Czystszej Produkcji GIG pomaga pilotowym zakładom wdrażać ISO 14001. Dotychczas z takiej pomocy skorzystały np.: Huta Łaziska, przedsiębiorstwa zagraniczne MARBET i SWIBAU z Bielska, a w 1999 r. w ramach programu CP jako pierwsza certyfikat ISO 14001 uzyskała Fabryka Kotłów RAFAKO S.A. z Raciborza.

Poziom V - wdrażanie regionalnych strategii zrównoważonego rozwoju
Działania lokalne, podejmowane w przedsiębiorstwach, gminach i powiatach, wymagają wzajemnego skorelowania i wsparcia na szczeblu województw w postaci odpowiednich zapisów w strategiach rozwoju oraz przy pomocy niezbędnych instrumentów instytucjonalnych, prawnych, finansowych i organizacyjnych. Strategie rozwoju województw, powiatów i gmin można skutecznie wdrażać jeśli w województwach funkcjonować będą Regionalne Systemy Zarządzania Środowiskowego (REMAS). W roku 2000 nastąpi zainicjowanie REMAS w pilotowym województwie śląskim, w oparciu o opracowaną w GIG koncepcję, a wyniki zostaną upowszechnione podczas warsztatów w pozostałych 15 województwach.
Czystsza produkcja to tworzenie takich przedmiotów, z których każdy element może być powtórnie przerobiony lub wykorzystany lub ulega biodegradacji, zaś pozyskanie surowców do jego produkcji jak i sam proces produkcji oraz użytkowania nie wywiera ujemnego wpływu na środowisko i zdrowie ludzi.
Bardzo ważna jest także sprawa odzysku surowców.

Z definicji Czystszej Produkcji – ONZ

Czystsza Produkcja oznacza ciągłe stosowanie kompleksowej prewencyjnej strategii ochrony środowiska ograniczającej ryzyko jakie niesie produkcja i jej wytwory ludziom
i ich otoczeniu.
Dla procesów produkcyjnych CP oznacza oszczędność materiałów, energii, eliminacje toksycznych surowców i redukcje ilości i toksyczności wszystkich zanieczyszczeń.
Dla produktu Strategia CP koncentruje się na ograniczeniu jego oddziaływania na środowisko w całym cyklu życia poczynając od pozyskiwania surowca a kończąc
na składowaniu zużytego produktu.
Czystszą Produkcje stosuje się poprzez:
• stosowanie know-how,
• usprawnianie technologii,
• zmianę postaw ludzkich.
Czystsza Produkcja, jako docelowa strategia zarządzania środowiskiem naturalnym, czyni zbędnym kosztowne usuwanie skutków działalności produkcyjnej, a tym samym czyni produkcję bardziej efektywną.
Czy można tak wiele osiągnąć dokonując tak prostych zmian? Ekologia jest niczym innym jak ekonomią, która w rachunku uwzględnia długofalowe rezultaty naszych działań. Wiemy, że jak dotąd narastanie negatywnych skutków działalności przemysłowej wyprzedza zdolności do ich usuwania. Wiemy, że usuwanie negatywnych skutków zawsze kosztuje. Wiemy też, że zapobieganie ich powstawaniu po prostu się opłaca. Czystsza Produkcja to rozwiązanie dla naszej planety. Można ją oczywiście stosować na swoim podwórku. Kryzys ekologiczny uzmysłowił środowiskom przemysłowym i decydentom konieczność zmian. Czystsza Produkcji została przyjęta jako uniwersalna strategia zarządzania środowiskiem naturalnym w przemyśle i biznesie w rozdziale 30 Agendy XXI Światowej Konferencji Ekologicznej w Rio de Janeiro w 1992 roku. Procedury jej wdrażania są obecnie coraz powszechniej stosowane w świecie. Dostosowane są one do lokalnych warunków i kultury technicznej.
W Polsce, dzięki współpracy pomiędzy Stowarzyszeniem Inżynierów Norwegii NIF a Federacją Stowarzyszeń Naukowo Technicznych NOT, Program Czystszej Produkcji CP uruchomiono już w 1991 roku. Deklaracje CP podpisali Minister Przemysłu i Handlu i Minister Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Do tej pory w 22 Szkołach CP uczestniczyło ponad 700 przedsiębiorstw. Były wśród nich giganty: FSO, Polar, Rafineria Trzebinia i małe kilkudziesięcioosobowe zakłady. We wszystkich przedsiębiorstwach stosunkowo niskie nakłady zwróciły się wielokrotnie. Najlepszym przykładem niech będzie Koksownia "Zabrze", która wydając 450 000 PLN zarobiła w ciągu roku blisko 4 000 000 PLN. Jednocześnie już kilka Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zadeklarowało priorytetowe traktowanie i najniższe oprocentowanie pożyczek na realizację inwestycji w ramach Programu CP.
Pierwszą na Dolnym Śląsku Szkołę CP zorganizowała Fundacja Oławy i Nysy Kłodzkiej we Wrocławiu. Siedemnaście zakładów uczestniczących w XXII Szkole CP inwestując 250 000 PLN zarobiły w ciągu roku 1 000 000 PLN. Przy Fundacji powstało też, służące informacji i organizujące kolejne szkoły, Zachodniopolskie Centrum Czystszej Produkcji.
Czystsza Produkcja to ciągły proces doskonalenia Systemów Zarządzania Produkcją
i środowiskiem. Jest ona najkrótszą do "ekologicznego" certyfikatu ISO 14000. Jego wprowadzenie będzie przepustką do biznesu w trzecim tysiącleciu naszej ery. Czystsza Produkcja to czysty zysk dla nas i dla środowiska, w którym żyjemy.

PROCEDURA CP

Czystsza Produkcja obejmuje między innymi minimalizację odpadów. Poniżej przedstawiam streszczenie procedury prowadzącej do ich ograniczenia.
Dla sukcesu projektu niezbędne jest zaangażowanie kierownictwa. Kierownictwo będzie popierało projekt, jeżeli zostanie przekonane, że korzyści przewyższą koszty programu. Potencjalne korzyści obejmują zyski ekonomiczne, zgodność z przepisami, zmniejszenie odpowiedzialności związanej z wytwarzaniem odpadów oraz poprawę opinii o firmie. Uzyskanie oficjalnego poparcia ze strony naczelnego kierownictwa jest absolutnie niezbędne.
Konieczne jest również wsparcie wszystkich działów przedsiębiorstwa. Dla zapewnienia współpracy i wzmocnienia motywacji często stosowane są premie, nagrody i inne formy uznania.
Projekt wymaga współdziałania wielu grup i działów przedsiębiorstwa. Z tego powodu powinna być stworzona grupa problemowa. W jej skład wchodzą przedstawiciele każdego działu zainteresowanego efektami projektu. Wielkość zespołu roboczego zależy od wielkości przedsiębiorstwa. Uzupełnieniem zespołu mogą być eksperci z zewnątrz. Potrafią oni wnieść nowy punkt widzenia. Są oni szczególnie przydatni w małych zakładach, które nie mogą samodzielnie wykonać ekspertyz.
Najważniejszy dla zespołu jest wybór celów zgodnych z polityką określoną przez kierownictwo. Najlepiej, jeśli będą to cele wymierne, np.: ograniczenie ilości odpadów o 20%.
Cele powinny być: możliwe do zaakceptowania dla osób, które będą je realizować, elastyczne i łatwo adaptowalne do zmiennych wymagań, wymierne w czasie i motywacyjne.
Zespół roboczy odpowiedzialny jest za: uzyskanie poparcia kierownictwa, ustalenie ogólnych celów, ustalenie częstości śledzenia odpadów, ustalenie priorytetów oceny obszarów i strumieni odpadów, prowadzenie oceny, przeprowadzenie techniczno-ekonomicznej analizy warunków wykonalności wytypowanych wariantów, wybranie i uzasadnienie wariantów wdrażania, wdrażanie oraz za kontrolę działania wariantu po uruchomieniu.
Celem fazy oceny jest opracowanie różnorodnych wariantów minimalizacji odpadów oraz wskazanie tych spośród nich, które wymagają dodatkowej bardziej precyzyjnej analizy. Podstawowym elementem oceny jest zebranie danych o procesach i urządzeniach. Informacje powinny dotyczyć: ilości odpadów, procesów i operacji, z których pochodzą odpady, szkodliwości odpadów, używanych surowców, ilości surowców dostających się do odpadów, efektywności procesu, łączenia odpadów szkodliwych z innymi odpadami, metod stosowanych dla ograniczenia ilości odpadów, kontroli procesów stosowanej do zwiększenia ich efektywności.
Dla zdobycia powyższych informacji użyteczne są między innymi: schemat przebiegu procesu technologicznego, bilans materiałowy i cieplny, instrukcje obsługi i opisy procesów, zestawienie emisji i odpadów odprowadzanych do środowiska, raporty dotyczące odpadów niebezpiecznych, skład produktu, stosowanie materiałów, procedury eksploatacyjne. Niezbędne jest również poznanie kosztów oczyszczania i odprowadzania odpadów, kosztów produkcji surowców oraz kosztów operacyjnych i finansowych. Dla uporządkowania zebranych danych służą schematy przepływu strumieni odpadów oraz bilanse materiałowe. Pozwalają one ocenić straty i emisje wcześniej nie kontrolowane. Często z uwagi na ograniczenia finansowe i brak personelu konieczne jest ustalenie priorytetowych strumieni odpadów. Dokonując wyboru powinno się wziąć przede wszystkim pod uwagę: koszty obsługi odpadów, zgodność z obecnymi i przyszłymi przepisami, szkodliwość a także ilość odpadów.
Po określeniu konkretnego strumienia odpadów poddawanego ocenie kolejnym krokiem jest inspekcja na miejscu. Pozwala ona na zapoznanie się z aktualną sytuacją - na przykład z nieudokumentowanymi zmianami w procesie produkcji. Zespół przeprowadzający inspekcję powinien śledzić proces od punktu wprowadzenia surowców do punktu wyprowadzenia produktów i odpadów z zakładu. Zespół musi określić potencjalne źródła odpadów oraz wstępne wnioski dotyczące przyczyn ich powstawania.
Dalszym etapem jest stworzenie szerokiego zestawu wariantów minimalizacji odpadów dla dalszych analiz. Decydującą rolę ma tu fachowość i myśl twórcza zespołu. Techniki grupowego podejmowania decyzji (np. burza mózgów) są bardzo efektywnym sposobem tworzenia potencjalnych rozwiązań. Można również korzystać z pomocy: pozostałych pracowników, stowarzyszeń branżowych, literatury, wydziałów ochrony środowiska, dostawców urządzeń, czy też konsultantów.
Końcowym produktem fazy oceny jest lista wariantów. W trakcie oceny odrzucone zostają warianty niepraktyczne i nieatrakcyjne. Kolejnym krokiem jest techniczna i ekonomiczna ocena pozostałych propozycji.
Ocena techniczna określa czy zaproponowany wariant może działać w konkretnym zastosowaniu. Przeprowadza się testy materiałowe. W przypadku zmian wyposażenia należy zapoznać się z działającymi już instalacjami tego typu oraz opiniami obsługi. Typowa ocena techniczna uwzględnia: bezpieczeństwo systemu dla pracowników, jakość produktu, dostosowanie wyposażenia do procedur i wielkości produkcji, wielkość wymaganej powierzchni, uzbrojenie zakładu, dodatkowy nakład pracy, czas potrzebny do instalacji oraz doświadczenia niezbędne do eksploatacji systemu. Należy również sprawdzić czy system nie stwarza problemów środowiskowych.
Ocenę ekonomiczną przeprowadza się przy użyciu standartowych wskaźników takich jak okres zwrotu nakładów czy też wewnętrzna stopa zysku. Okres zwrotu nakładów (w latach) wyraża się jako stosunek inwestycyjnych nakładów do rocznych oszczędności operacyjnych. Nakłady inwestycyjne realizacji projektu składają się z: bezpośrednich kosztów inwestycyjnych (przygotowanie terenu, wyposażenie i urządzenia, materiały, podłączenie do istniejących instalacji, wyposażenie dodatkowe, prace budowlane, koszty ogólne), pośrednich kosztów inwestycyjnych (prace projektowe, konsultacje, zezwolenia, uruchomianie, przeszkolenie, procenty narosłe w trakcie budowy), środków obrotowych (składowanie surowców i produktów gotowych)
Oszczędności operacyjne obejmują: redukcję kosztów obsługi odpadów, oszczędności materiałów, oszczędności na ubezpieczeniach i odszkodowaniach, zmiany kosztów związane z jakością, zmiany w kosztach eksploatacji instalacji i nakładzie pracy, zmiany opłat operacyjnych i eksploatacyjnych, zmiany w zapasach, zmiany wydajności i wzrost przychodów z produktów ubocznych. Oprócz analizy rentowności powinno się również uwzględnić redukcję ryzyka i potencjalnej odpowiedzialności.
Efektem analizy warunków wykonalności powinna być rekomendacja wybranych wariantów. Raport musi zawierać nie tylko spodziewane koszty i wyniki, jak również sposób realizacji planu. Konieczne jest omówienie: stopnia opanowania technologii, wymaganych środków i sposobów ich zapewnienia, szacunkowego okresu wdrożenia oraz przestoju produkcji, sposobu oceny działania projektu po jego wdrożeniu.
Raport oceniający minimalizację odpadów stanowi podstawę uzyskania funduszy na realizację projektu. Zadanie zespołu roboczego jest przekonanie kierownictwa przedsiębiorstwa o opłacalności inwestycji. Należy tu uwzględnić nie tylko polepszenie wydajności procesów i zmniejszenie kosztów obsługi odpadów, ale również poprzednie doświadczenia na danym terenie działania, sytuację na rynku i działania konkurencji, dopasowanie projektu do całościowej strategii przedsiębiorstwa.
Inwestycje mogą być finansowane z własnych funduszy. Analiza ekonomiczno-techniczna wdrożenia jest dobrą podstawą do zdobycia funduszy ze źródeł bankowych lub budżetowych (w Polsce funkcję taką pełni Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej).
Warianty opierające się na zmianach operacyjnych, proceduralnych lub materiałowych mogą być wdrożone natychmiast po podjęciu decyzji. Uruchomienie projektów wymagających zakupu urządzeń nie różni się zasadniczo od zwykłych inwestycji. Po wdrożeniu wariantu należy sprawdzić rzeczywistą efektywność projektu. Warianty niespełniające wstępnych oczekiwań powinny zostać zmodyfikowane. Minimalizacja odpadów jest przedsięwzięciem ciągłym, a nie jednorazowym wysiłkiem. Po opracowaniu i wdrożeniu projektów dotyczących obszarów przedsiębiorstwa o najwyższym priorytecie, program oceny powinien skoncentrować się na pozostałych celach.

Czym więc jest program „Czystsza Produkcja”?

"Czystsza Produkcja jest strategią ochrony środowiska polegającą na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska przyrodniczego"
(definicja wg UNEP)

Zmniejszenie uciążliwości dla środowiska jest jednym z głównych aspektów Czystszej Produkcji. Kolejnym jest tzw. "dodatkowy efekt ekonomiczny". Oznacza to, że projekty CP przynoszą korzyści zarówno przyrodzie jak i przedsiębiorstwu. Dla przykładu: zamykając obieg wody przy zwilżaniu lub chłodzeniu redukuje się zużycie wody (jako zasobów przyrody), ale równocześnie zmniejsza opłaty za jej zużycie. Z kolei zmniejszenie emisji toksycznych substancji ogranicza opłaty za korzystanie ze środowiska, itp. Jest to zatem droga do zmniejszenia kosztów przedsiębiorstwa.
Czystsza Produkcja nie jest działaniem jednorazowym. Przedsiębiorstwa decydujące się na dobrowolne wdrożenie strategii CP stale dążą do redukcji zanieczyszczeń, zmniejszenia zużycia energii oraz kosztów związanych z opłatami środowiskowymi, poprzez opracowywanie i wdrażanie tzw. projektów CP. Inwestycje takie zwracają się po okresie nawet kilku miesięcy (zależnie od projektu CP).

Podsumowując:
1.Idea CZYSTSZEJ PRODUKCJI jest przeciwstawieniem idei USUWANIA SKUTKÓW oddziaływania produkcji na środowisko naturalne przez budowę: oczyszczalni ścieków oczyszczalni gazów, bezpiecznych składowisk odpadów stałych i likwidację innych zagrożeń.
2.USUWANIE SKUTKÓW w tym podejściu jest złem koniecznym - ostatnim etapem działania, gdy wszystkie inne możliwości, które stwarza zastosowanie CP, zostały wyczerpane.

Literatura:

1. Z.Nowak „Czystsza Produkcja - strategia ochrony środowiska XXI wieku” 1997 r.
2. H.Rouba „Czystsza Produkcja a zarządzanie środowiskiem”, Biblioteka "Ekonomia i Środowisko" - nr 26, Wrocław 2000