Prawo rzymskie

Ogólna charakterystyka :
Prawo rzymskie należy do praw epoki niewolnictwa . Jest to najstarsza i najdłużej trwająca epoka jak dotąd . Pierwotnym celem takiego prawa było utrwalenie własności prywatnej właścicieli niewolników nad niewolnikami . Niewolnik był traktowany jak rzecz.
Osoby wolne także nie były równe wobec prawa a ze względu na pochodzenie społeczne , stan majątkowy , obywatelstwo , pozycję w rodzinie, płeć , wyznanie i jeszcze wiele innych czynników. Szczególnie widoczne jest to jeśli chodzi o prawo karne - zróżnicowanie kar za te same przestępstwa
Wszystkie prawa epoki niewolnictwa wywodzą się od tzw. prawa zwyczajowego - czyli reguły zachowania się ludzi które zostały uznane w wyniku zwyczaju za obowiązujące i podlegały egzekwowaniu dopiero gdy władza w państwie była silna następowało tam stopniowe przechodzenie do prawa stanowionego
Prawa epoki niewolnictwa dzielimy na 3 tzw. "obszary prawa" - są to prawa despotii wschodnich , prawa grecie i omawiane teraz prawo rzymskie:

2. Jako datę początkową historii prawa rzymskiego przyjmuję się rok 753 p.n.e. czyli umowny rok założenia Rzymu ale już datę końcową nie jego upadek czyli 476 r. n.e. a 1453r. n.e. czyli upadek Cesarstwa Bizantyjskiego.

3. W starożytności czyli także w prawie rzymskim obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa - oznaczało to ,że każdy obywatel bez względu na to gdzie się znajdował posługiwał się prawem własnego państwa-civitas do której należał . Czyli jeśli obywatel rzymski wyjeżdżał za granice państwa rzymskiego np. do Grecji , Galii itd. Dalej posługiwał się swoim prawem nie zważał w ogóle na prawo jakie obowiązywało na innym terenie. Oznacza to że prawo rzymskie było tylko dostępne dla obywateli rzymskich . Cudzoziemcy posługiwali się własnym prawem ze swojego państwa.

Prawo rzymskie kształtowało się pierwotnie w wyniku wspomnianego już przeze mnie zwyczaju . Jednak powodowało to tzw. niepewność prawa gdyż początkowo prawo zwyczajowe nie było spisywane a przekazywane z pokolenia na pokolenie drogą ustną prowadzi to jak łatwo się domyślić do nadużyć także ze strony sędziów tym bardziej że wywodzili się oni z najbogatszych warstw społecznych i utrwalali nierówność prawna wobec większości ludzi biednych . Dlatego też już w roku 450 p.n.e. powstała pierwsza kodyfikacja prawa zwyczajowego - bardzo ważna dla prawa rzymskiego tzw. ustawa XII tablic.
Prawo rzymskie powstawało w drodze ustaw - uchwalane przez Zgromadzenia Ludowe (comitia) . Głosowanie odbywało się najpierw jawnie potem tajnie według różnych podziałów obywateli na plemiona (tribus) lub centurie. Później taka ustawa musiała być potwierdzona przez senat.
Innym źródłem prawa rzymskiego był edykt pretora ( o którym powiem później ) ; uchwały senatu w okresie I-II w n.e. ; opinie wielkich uczonych prawników rzymskich - polegało to na tym , że sędzia mógł zapytać się uczonego prawnika tzw. jurystę o jego opinię w danej sprawie a opinia ta była już wiążąca dla sędziego - było to o tyle ważne , że prawo rzymskie stało w ten sposób na bardzo wysokim poziomie. Juryści dokonywali także oficjalnej interpretacji przepisów a w późniejszym okresie można było nawet cytować wypowiedzi znanych i uznanych jurystów podczas rozprawy i to także nie mogło być zlekceważone przez sędziego.
Do tego dochodzą konstytucje cesarskie - inaczej w pryncypacie i dominacie jako źródło prawa rzymskiego.

Jak wyglądał proces

Proces mógł się zacząć jeśli komuś przysługiwała z mocy prawa jakaś skarga. Wtedy udawał się on do pretora - był to bardzo ważny urzędnik rzymski. Wywieszał on na placu edykt w którym mówił za jakie przestępstwa przyznawał on będzie skargę. Co roku pretorem była inna osoba.
Pretor wysłuchiwał danej osoby i stwierdzał czy przyznać komuś skargę czy nie . Gdy przyznawał spisywał ją na 2 tabliczkach i kazał powodowi dostarczyć ja pozwanemu a później robił to za pomocą posłańca.
Jeśli pozwany zgadzał się z zarzutami wtedy pretor kończył proces wydając sam jakis wyrok .
Jednak gdy tak się nie stało Pretor wysłuchiwał stron i spisywał skargę uzgadniał sędziego ze stronami któremu przedstawiał sprawę i jeśli miał jakieś zastrzeżenia to pisał o tym sędziemu czyli czasem jedna ze stron miała na starcie gorszą sytuację .
Było tak np. wtedy gdy pozwany działał podstępnie .
Sędzia oceniał sprawę i wydawał wyrok , którego nie musiał uzasadniać. Jak uważał że nie potrafi tego zrobić to przekazywano sprawę innej osobie pod osądzenie.
Sędzią mógł być każdy z nieposzlakowaną opinią obywatel rzymski.

Najciekawszą sprawą w procesie rzymskim była tzw. egzekujca. Następowała ona wtedy gdy osądzona i skazana strona w ciągu 30 dni nie zaspokoiła pretensji drugiej strony.
Na początku powód w obecności pretora kładł na pozwanym rękę wygłaszał pewną sentencję i przez 60 dni więził go w prywatnym więzieniu wyprowadzając w dni targowe 3 razy przed oblicze pretora i ogłaszał wszystkim jego zadłużenie gdyż wyrok wydany przez sędziego zawsze opiewać musiał na jakąś sumę pieniężną.
Jeśli nikt dłużnika przez te 60 dni nie wykupił wierzyciel mógł z nim zrobić co chciał a więc sprzedać w niewolę a nawet zabić . Czasami gdy wierzycieli było kilka mogli oni dłużnika zabić i podzielić się jego ciałem ;].
W późniejszym okresie zakazano zabijania dłużnika a także sprzedaży go do niewoli nieprzyjacielskiej.
Bogaci obywatele rzymscy posiadający wielu dłużników osądzonych posiadali niekiedy ogromne prywatne więzienia w których ich przetrzymywali do momentu wykupienia lub odrobienia w pracy długu.

Proces rzymski nie znał pojęcia apelacji . Dlatego było to postępowanie jednoinstancyjne za oszustwa podczas procesu groziła śmierć przez zrzucenia z urwiska.

Pełną zdolność do czynności prawnych czyli u nas osiąganą z wiekiem 18 lat w starożytnym Rzymie posiadali tylko ojcowie rodzin - tzw. pater familias . Nikt z rodziny nie mógł w pełni niczego prawnie dokonać bez jego zgody nawet wtedy gdy miał np. ponad 30 lat. Usamodzielnić syna mógł tylko sam pater poprzez akt zwany trzykrotną sprzedażą syna osobie fikcyjnej lub po prostu syn stawał się pater familias własnej rodziny poprzez śmierć swojego ojca.
Związek małżeński też należy do ciekawych rozwiązań . Małżeństwo było uznawane bo trwało a nie dlatego że zostało zawarte czyli gdy małżonkowie stwierdzili że nie chcą być razem albo gdy mąż tak stwierdził :] po prostu przestawało istnieć
Jedną z kilku form zawarcie małżeństwa było tzw . Usus - czyli nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy prawa w wyniku jednorocznego , nieprzerwanego pożycia małżeńskiego - Aby temu zapobiec kobieta musiała co roku opuszczać dom męża na więcej niż 3 następujące po sobie noce.

Władza męża nad żoną była prawnie taka sama jak władza ojca nad córką. Jednak kobieta mogła być osobą wolna prawnie jednak było to sytuacja bardzo rzadka gdyż zazwyczaj posiadała swojego opiekuna bez zgody którego nie mogła zrobić ważniejszych rzeczy .

Władza ojca nad dziećmi właściwie była nieograniczona włącznie z prawem życia. Z biegiem czasu było to stopniowo regulowane. Częste były adopcje aby prawa przysługujące ojcu przekazać adoptowanemu synowi- np. Juliusz Cezar zaadoptował Augusta , który dał początek pryncypatowi.


Jeśli chodzi o obrót gospodarczy i związane z tym czynności prawne takie jak przeniesienie własności w skutek umowy kupna-sprzedaży , użyczenia , pożyczki itp. Były one obwarowane różnymi formalnymi wymogami . Np. jedność czasu danej transakcji pod rygorem nieważności.
Liczba takich kontraktów była ograniczona jednak z czasem jak każde prawo rozwijała się wskutek nowych potrzeb i oczekiwań społeczeństwa.
Prawo rzymskie jest w tym względzie bardzo rozwinięte i pewne . Poszkodowana strona zawsze mogła dochodzić swoich racji przed pretorem a na targu powołany był nawet osobny urzędnik zwany edylem kurulnym , który czuwał nad tym np. żeby nie pozwalał na podstępne sprzedawanie uszkodzonych towarów gdyż mógł on taką transakcję anulować a za podstęp mógł wymierzać kary.


Nie sposób wymienić wszystkich rozwiązań , które wymyślili ludzie żyjący w wiecznym mieście.
Prawo rzymskie stanowi do dziś podstawę rozwiązań prawnych w zakresie prawa cywilnego w Europie i nie tylko . Takie zasady jak Lex retro non agit - prawo nie działa wstecz , zasada nemo plus iuris - nikt nie może przekazać drugiej osobie praw więcej niż sam posiada stanowią podstawy prawne na całym świecie.
Podstawą tego prawa była zasada słuszności . Jeden z prawników określił to dobitnie w słowach :
"Prawo jest to sztuką stosowania tego co dobre i słuszne" - Celsus.
Była to zasada przewodnia większości rozwiązań i instytucji prawnych .