Ekonomiczne podstawy gospodarowania przestrzenią

W ostatnich latach naszego wieku rozmiar i nasilenie zniszczeń naturalnego środowiska człowieka tak się spotęgowało, że zaniepokoiły cały świat.

Do Organizacji Narodów Zjednoczonych napływały masowo z różnych części Ziemi alarmujące informacje o zniszczeniach przyrody i o katastroficznych skutkach tych poczynań nie tylko dla przyrody, ale także dla sprawy zniszczeń człowieka.


1.Problem odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze

Problematyka odpowiedzialności za środowisko wyznacza główne aspekty etyczne ekologii.

Zasadniczą kwestią etyki ekologicznej okazuje się pytanie o podmiot tej odpowiedzialności,

a także o uzasadnienie, do jakiego stopnia człowiek ponosi odpowiedzialność za swoje środowisko przyrodnicze. Dość powszechne, odpowiedzialne działania w tym zakresie przeciwstawia się działaniom nastawionym na maksymalny zysk produkcyjny i finansowy, nie uwzględniającym

skutków ich wpływu na stan środowiska naturalnego. Takie działania mają charakter wysoce partykularny i krótkowzroczny, nie liczą się bowiem ze skutkami, jakie dotkną się tak współczesne jak i przyszłe pokolenia. Wpływają one z ducha powszechnego liberalizmu przeważnie ekonomicznego oraz tzw. przedsiębiorczości i produkcyjności-ustalających warunki "korzystaj" i "oszczędzaj" produkcji.

Środowisko jest przy takim podejściu traktowane jako nieograniczony rezerwat surowców i zespół możliwości, jakie należy bez reszty wykorzystać.

O potrzebie przezwyciężenia takich egocentrycznych postaw mówi się w etyce ekologicznej często podkreślając przy tym tkwiącą w nich sprzeczność interesów między doraźnym zyskiem przedsiębiorcy a zagrożeniem warunków życia także jego własnego. Stąd wynika oczywisty paradoks:przedsiębiorca jako człowiek winien mieć interes w zmniejszeniu zysków, które jako przemysłowiec stara się powiększać.Rozwiązanie tej sprzeczności polega na odrzuceniu postawy partykularnej na rzecz odpowiedzialnej wobec przyrody i ludzkości. poszukiwana postawa odpowiedzialności jest przeważnie prezentowana jako rezultat kompromisu pomiędzy dwoma postawami krańcowo ekstremalnymi:nostalgią za nieskażonym przez przemysł środowiskiem a pomnożeniem zysku za wszelką cenę. Jednak wobec nierealności tej pierwszej i szkodliwości tej drugiej poszukuje się uzasadnienia odpowiedzialności człowieka za środowisko przyrodnicze.

W wypowiedziach uczonych panuje pogląd, że o odpowiedzialności za przyrodę należy mówić w dwojakim znaczeniu:

-o odpowiedzialności sprawczej, przypisywanej zwykle komuś poza człowiekiem i poza przyrodą, jakiejś sile sprawczej nazywanej Bogiem;

-o odpowiedzialności zachowawczej przypisywanej człowiekowi, określonemu jako "arystokrata w całości przyrody, panujący nad zwierzętami i roślinami", który to idealny artysta jest sługą swojego ludu, sługą podporządkowanej mu pozaludzkiej przyrodzie".

Takie uzasadnienie odpowiedzialności człowieka nie wydaje się przekonywające, gdyż idealizuje i gloryfikuje człowieka, traktując jego rolę jako jednoznacznie pozytywną i przynoszącą jedynie dobroczynne skutki dla przyrody.

Bardziej przekonuje inne uzasadnienie odpowiedzialności zachowawczej,które powołuje się na negatywne skutki ludzkich działań w środowisku przyrodniczym.Człowiek jest odpowiedzialny przede wszystkim za zniszczenie środowiska w następstwie postępu technicznego,uprzemysłowienia itp.Człowieka obarcza się winą za deformację przyrody i ta właśnie wina dobitnie wskazuje na człowieka jako na główny podmiot odpowiedzialny za spełnienie warunków np. utrzymania zdrowia ludzkiego.

Ważną osobliwością odpowiedzialności zachowawczej jest odpowiedzialność wobec przyszłych pokoleń,ponieważ skutki oddziaływania na środowisko ujawniają się zazwyczaj po upływie dłuższego czasu przekraczającego aktywność jednego pokolenia.

Powszechne jest przekonanie, że interesy przyszłych pokoleń i generacji nie są znane i nie wiadomo, jakie one będą, podkreślając przy tym trudną do określenia przestrzeń czasową dzielącą działalność zbiorowości od ich następców.Rozumowanie takie ma jednak pewien defekt.Wątpliwości budzi przewidywanie trudności w wyobrażeniu sobie przyszłych pokoleń.Wystarczy jednak powołać się na koncepcję zdrowia jako naczelnej wartości ekologicznej, wszak jest ono wartością nieograniczoną czasowo, jest wartością uniwersalną.Musimy jednak pamiętać, że pojęcie to zmieniało swoją treść w historii ludzkości.Można jednak przyjąć, że zdrowie będzie wartością również dla przyszłych pokoleń.

Rozpatrując zagadnienie odpowiedzialności za przyrodę należy postawić sobie pytanie o podmiot tej odpowiedzialności.Na kogo ona spada, kto ją ponosi?Dość często spotyka się opinię, że podmiotem odpowiedzialności za środowisko nie może być poszczególna jednostka, gdyż nie jest ona w stanie ogarnąć i przewidzieć wszystkich odległych skutków oddziaływania na przyrodę.Wskazuje się natomiast na państwo.To ono posiada do dyspozycji odpowiednie środki, aby zapobiec niszczeniu środowiska, w tym także środki przymusu.

Opinie o ważnej roli państwa w zakresie ochrony środowiska w warunkach gospodarki rynkowej można spotkać w licznych teoriach filozofii ekologicznej.Gospodarka rynkowa potrzebuje państwa do ustalenia ramowych warunków tego, co się pochwala i tego, co się zakazuje, sam rynek wszystkiego nie jest w stanie uregulować.

Środowisko naturalne nie uwzględnia jednak granic państwowych.Ochrona środowiska musi przekraczać granice państw, wymaga, zatem porozumienia i akcji różnych państw i rządów, zwłaszcza tych o wspólnej granicy.Postulaty tworzenia ponadpaństwowych instytucji ograniczają poczucie suwerenności, które nie pozwala na jakąkolwiek podległość państwa jakiejś wyższej instancji.Bardziej realna wydaje się współpraca i koordynacja działań niezależnych państw na rzecz wspólnego dobra.

Państwo jako podmiot odpowiedzialny za ochronę środowiska musi mieć wsparcie w kompetentnych gremiach opiniotwórczych,na które spada obowiązek ostrzegania przed działalnością zagrażającą środowisku i propagowania wzorców działań ochraniających przyrodę.Organizacje lub gremia opiniotwórcze nie mogą zastąpić państwa,które dysponuje prawem i środkami jego respektowanie wymuszającymi,lecz bez tych grup opiniotwórczych skuteczność państwa może być ograniczona.Państwo musi, bowiem czuwać nad tym,aby działalność gospodarcza nie zagroziła środowisku i nie sprowadziła w przyszłości klęski ekologicznej.Powinna to być kontrola prewencyjna,która nie naruszałaby swobody i inicjatywy gospodarczej,ale ograniczałaby ją w wypadku zagrożenia.

Ważnym obowiązkiem państwa jest edukacja ekologiczna społeczeństwa.
Należy jednak przestrzec przed przekonaniem,że sama świadomość ekologiczna rozwiąże automatycznie wszystkie problemy,o których była mowa w tej części pracy.





Technika w ochronie środowiska



Technika jest to całokształt środków i czynności ludzi związanych z wytwarzaniem dóbr materialnych.Każde działanie techniczne oznacza użytkowanie zasobów przyrody lub/i ingerencję w nią.Mimo to zainteresowanie tą kwestią było wśród twórców techniki rzadkością.

Dotychczasowy stosunek techniki do przyrody można określić jako antagonistyczny; technika starała się porządkować sobie siły przyrody,człowiek dzięki niej zdobywał władzę nad swym naturalnym otoczeniem i przekształcił je w otoczenie sztuczne,w którym zbyt dobrze się nie czuje.Doszedł on do tego punktu,w którym musi ze swej władzy nad przyrodą ustępować i zmienić stosunek techniki do przyrody z antagonistycznego na symbiotyczny.

Do tej pory nie próbowano na szeroką, powszechną skalę tworzyć symbiotycznej z naturą techniki,zadowalając się techniką podległą jednemu celowi-produkować tanio rentownie,oszczędnie i szybko.Od dawna można by tworzyć rozwiązania technicznei technologiczne łaskawsze dla człowieka i przyrody,gdyby wzgląd na uwarunkowania ekologiczne mógł odgrywać w projektach rolę przynajmniej równorzędna z warunkami ekonomicznymi.


Działalność na rzecz ochrony środowiska

Możliwe są następujące trendy rozwoju techniki uwzględniające wymogi jej przyrodniczego i społecznego otoczenia.

- poddanie techniki ostrej kontroli pod kątem jej oddziaływania na środowisko,
- wyparcie i ograniczenie techniki do minimum,
- zasada zmiany istoty i sposobów funkcjonowania techniki,upodobienienia jej do tego, co żyje,
- przekierunkowanie techniki na inne cele sprzyjające człowiekowi i środowisku.

Rozwiązania techniczne służące ochronie środowiska

Ocena ekologicznych skutków współczesnych rozwiązań technicznych wskazuje na konieczność rozwoju:

-,,czystych" źródeł energii,
- technologii materiało-i energooszczędnych,
- technologii bezodpadowych i niskoodpadowych,
- technologii oczyszczania ścieków i przeciwdziałania emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych,
- utylizacji i wykorzystania odpadów poprodukcyjnych i pokonsumpcyjnych,
- aparatury kontrolno-pomiarowej.



1 Czyste źródła energii



Zapotrzebowanie na energię do 2030 r. może wzrosnąć nawet trzykrotnie.

koniecznie jest więc poszukiwanie nowych ,,środowiskooszczędnych" źródeł energii

Alternatywne źródła energii korzystają z niewyczerpalnych(choć ograniczonych)zasobów.

Zasoby węgla,ropy,gazu uranu mogą się wyczerpać. Słońce nadal będzie świciło,wody będą płynąć i wiatr będzie wiać.Odnawialne źródła energii można podzielić następująco:

a)związane ze słońcem:

-bezpośrednie wykorzystanie energii słonecznej,
-energia spadku wód,
-energia wiatru,
-energia fal morskich,
-energia maretermiczna(wykorzystanie różnicy temperatur wody morskiej),
-biomasa;

b)energia geotermiczna-związana z ciepłem wnętrza Ziemi;

c)energia pływów morskich-związana z oddziaływaniem Księżyca.

Najbardziej obiecujące jest wykorzystanie energii słonecznej.Wykorzystanie zaledwie 0,1%promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi dostarczyłoby energii w ilości kilkakrotnie przekraczającej obecnie jej zużycie.Helioenergetyka-mimo,że jest jednym z najkorzystniejszych źródeł energii w aspekcie ochrony środowiska-jest jeszcze słabo rozwinięta z powodu niedostatków technologicznych(sprawność najbardziej wydajnych ogniw słonecznych wynosi ok.20%).Wykorzystanie 0,1% promieniowania(przy podanej wydajności)wymagałoby zainstalowania baterii słonecznych na ok. 1% powierzchni lądów.Część z nich mogłaby być umieszczona na zabudowanych obszarach, na dachach budynków.Problematyczne jest umieszczanie elektrowni słonecznych na orbicie geostacjonarnej lub na Księżycu, skąd energia byłaby przekazywana w postaci promieniowania mikrofalowego, ponieważ jest ono szkodliwe dla organizmów żywych.Obecnie istniejące elektrownie słoneczne mają moc do kilkudziesięciu MW i dają energię z reguły droższą 2-5 razy niż siłownie tradycyjne.Wraz z po-stępem technicznym zarówno moc zainstalowania, jak i ceny będą coraz niższe. Na Cyprze, w Izraelu,Jordanii słońce ogrzewa 25-65% wody zużywanej w gospodarstwach domowych.W płd.Kalifornii moc zainstalowana w elektrowniach słonecznych wynosi ponad 350MW.

Hydroenergetyka pokrywa ok. 6% światowego zapotrzebowania energetycznego i dostarcza ok. 20% energii elektrycznej.Wykorzystanie energii spadku wód jest niewystarczające.W USA jest 48 000 niewielkich zapór wodnych, powstałych w bardzo różnych celach.Zamontowanie na nich turbin dałoby produkcję energii elektrycznej równą ilości wytworzonej przez amerykańskie elektrownie jądrowe w końcu lat 70-tych.W rozwoju hydroenergetyki(zresztą jak i innych form energetyki) należy jednak unikać wielkich i scentralizowanych rozwiązań.Ekologiczne i społeczne skutki budowy wielkich tam często przewyższają korzyści związane ze wzrostem pozyskania energii.

Znaczącym źródłem energii może być wiatr.Energia wiatrów wiejących tylko nad lądami 16-krotnie przekracza dzisiejsze potrzeby energetyczne ludzkości.Na świecie obecnie buduje się wiele elektrowni wiatrowych, głównie małej mocy.W Kalifornii elektrownie wiatrowe już na początku lat 80-tych zapewniały energię 40 000 gospodarstw. Istnieją prototypy zespołów wiatraków zaspokajających zapotrzebowanie na energię elektryczną małego miasta. Siłownie wiatrowe służą nie tylko do produkcji energii elektrycznej i ogrzewania pomieszczeń, ale także do pompowania wody, mielenia produktów żywnościowych, napowietrzania wody i ścieków oraz odsalania wody morskiej.

Energia uzyskiwana z biomasy-drewna, odpadów rolnych i zwierzęcych-w trzecim świecie zaspokaja 35% potrzeb energetycznych. Jednakże często wykorzystywana jest w sposób degradujący środowisko i nieefektywny. Zwiększenie efektywności spalania drewna, produkcja biogazu z odpadów organicznych, metanolu i etanolu z resztek roślinnych znacznie zmniejszyłyby szkodliwość tego sposobu pozyskiwania energii.

Udział źródeł odnawialnych-głównie biomasy i energii spadku wód-w zaspokajaniu

potrzeb energetycznych ludzkości jest dość znaczny (ok.20%).Możliwości rozwoju są znacznie większe.

Najpoważniejszym ograniczeniem w rozwoju energetyki alternatywnej jest z reguły wyższy koszt uzyskiwanej energii (z wyjątkiem energetyki wodnej i geotermicznej) niż ze źródeł konwencjonalnych. Rozwój technologii pozwoli obniżyć ceny. Obecnie w wielu odległych miejscach, wymagających rozwoju sieci przemysłowych opłaca się inwestować w helioenergetykę i elektrownie wiatrowe. W przyszłości nieograniczonym źródłem energii stanie się być może energetyka termojądrowa. Byłaby ona "czystsza" od tradycyjnej energetyki jądrowej ze względu na brak radioaktywnych produktów rozpadu. Energetyka termojądrowa jest na etapie badań i trudno ocenić, jakie byłoby jej rzeczywiste oddziaływanie na środowisko.



2 Technologie energooszczędne, materiałooszczędne i bezodpadowe



Najbardziej proekologicznym źródłem energii jest jej oszczędzanie. Pozwoliłoby ono na eksploatację istniejących zasobów paliw kopalnych przez czas wystarczający do opracowania sposobów efektywnego wykorzystania źródeł odnawialnych oraz ograniczyłoby lub zahamowało wzrost zużycia energii. Zmalałyby efekty uboczne pozyskiwania i przetwarzania energii.

Marnotrawstwo energii i surowców energetycznych jest poważnym problemem. Z eksploatowanych w Polsce zasobów węgla ok. 58% pozostawało w ziemi wskutek rabunkowego eksploatowania, podczas gdy w innych zagłębiach o podobnych warunkach wydobywczych współczynnik ten wynosi 30-37%. Przestarzałe i niedoinwestowane urządzenia przesyłowe powodują straty energii równe jej półtora krotnemu zużyciu przez ludność kraju.Przestarzałe technologie przemysłowe i urządzenia, zła organizacja produkcji także pochłaniają ogromne ilości energii. W efekcie energochłonności polskiego przemysłu jest dwu- czterokrotnie wyższa niż w krajach rozwiniętych. Konieczna jest więc racjonalizacja wydobycia, modernizacja sieci przemysłowych i wprowadzenie energooszczędnych technologii. Zapobieżenie tylko niewielkiej ilości strat rozwiązałoby problemy energetyczne Polski na długie lata. Pozytywne, choć powolne zmiany w pożądanym kierunku obserwuje się od momentu rozpoczęcia transformacji ustrojowej i gospodarczej w naszym kraju.

Nowe sposoby przetwarzania paliw klasycznych umożliwiają stosowanie technologii energooszczędnych i mniej uciążliwych dla środowiska. Należą do nich:

- upłynnienie węgla na bezsiarkowe oleje opałowe lub bezpopiołowe paliwo elektrowniane,

- zgazowanie węgla na gaz opałowy oraz syntezowy dający amoniak i metanol, a także etylen i propylen- podstawowe produkty petrochemiczne,

- zastosowanie tzw. generatorów magnetohydrodynamicznych do bezpośredniego przekształcania energii cieplnej na elektryczną, co wyraźnie zwiększa sprawność procesów energetycznych,

- stosowanie bardziej nowoczesnych pieców do tradycyjnego spalania węgla w elektrowniach i ciepłowniach (np.z tzw. paleniskami fluidalnymi).

Bardziej energooszczędne powinny być gospodarstwa domowe. W USA, gdzie marnotrawstwo energii jest większe niż całe jej zużycie w biedniejszej połowie świata, stosowanie wydajniejszych urządzeń oświetlających pozwoliłoby oszczędzić 30% energii elektrycznej uzyskiwanej z elektrowni węglowych.

Ogranicza się w ten sposób zapotrzebowanie na surowce i maleją szkody w środowisku wyrządzone przez górnictwo i zakłady przetwarzające surowce. Np. cement marki 450 daje taką samą trwałość budowli jak cement marki 350 przy zmniejszeniu zużycia cementu 10-15%. Wprowadzenie obróbki plastycznej stali w miejsce obróbki skrawaniem daje co najmniej 25% oszczędności surowca.

Technologie bezodpadowe umożliwiają likwidację wszelkich odpadów u źródła, a więc zmniejszenie zapotrzebowania na surowce. Zakładają całkowite wykorzystanie wprowadzanych do procesu surowców i czynników energetycznych.

W praktyce rzadko da się osiągnąć idealne bezodpadowe procesy. Częściej natomiast mamy do czynienia z technologiami małoodpadowymi. Postęp wynika ze zmiany wprowadzanych do produkcji surowców czy półproduktów, optymalizacji parametrów procesu produkcyjnego, hermetyzacji urządzeń i wykorzystywania odpadów.

Bardzo istotnym zadaniem jest poszukiwanie nowych rozwiązań transportowych.

Samochód w wielu krajach jest główną przyczyną zanieczyszczenia środowiska. Proponuje się ekologiczne usprawnienia samochodu (paliwa bezołowiowe, katalizatory spalin, zmniejszenie zużycia paliw) i tworzenie odmiennych systemów transportu. W tym ostatnim przypadku brak jest niestety zadowalających wyników.



3 Utylizacja i wykorzystanie odpadów.



Wykorzystanie odpadów produkcyjnych i pokonsumpcyjnych jako surowców wtórnych jest istotnym elementem racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody i ochrony środowiska.

Stosowanie surowców wtórnych obniża koszty produkcji, pozwala oszczędzić surowce pierwotne i zmniejsza obciążenia środowiska odpadami. Wprowadzenie odpadów produkcyjnych i konsumpcyjnych do procesów wytwórczych określa się mianem recyklingu lub recyrkulacji. Przykłady wykorzystania odpadów i związanych z tym korzyści mogą być następujące:

- z jednej tony złomu żelaza uzyskuje się 0,94 t stali płynnej, oszczędzając 3-4 t rudy,

- z jednej tony makulatury uzyskuje się 0,5-0,7 t celulozy, oszczędzając 3-4 m3 drewna,

- tona popiołów z elektrowni umożliwia wyprodukowanie 2-3 m3 gazobetonów, zastępując taką samą ilość kruszyw naturalnych,

- do produkcji stali ze złomu trzeba ok. 14% energii koniecznej do pozyskania tej samej ilości rudy żelaza, a w przypadku metali kolorowych jeszcze mniej, ponieważ poniżej 10%,

- koszty pozyskania nawozów wapniowo-magnezowych z popiołów dymnicowych są niższe niż koszty ich składowania ( nie licząc nawet strat powodowanych wtórnym pyleniem z hałd).

Kompostowanie odpadów organicznych, piroliza ( konwersja w wysokich temperaturach bez dostępu powietrza z wytworzeniem paliwa gazowego) i spalanie śmieci mogą być metodą ograniczenia ilości odpadów w ośrodkach miejsko- przemysłowych i źródłem energii. Ze stosowaniem pirolizy i spalania należy jednak być ostrożnym ze względu na możliwość powstawania toksycznych zanieczyszczeń powietrza ( np. dioksyn).



4 Łagodna technika



Postęp techniki i zmiany technologii mogą w ogromnym stopniu pomóc w ochronie środowiska. Pozwalają one ograniczać zanieczyszczenie otoczenia, usuwać odpady, zwiększać efektywność wykorzystania zasobów naturalnych. Rozwój "proekologicznej" techniki nie jest jednak uniwersalnym i wystarczającym antidotum na problemy ekologiczne. Technika umożliwia jedynie szybsze i skuteczniejsze działanie naturalnych, regeneracyjnych zdolności świata żywego. Wielu oponentów współczesnej techniki uważa, że nie wystarczy wyznaczenie nowych zadań i kryteriów oceny. Zmiana stosowanych technologii i technik nie zabezpieczy nas przed powstawaniem kolejnych problemów. Proponuje się więc stworzyć nową, sprzyjającą życiu, łagodną technikę (soft technology-funkcjonuje także tłumaczenie "miękka technika"). Łagodna technika zakłada stosowanie wydajnych, choć prostych innowacji technologicznych, naturalnych materiałów i niewielkich ilości energii ze źródeł odnawialnych, dających oczekiwane rezultaty bez eksploatacji zasobów i ludzi. Jest bardzo bezpieczna dla zdrowia i życia człowieka oraz środowiska.

Technologie łagodnej techniki:

- są tanie,
- wykorzystują lokalne i odnawialne surowce wszędzie gdzie jest to możliwe,
- mają dużą chłonność pracy, kreując zatrudnienie na poziomie lokalnym,
- są małe w skali i dostępne dla małych grup ludzkich,
- mogą być zrozumiałe, kontrolowane i utrzymywane bez wysoce specjalistycznej edukacji w zachodnim stylu,
- mogą powstawać w małych zakładach,
- umożliwiają ludziom wspólną pracę, umacniając i doskonaląc ich współpracę,
- wykorzystują lokalne, odnawialne źródła energii,
- są na tyle zrozumiałe dla ludzi, że mogą oni być zdolni do ich innowacyjnego wykorzystania i przekształcania,
- są elastyczne, więc mogą być stosowane i dostosowywane do różnych, zmieniających się warunków,
- nie wymagają patentów, konsultantów, opłat licencyjnych, ceł itp.

W celu zrealizowania wizji ludzkiej i ekologicznej techniki trzeba zmienić społeczeństwo i człowieka. Nie można myśleć wyłącznie o własnych korzyściach, ekonomicznym zysku, dobrach materialnych, ale przede wszystkim o perspektywicznych celach i wartościach ogólnych. Trzeba wyzbyć się egoizmu izolującego nas od innych ludzi i umożliwiającego empatię wobec innych istot żywych oraz podnieść rangę pozamaterialnych dóbr i wartości. Należy stworzyć takie warunki, aby każdy czuł się potrzebnym i ważnym współgospodarzem świata, rozwijającym zdolności i twórcze dążenia nadające jego życiu cel, głębszy sens. Tylko wtedy technika może być prawdziwie ekologiczna i ludzka.
Zmiana sposobu rozwoju techniki wymaga odbudowy indywidualnej osobowości i

kolektywnej grupy oraz reorientacji wszystkich form myślenia i społecznego działania w kierunku życia. Taka reakcja niesie zapowiedź przekształcenia charakteru i funkcji naszego mechanicznego środowiska i stworzenia szerszych, pewniejszych i bezpieczniejszych podstaw dla całej ludzkiej społeczności.




Literatura pomocnicza:

1. A. KĘDIŃSKI , Rytm życia , PWN KRAKÓW 1973
2. L. R. BROWN , Jutro może być za późno , PWN WARSZAWA 1982
3. J. BOGDANIENKO , Odnawialne źródła energii , PWN WARSZAWA 1989
4.R. JUNGK , Człowiek tysiąclecia , PIW WARSZAWA 1980
5. S. KOZŁOWSKI , Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej Polski PWN WARSZAWA 1983