Prawo rzymskie

Największe sukcesy rzymianie odnieśli w dwóch dziedzinach życia. Pierwszym z nich była inżynieria, a drugim ? prawo, które z powodzeniem do dziś funkcjonuje w mniejszym lub większym stopniu we współczesnym świecie. Jednakże sama kodyfikacja praw rzymskiego nastąpiła stosunkowo późno. Dopiero w II i na początku III wieku n.e., juryści rzymscy rozpoczęli spisywanie komentarzy, które w skodyfikowanej postaci stały się jednym
z najcenniejszych dziedzictw kulturowych średniowiecznej Europy.
Początki prawa

Prawo rzymskie kształtowało się pierwotnie w wyniku zwyczaju. Jednak powodowało to tzw. niepewność prawa, gdyż początkowo prawo zwyczajowe nie było spisywane a przekazywane z pokolenia na pokolenie drogą ustną, co jak łatwo się domyślić, prowadziło do nadużyć także ze strony sędziów, tym bardziej, że wywodzili się oni z najbogatszych warstw społecznych
i utrwalali nierówność prawna wobec większości ludzi biednych. Dlatego też już w roku 450 p.n.e. powstała pierwsza kodyfikacja prawa zwyczajowego - bardzo ważna dla prawa rzymskiego tzw. ustawa XII tablic.
Prawo rzymskie powstawało w drodze ustaw - uchwalanych przez Zgromadzenia Ludowe (comitia). Głosowanie odbywało się najpierw jawnie potem tajnie według różnych podziałów obywateli na plemiona (tribus) lub centurie. Później taka ustawa musiała być potwierdzona przez senat.
Innym źródłem prawa rzymskiego był edykt pretora, uchwały senatu w okresie I-II w n.e. oraz opinie wielkich uczonych prawników rzymskich - polegało to na tym, że sędzia mógł zapytać się uczonego prawnika tzw. jurystę o jego opinię w danej sprawie a opinia ta była już wiążąca dla sędziego. Było to o tyle ważne, że prawo rzymskie stało w ten sposób na bardzo wysokim poziomie. Juryści dokonywali także oficjalnej interpretacji przepisów
a w późniejszym okresie można było nawet cytować wypowiedzi znanych i uznanych jurystów podczas rozprawy i to także nie mogło być zlekceważone przez sędziego.
Do tego dochodzą konstytucje cesarskie - inaczej w pryncypacie i dominacie jako źródło prawa rzymskiego.
To właśnie prawu rzymskiemu zawdzięczamy m.in. odróżnienie takich pojęć jak własność
i posiadanie ? rzymianie, bowiem rozumieli własność, jako prawo do wyłącznego rozporządzania rzeczą wraz z czerpaniem z niej pożytków, natomiast posiadanie jako stan faktyczny, w którym rzecz znajduje się we władztwie danej osoby, podział praw na względne i bezwzględne, podział odpowiedzialności odszkodowawczej na kontraktową i deliktową oraz
wykształcenie podstawowych kontraktów tj. kupno-sprzedaż, pożyczka, najem, zlecenie - główną zasługą było tutaj określenie wzajemnych praw i obowiązków stron kontraktu, a także sfery w jakie strony mogą kształtować umowę. Podobne kontrakty istniały przed cywilizacją rzymską, ale brakowało im precyzji w określeniu wzajemnej odpowiedzialności stron.
Pierwsi cesarze wprowadzali nowe prawa, które następnie zatwierdzane były przez senat, natomiast późniejsi ogłaszali dekrety, na mocy, których wprowadzane były nowe zasady prawne.


Instytucje Gaiusa
W 1816 roku, w bibliotece kapituły w Weronie odkryto podręcznik ?Gai Institutionum commentari quattuor?, potocznie zwany ?Instytucjami Gaiusa?. Był to podręcznik, napisany w II w p.n.e. dla adeptów nauki prawa. Jego duże znaczenie dla nauki prawa rzymskiego polega na tym, że nie pochodzi z późniejszych kompilacji, lecz jest prawie w całości odtworzony jako oryginalny tekst z okresu klasycznego. ?Instytucje? przedstawiają prawo
w swoistej systematyce. Podręcznik podzielony jest na trzy części - personae (prawo osobowe), res (prawo rzeczowe, w którym zawarte jest także prawo zobowiązań), actiones (prawo dotyczące skarg).
Kodeks Justyniana
Jednym z głównych źródeł, które prowadzą do poznania prawa rzymskiego jest ?Corpus iuris civitis?, czyli tak zwana ?Kodyfikacja Justyniańska? z 529 r., który przyniósł odrodzenie prawa rzymskiego w XI wieku. ?Kodyfikacja? gromadzi i porządkuje wszystkie przepisy prawne starożytnego Rzymu i stanowi podstawę przepisów prawnych, przyjętych przez cywilizacje zachodnie. ?Kodyfikacja? składa się z trzech części:
- Digesta seu Pandecta, ? czyli tzw. Digesty. Digesty opracowane zostały na podstawie pism 39 prawników klasycznych przez 16-osobową komisję. Zawierają one 9123 fragmenty zawarte w 50 księgach, które w opinii twórców były najlepszymi osiągnięciami myśli prawniczej okresu klasycznego Po zebraniu i dokonaniu kompilacji Justynian nakazał spalić teksty źródłowe oraz zakazał komentowania Digestów czy choćby przytaczania oryginalnych fragmentów w celu wyjaśnienia niejednoznaczności,
- Codex ? inaczej Zbiór ustaw cesarskich. Codex zawiera konstytucje cesarskie w porządku chronologicznym od cesarza Hadriana do Justyniana. Komisja tworząca Codex była upoważniona do wprowadzania zmian w treściach konstytucji
- Institutiones ? Instytucji. Institutiones opublikowany w 533 r. zastąpił ?Instytucje Gaiusa?
w szkołach prawa, jako dzieło udoskonalone i uaktualnione. Jego twórcami byli profesorowie prawa: Theofilus i Dorotheus, a ich pracą kierował Trybonian
Prawo rzymskie, a prawo współczesne
Prawie wszystkie współczesne systemy prawa cywilnego swymi korzeniami sięgają prawa rzymskiego, wzorując się na jego systematyce, koncepcji, a nawet sformułowaniach. W związku z tym prawo rzymskie, a zwłaszcza wykształcona w nim i przejęta do współczesnego prawa terminologia prawnicza, stanowi łącznik miedzy rozmaitymi systemami prawnymi, nawet wyrosłymi w różnych formacjach społeczno-ekonomicznych. Można, więc śmiało zaryzykować twierdzenie, ze prawo rzymskie jest językiem uniwersalnym w środowisku prawniczym ? od czasów średniowiecza aż po dzień dzisiejszy. Prawo rzymskie przeżyło państwo, które je stworzyło. Kiedy upadło, jak się zdawało, niezwyciężone imperium,
w Europie Zachodniej w zapomnienie poszło w zasadzie również i prawo rzymskie. Ale
w średniowieczu ożyło ono na nowo, by po raz drugi podbić cały cywilizowany świat.
To prawda, ze niewiele jest dzisiaj państw, w których prawo rzymskie obowiązuje
w stosunkowo mało zmienionej postaci, ale niewiele jest i takich państw, których prawo oparłoby się jego wpływom. Ze względu na znaczenie prawa rzymskiego w historii prawa
w ogóle, poświęca mu się w prawoznawstwie stosunkowo dużo uwagi. Tak, jak bowiem nie można sobie wyobrazić studiowania współczesnej filozofii bez znajomości filozofii greckiej, tak nie można też studiować współczesnego prawa bez znajomości prawa rzymskiego. Można by rzec, że prawo rzymskie zgłębia się po to, by udoskonalać prawa współczesne.