Zjawisko mobbingu
Geneza pojęcia mobbingu
Mobbing to słowo jest utworzone ze słowa "mob", co według słownika oznacza z ang. tłum, motłoch, napadać na kogoś, nachodzić, nagabywać, atakować. Słowo z łacińskiego "mobile vulgus" (zmienny tłum). Pojęcie użyte po raz pierwszy przez Dana Olweusa (w wersji norweskiej mobbning), obecnie używane częściej jako mobbing.
W połowie ubiegłego stulecia było stosowane dla opisywania agresywnych zachowań dzikich zwierząt w stosunku do jednego osobnika. Odkryte w latach 60. u małych dzieci w grupach szkolnych, przedszkolnych i tzw. "podwórkowych" (tzw. bullying - tyranizowanie). Dr Peter-Paul Heinemann badając problem agresji wśród dzieci zetknął się z tą specyficzną formą jej wyrażania. Miały jakąś potrzebę, żeby dokuczać innym, czuły się lepiej przez to, że ktoś inny przez nich czuje się gorzej, "dowartościowywało" ich to, że kogoś poniżały, bo przez to czuły swoją wyższość nad nim. W latach osiemdziesiątych XX w. szwedzki lekarz i psycholog Heinz Leymann po raz pierwszy użył tego określenia, w nowym znaczeniu, w stosunku do ludzi – początkowo dotyczyło to tylko przemocy psychicznej w miejscu pracy. Leymann zajął się badaniem tzw. trudnych pracowników, i zauważył, że nie byli oni takimi wcześniej. Na podstawie obserwacji, stwierdził, iż zmiana postrzegania tych pracowników nie była uwarunkowana ich charakterem, ale strukturą organizacji i kultury pracy. W rezultacie swoich badań Leymann użył terminu "mobbing" na określenie terroru psychicznego stosowanego wobec wybranych pracowników instytucji gospodarczych. Obecnie określany także psychoterrorem, terror psychiczny, wcześniej wspomniany bullying (tyranizowanie), czy wreszcie ganging up on someone (sprzysięganie się przeciwko komuś), harassment (nękanie).
Polskiego, zadowalającego odpowiednika tego angielskiego terminu "mobbing", póki co brak. Poczynione próby prostego przetłumaczenia tego terminu na język polski okazały się chybione. W języku potocznym zaś jest jeszcze jednym angielskim "nowotworem", stąd uzasadnione wydają się próby znalezienia polskiego odpowiednika. Wydaje się, że rolę taką spełnia słowo "prześladowanie". A dlaczego? Bo "prześladować" to tyle co "robić stale przykrości, wyrządzać krzywdy, gnębić, uciskać, szykanować".
Czym jest mobbing ?
Oznacza cały system psychospołecznych relacji w miejscu pracy w postaci działania lub zachowania dotyczących pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu. To psychiczne, długotrwale szykanowanie pracownika w pracy przez przełożonych lub przez innych pracowników, dręczenie i molestowanie moralne. A ponadto zaczepianie, obmawianie, nieprzyjazne wypowiedzi, to bezpodstawny rodzaj terroru psychicznego, ciągłe oraz wywieranie na pracowniku psychicznej, społecznej i ekonomicznej przemocy w pracy nie tylko przez przełożonego, ale i czasem także przez współpracowników.
To wszelkie działania o charakterze nadużyć, które przejawiają się w formie zachowań, słów, aktów, gestów czy pism mogących godzić w osobowość, godność czy integralność fizyczną lub psychiczną osoby, stanowiące groźbę dla jej zatrudnienia lub pogarszające atmosferę w pracy. Mobbing to coś więcej niż tylko zła atmosfera w pracy, coś o wiele gorszego niż okazjonalne niesprawiedliwe traktowanie czy złośliwa plotka.
Charakterystyka mobbingu
• dokuczanie jakiejś osobie ma charakter ciągły (nie uznaje się za mobbing dokuczania rzadziej niż raz na tydzień);
• trwa przez dłuższy czas (nie liczy się poniżej pół roku);
• ofiara mobbingu i ci którzy to robią, są w nierównej sytuacji społecznej;
• dręczący mają wyraźną przewagę nad ofiara - do rzadkości należą sytuacje, kiedy mobbing jest dziełem jednej osoby, choć może się to zdarzyć, jeśli ta osoba w jakiś sposób ma dużą przewagę, na przykład szef wobec sekretarki, albo osoba, która opanowała techniki oddziaływania na psychikę innych wobec kogoś, kto nie zna się na tych technikach, nie umie rozpoznać ich, ani się bronić;
• dotyczy sytuacji, kiedy można się spodziewać, że dane osoby będą się w miarę często widywać przez długi czas w przyszłości (raczej nie występuje w sytuacji, kiedy ofiara mogłaby łatwo wycofać się gdzieś, gdzie nie byłaby zagrożona);
• jest ukrywany przed otoczeniem - to dokuczanie występuje kiedy ofiara jest tylko z tymi, którzy jej dokuczają, zanika kiedy widzi to ktoś, kto nie uczestniczy w tym dokuczaniu; otoczeniu zwykle wmawia się (i ofierze też), że ofiara jest psychicznie nie w porządku i "są z nią problemy";
• ma wyraźnie charakter działania celowego (choć, może też być nieuświadomionym), celem jest eliminacja osoby dręczonej;
• dużą role w jego mechanizmie ma szkodzenie opinii tej osoby;
• pojawienie się „ofiary” i „prześladowcy” lub „prześladowców”;
• zaistnienie konfliktu, czyli zderzenia sprzecznych dążeń członków pewnej zorganizowanej grupy ludzi (pracowników). Przyczyny konfliktu zaczyna się upatrywać nie w sprzeczności dążeń czy interesów ale w określonej osobie
• posługiwanie się kłamstwem, plotką, oszczerstwem, zwodzeniem, podstępem, intrygą, jako narzędziami mobbingu. (Przemoc fizyczna jest bardzo rzadko elementem zachowania mobbingującego, co przyczynia się do pogłębienia trudności dowodowych w sprawach dotyczących dręczenia psychicznego w pracy);
• pogorszenie się stanu zdrowia „ofiary” (tzw. Post Traumatic Stress Disorder PTSD- zaburzenia stresowe post traumatyczne) spowodowane długotrwałymi szykanami.
Pojęcie bullying zawiera w sobie elementy gróźb i przemocy fizycznej. Mobbing to rodzaj terroru psychicznego, stosowanego przez jedną lub kilka osób przeciwko (przeważnie) jednej osobie. Represjonowanie pokrzywdzonej osoby, rzadziej grupy osób trwa długo- miesiące a nawet lata. Maltretowanie psychiczne powtarza się systematycznie zaś osoba maltretowania pozbawiona jest możliwości obrony. W tej sytuacji bezradności i bezsilności pozostaje tak długo, jak długo utrzymują się działania mobbingowe w jej kierunku.
Zagrożenie mobbiniem
Mobbing, co jest dla tego zjawiska charakterystyczne, występuje najsilniej w sektorze non-profit, edukacji i opiece zdrowotnej, służby mundurowe, szczególnie żołnierze i policjanci. Po pierwsze, organizacje te nie są zorientowane komercyjnie a po drugie, dziedziny te są często zarządzane przez niewykwalifikowanych menedżerów. Z tą, przez niektórych nazywanych, patologią mamy do czynienia tam, gdzie istnieją jeszcze tzw. „feudalne” stosunki zależności. Ze zjawiskiem mobbingu możemy mieć do czynienia wszędzie tam, gdzie ludzie przebywają ze sobą w grupie przez dłuższy czas. Podłożem mobbingu bywa zatęchła atmosfera urzędów, nudna i monotonna praca, dlatego mobbing najczęściej występuje w urzędach państwowych oraz wszędzie tam, gdzie okrojone budżety, styl zarządzania, czy urzędniczy klimat powodują ludzkie frustracje i obniżają morale. Rzadziej zdarza się w firmach prywatnych, w nowszych branżach gospodarki (np. w firmach IT), które stwarzają zatrudnionym wiele ciekawych wyzwań zawodowych i możliwości awansu oraz samorealizacji.
Przyczyny mobbingu:
Przyczyny społeczne:
wzrost bezrobocia;
stałe zagrożenie utratą pracy i skłonnościami;
sztywne struktury społeczne;
negatywne cechy polityki organizacyjnej;
pogarszające się warunki materialne większości społeczeństwa;
Cechy zarządzającego organizacją:
braki mobbera, które ten mechanizm rekompensuje (osobowość agresora);
obniżanie kosztów własnych firmy;
maksymalne wykorzystanie za minimalną płacę;
złe metody zarządzania- człowiek z podmiotu stał się przedmiotem (zasoby ludzkie);
brak nadzoru przełożonych nad średnim i wyższym personelem zarządzającym, co powoduje ciche przyzwolenie na bezkarne manipulowanie przepisami i naginanie zasad zarządzania do potrzeb chwili oraz interesów własnych agresora lub grupy;
Szczególna pozycja społeczna ofiary mobbingu:
strach;
konflikt czyli zderzeniem się odmiennych interesów, poglądów, opinii;
odmienne orientacja seksualna, inna rasa, inny krą kulturowy, inna narodowość, przekonania religijne, hierarchia wartości, niepełnosprawność.
Rodzaje mobbingu:
Poziomy tzn. "pracownik przeciw koledze"
To podejmowanie wrogich działań przez grupę współpracowników wobec osoby, której odmienność staje się przedmiotem ataków (kobieta w gronie mężczyzn, mężczyzna wśród kobiet, odrębność rasowa, religijna lub społeczna, homoseksualizm i in.). Niekiedy źródłem molestowania jest zazdrość względem kogoś, kto coś posiada, a czego nie mają inni, np. młodość, wykształcenie, bogactwo, uroda. Rola przełożonego jest przy tym rodzaju mobbingu trudna, nie wie on jak się ma zachować, często nie podejmuje żadnych kroków, nie chcąc być posądzonym przez mobberów o faworyzowanie osoby szykanowanej, terroryzowanej przez kolegów.
Pionowy tzn. "podwładny przeciwko przełożonemu"
Przełożony staje się stroną prześladowaną przez podwładnych. Jest przykładem szefa nie posiadającego umiejętności zarządzania ludźmi. Podwładni usiłują kompromitować przełożonego, by np. zająć jego miejsce.
Pochyły tzn. "przełożony przeciwko podwładnemu"
Najbardziej rozpowszechniona forma. Zjawisko to nasila się szczególnie w czasach recesji, sytuacja na rynku pracy, bezrobocie powoduje, że pracownik godzi się na wszystko, chcąc utrzymać miejsce zatrudnienia.
Portrety uczestników tego zjawiska
MOBBINGUJĄCY (AGRESOR)
• traktuje innych instrumentalnie,
• nie odczuwa wyrzutów sumienia z powodu wykorzystywania i poniżania innych,
• nie ma zdolności empatii,
• deprecjonując i poniżając innych dowartościowuje się,
• posiada wyolbrzymione poczucie własnej wartości,
• nie przyjmuje do wiadomości krytyki swoich działań,
• egoista i autokrata,
• podstępny, tchórzliwy i zakłamany,
• sam udaje ofiarę,
• przecenia swoje umiejętności i swoją wiedzę,
• doprowadzić do tego, by podwładni nie ufali sobie nawzajem,
• potrafi zdominować i unieszkodliwić konkurencję,
• bardzo inteligentny, bezwzględny i przebiegły,
• lubi czerpać przyjemność z zadawania ofierze bólu („syndrom ciemiężyciela”);
• impulsywność, niska samokrytyka,
• łatwy kontakt z otoczeniem.
MOBBINGOWANY (OFIARA)
• w większości to pracoholicy, ludzie oddani firmie, długoletni pracownicy o wysokich kwalifikacjach,
• wśród nich 80% to kobiety,
• najczęściej osoby w wieku 21-40 lat,
• częściej nieobecne w pracy od niemobbingowanych pracowników,
• pracują znacznie mniej wydajnie,
• niska samoocena (utrwalone poczucie krzywdy),
• wrażliwość, pasywność (bierność),
• ukrywanie swoich potrzeb,
• fizyczne obrażenia, dolegliwości somatyczne (częste bóle głowy, brzucha) ,
• identyfikacja z agresorem, utrata własnej tożsamości,
• brak krytycyzmu,
• hiperaktywność,
• może wystąpić u niego opóźniony rozwój fizyczny, "inność"
• poczucie żalu i krzywdy,
• pracownicy nie potrafiący przeciwstawić się przełożonemu,
• mało asertywni, osoby o niskich kwalifikacjach i niskim poczuciu własnej wartości;
• pracownicy ambitni i kreatywni, nietuzinkowi, wybijający się ponad przeciętność,
• w wieku przedemerytalnym lub młode.
Typologie technik mobbingu według Heinza Leymanna:
KATEORIA I
Wpływ na procesy komunikacji i na możliwości wyrażania poglądów:
- ograniczenie możliwości wyrażania własnego zdania
- permanentne przerywanie wypowiedzi
- krytyka pracy i życia prywatnego
- głośne upominanie, krzyczenie
- werbalne groźby
- pisemne groźby
- przemoc przez telefon
KATEGORIA II
Ataki na relacje społeczne:
- nieformalne wprowadzenie zakazu rozmów z ofiarą oczernianie za plecami
- uniemożliwienie komunikacji z innymi
- odizolowanie miejsca pracy
- ofiara jest "niewidzialna"
KATEGORIA III
Ataki na reputację:
- zlecanie zadań skrajnie różnych, nie powiązanych ze sobą
- rozgłaszanie plotek i pomówień
- wyśmiewanie
- traktowanie ofiary jako niepoczytalnej
- zmuszenie do badań psychiatrycznych
- wyśmiewanie "choroby"
- przedrzeźnianie, np. sposobu chodzenia, głosu itp.
- wyśmiewanie poglądów politycznych i religijnych
- przesuwanie do prac obniżających samoocenę (za trudne lub za łatwe)
- kwestionowanie kompetencji
- kwestionowanie decyzji
- insynuacje seksualne-
- stosowanie obrażających przezwisk
KATEGORIA IV
Pogarszanie warunków pracy i zamieszkania:
- zmuszanie do wyczerpującej pracy
- odsunięcie od odpowiedzialnych i złożonych zadań
- zlecanie zadań nie mających znaczenia
- zlecanie zadań poniżej kwalifikacji
- wyrządzanie krzywd mających wpływ na efekt finansowy
- niszczenie dóbr materialnych w miejscu pracy i domu
KATEGORIA V
Bezpośrednie ataki na zdrowie:
- stosowanie pogróżek dotyczących przemocy fizycznej
- stosowanie niegroźnych aktów agresji dla zastraszenia
- nadużycia fizyczne
- przemoc seksualna.
Fazy mobbingu Leymanna:
1. Faza wczesna.
Powstają konflikty, które są rozwiązywane źle lub nie są rozwiązywane w ogóle. Ich przyczyną może być na przykład zła atmosfera pracy w restrukturyzowanym zakładzie. Zatrudnione osoby nie informowane o zmianach, stają się zdezorientowane, niepewne. Osoba która zaczyna być poddawana mobbingowi podejmuje racjonalne choć nieskuteczne próby przyczynienia się do złagodzenia czy rozwiązania konfliktu. Ponadto występują negatywne sygnały ze strony otoczenia, szerzenie plotek i pomijanie pracownika w codziennym życiu firmy.
2. Faza rozszerzania się mobbingu.
Wreszcie dochodzi do typowych działań mobbingowych. Szerzy się plotki i pomówienia o pracowniku. Podważa się jego wiedzę i umiejętności, stopniowo prowadząc do jego wyobcowania z grupy i obniżenia jego samooceny. Pod koniec tego okresu stabilizuje się i umacnia ?linia natarcia? wyznaczona przez prześladowcę (prześladowców). Prześladowany zmuszony jest do przyjęcia roli pokonanego, a w środowisku pracy nie znajduje żadnej pomocy. Ofiara ocenia błędnie intencje stojące za atakami ze strony prześladowcy. Podejmuje kolejne próby stosowania rozsądnych argumentów, a niektóre osoby bronią się reagując agresywnymi zachowaniami na stosowaną wobec nich przemoc psychiczną.
3. Faza stabilnego mobbingu ( zaawansowana)
Osobie prześladowanej zostaje trwale wyznaczona rola „kozła ofiarnego” w zaburzonej atmo- sferze zakładu pracy. Zostaje ona także zakwalifikowana jako na przykład: mądrala, kłamca, krętacz, nadwrażliwiec lub pieniacz. Teraz (jeżeli nie występował w tej roli od samego początku) do głosu dochodzi przełożony. Niesprawiedliwe napomnienia, straszenie, degradacja pozycji w grupie przez przydzielanie mniej ważnych zadań, często poniżej kompetencji i umiejętności, to tylko niektóre z prób utrzymania w ryzach zaistniałej sytuacji. Pracownik zostaje często obwiniany o sprawy, za które nie jest odpowiedzialny, nie bierze się go pod uwagę przy realizacji systemów motywacyjnych Ofiara zaczyna odczuwać dolegliwości psychosomatyczne, żyje w ciągłym stresie, spada odporność organizmu. Reaguje na to postępującym procesem chorobowym; ofiara zaczyna nadużywać alkoholu, leków uspokajających czy nasennych lub sięga po inne używki.
4. Faza końcowa
Sytuacja jeszcze się zaostrza, często stan nękanego pracownika na tyle się pogarsza, że dalsze zatrudnienie w tym miejscu pracy praktycznie jest niemożliwe albo następuje na zdecydowa- nie gorszych warunkach. Ilość przydzielonych zadań maleje. Krytyczne położenie zmusza często zastraszoną ofiarę mobbingu do zawarcia ugody i zrezygnowania z pracy za wypłatą stosownego odszkodowania. Strach przed utratą materialnego bytu powoduje też utratę zaufania do osób ze środowiska pracy. Ostatnia faza to ucieczka osoby represjonowanej. W końcowej fazie mobbingu ofiara traci zupełnie motywację, jest na granicy załamania psychicznego. Wiele osób w takiej sytuacji ma myśli samobójcze, wielu decyduje się na taki krok. Objawy i dolegliwości psychosomatyczne bezwzględnie wymagają interwencji lekarskiej.
Cel i skutki tego mechanizmu:
1. Koszty mobbingu ponoszone przez ofiarę:
> Urazy psychiczne pozostawiające trwały ślad jak doświadczenia z obozu koncentracyjnego:
• obniżenie samooceny i szacunku do siebie,
• wstyd i poczucie winy,
• niepokój, lęki, depresje,
• nerwice pourazowe,
• uszczerbek lub utrata zdrowia spowodowana chorobami o podłożu psychosomatycznym takimi jak: trwałe lub przejściowe zaburzenia psychiczne, zaburzenia wzroku o podłożu nerwowym, porażenia różnego rodzaju i o różnym nasileniu, choroby naczyniowo-sercowe (wylewy, zawały, zatory) oraz wiele innych o etiologii nerwowej,
• czasowa lub trwała niezdolność do pracy obniżająca zarobki ofiary,
• przejście na rentę z powodu częściowego lub trwałego inwalidztwa.
> Konsekwencje społeczne:
• izolacja społeczna,
• rozpad rodziny,
• utrata miejsca pracy,
• obniżenie pozycji społecznej.
Osoby poszkodowane przez dłuższy czas nie są zdolne do podjęcia aktywności zawodowej i osiągania wyników pracy porównywanych do tych sprzed zaistnienia mobbingu.
Zdarza się, że mobbing kończy się samobójstwem.
2. Koszty mobbingu ponoszone przez zakład pracy:
• zła atmosfera w pracy,
• obniżenie wydajności,
• wzrost absencji,
• koszty doszkalania personelu,
• duża rotacja pracowników spowodowana ucieczką przed skutkami agresji,
• koszty rozpraw sądowych, odszkodowań,
• zła reputacja firmy.
3. Koszty mobbingu ponoszone przez Skarb Państwa:
Największe koszty finansowe ponosi Skarb Państwa, a zatem całe społeczeństwo. Są to:
• zwolnienia lekarskie - wypłaty świadczeń,
• koszty leczenia - w tym hospitalizacje,
• koszt leków,
• wypłaty rent i wcześniejszych emerytur.
W późniejszym okresie szkody obejmują także rodzinę poszkodowanego. Nie należy do rzadkości rozpad małżeństw, a za przyczynę podaje się głębokie zmiany w psychice współmałżonka, uniemożliwiające mu normalne funkcjonowanie w rodzinie.
Mobbing a polskie prawo pracy
Pojęcie to zostało wprowadzone do Kodeksu Pracy od 1 stycznia 2004 roku. (Art. 94 3 ). Szereg zapisów istotnych dla osób mobbingowanych zawiera także Konstytucja III RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Każdy ma prawo do ochrony prawnej swej czci i dobrego imienia, że godność jest źródłem wolności, dobrem nienaruszalnym, korzystających z ochrony władz publicznych, że każdy ma obowiązek szanowania wolności i praw innych ludzi. Ponieważ ofiara nękania psychicznego nie jest w stanie sama wydostać się z zamkniętego, stale napędzającego się kręgu prześladowań, pomówień i szykan - nie jest ona w stanie spowodować jakichkolwiek zmian w organizacji. Dlatego ustawodawca zobowią- zał pracodawcę do przeciwdziałania mobbingowi. Pracodawca odpowiada więc, na zasadzie ryzyka podmiotu zatrudniającego za sytuacje mobbingowe, które mogą się zdarzyć w jego zakładzie pracy. Nawet, jeżeli w konkretnym przypadku będzie można ewidentnie ustalić winę określonego kierownika niższego szczebla, pracodawca nie uwolni się od odpowiedzialności odszkodowawczej, gdyż tylko on jest jej adresatem. Konsekwencją tego nakazu jest możliwość pozwania pracodawcy niezależnie od tego czy to on bezpośrednio prześladował pracowników, czy byli to inni współpracownicy. Wyraża to odpowiedzialność - personalna i finansowa. W Polsce osoba poszkodowana może dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Ciężar przedstawienia dowodów w sprawie mobbingu spoczywa na pracowniku, jednak można domniemywać, że kluczową rolę w tego typu postępowaniach będą miały orzeczenia biegłych psychologów lub psychiatrów oceniające stopień "rozstroju zdrowia" wywołanego mobbingiem. Nie ma obowiązku uiszczania opłat sądowych. Wydatki związane z czynnościami podejmowanymi w toku postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy ponosi tymczasowo Skarb Państwa. Natomiast sąd w orzeczeniu końcowym rozstrzyga, która strona będzie je ponosić ostatecznie, z tym że obciążenie pracownika tymi wydatkami może nastąpić w wypadkach szczególnie uzasadnionych. Może także rozwiązać umowę o pracę w trybie natychmiastowym, bez wypowiedzenia oraz żądać od pracodawcy odszkodowania, którego górna wysokość nie jest ograniczona. Walka z mobbingiem jest niestety bardzo trudna. Pracownicy boją się utraty swoich stanowisk, dlatego najczęściej godzą się na szykanowanie…
Rozmiary mobbingu:
Z przeprowadzonego w 2002 roku przez Centrum Badania Opinii Społecznej sondażu pt.: "Szykany w miejscu pracy" wynika, że 17% badanych stwierdziło, iż w ciągu ostatnich 5 lat byli szykanowani przez swojego przełożonego, a 12% , że przez współpracowników. Co trzeci Polak uważa, że jest szykanowany przez pracodawcę. Prawie 3 proc. Polaków ma kłopoty zdrowotne spowodowane mobbingiem. Tak wynika z badań przeprowadzonych przez Instytut Psychosomatyczny w Warszawie. Szacuje się, że 20% samobójstw w tym kraju ma swe podłoże właśnie w tym zjawisku. W Krajach Unii Europejskiej za ofiary prześladowań w miejscu pracy uważa się około 8% osób. Badania, przeprowadzone dla Unii Europejskiej przez Fundację Dublińską wykazały, że w różnych krajach unii Europejskiej mobbingowi w miejscu pracy w ciągu ostatnich 12 miesięcy poddanych zostało około 12 milionów osób. Według danych uzyskanych z niemieckich organizacji pracowniczych i związków zawodowych obecnie około 1,5 miliona Niemców przeżywających codziennie nękanie psychiczne w miejscu pracy uznano za ofiary mobbingu.
Profilaktyka:
dostarczanie wiedzy na temat zasad efektywnej komunikacji, budowania zespołu, zarządzania ludźmi, etyki,
właściwy system ocen okresowych,
umiejętność czerpania wiedzy z nauk społecznych, właściwe zarządzanie w firmie, znajomość socjotechniki i psychologii, co wymaga doskonałego przygotowania do pracy menedżerskiej i permanentnego dokształcania,
działalność tzw. „University Ombdusman”, biura, których zadaniem jest pomoc (a dokładnie mediacja) w rozwiązywaniu konfliktów personalnych na uczelni, czy w Polsce - Rzecznik Praw Obywatelskich,
założone „gorące linie”, punkty pomocy dla ofiar tego zjawiska (w Szwecji powstała nawet klinika rehabilitacyjna dla ofiar mobbingu),
umieszczenie postanowienia antymobbingowe w umowach o pracę,
konstruktywnych sposobów zarządzania konfliktami(mediacje),
działalność organizacji antymobbingowych, izbach lekarskich,
zmiany legislacyjne ograniczające istnienie i tolerowanie przez zachowań mobbingujących,
utworzenie w Polsce urzędu Rzecznika lub Mediatora Akademickiego,
trening zastępowania agresji , np.: prof. A. Goldsteina oraz wychowanie moralne,
rozwijanie przez szkołę poczucia własnej wartości,
szwajcarski Czerwony Krzyż uruchomił ruch Anonimowych Prześladowanych,
Uświadamianie na temat mobbingu, np.; akcja „Tydzień Antymobbingowy” (ostatnia odbyła się w dniach 14 -18.11.2005 w Warszawie.
Pzykłady ofiar
1) Pracuję w dużej firmie od ponad roku. Początkowo pracowałam po godzinach, tłumaczyłam sobie to tym, że jestem nowa. Pracuję również w soboty, ponieważ mimo iż siedzę po godzinach, nie starcza mi czasu na wyrobienie się z całym materiałem. O liście obecności nie ma mowy. Była, ale firma wpadła na genialny sposób - co miesiąc dostajemy tabelkę, w której są wpisane godziny przyjścia i wyjścia. Oczywiście 7-15, a na samym dole nasz podpis. Od jakiegoś czasu biorę leki uspokajające. Popadam w skrajne stany agresji w stosunku do moich bliskich. Rano wstaję ze łzami w oczach, bo wiem, że to kolejny dzień stresów.
2) Mam 23 lata, mieszkam w malej miejscowości, gdzie ciężko o prace. Tu gdzie jestem teraz (sklep odzieżowy) trafiłam z polecenia mojego byłego szefa z Wrocławia gdzie wcześniej mieszkałam... Przyjęto mnie lodowato. Dziewczyna, która miała wprowadzić mnie w obowiązki od pierwszego dnia próbowała się mnie pozbyć. Krzyczała na mnie za złe przyczepiona metkę (chociaż sama nie powiedziała jak to zrobić) zwalała na mnie wszystkie błędy które sama popełniła. Kazała chodzić do sklepu po własne zakupy, nosić buty do szewca, biec na drugi koniec miasta po tosta, umawiać ja do fryzjera... Robiłam to wszystko choć nie jest to moim obowiązkiem... A ona podjudza szefa, ze musi wszystko za mnie robić, ze opuściłam się w sprzedaży... Szef zwraca mi uwagę a ja juz nie mam jak się bronić, bo moje rozmowy z szefem kończą się z reguły jeszcze gorszym jej zachowaniem na sklepie... Dziś nawrzeszczała na mnie, ze ona nie będzie za mnie harować, ze ja nic nie robie, chociaż cały czas pracuje na równi z nią... Posunęła się nawet do tego, ze popchnęła mnie wrzeszcząc ze i tak się mnie pozbędzie... Jutro się zwalniam! Szkoda życia, choć wiem ze to będzie jej najlepsze święto - bo o to przecież chodziło... (Beata)
3) Magda przez dwa miesiące była chora i leżała w szpitalu. Jej wychowawczyni nie wykorzystała tego momentu, żeby zintegrować klasę w związku z tym problemem Po powrocie do szkoły dziewczynka nie mogła biegać i ćwiczyć na WF-ie. Zaczęło się od śmiania się z niej z tego powodu, a wkrótce okazało się, że Magda jest zupełnie sama, cała klasa odsunęła się od koleżanki. Niby nic złego się nie działo, ale Magda popłakiwała po cichu, na przerwach stała sama pod ścianą na korytarzu. Ponieważ dziewczynka była grzeczna, dobrze się uczyła, nie stanowiła problemu dla szkoły. Zapracowani rodzice też nie mieli czasu na rozmowy z córką – jej choroba wprowadziła dużo zamieszania w ich spokojne życie. Z ulgą przyjęli fakt wyzdrowienia dziecka. Magda miała coraz większe problemy z porannym wstawaniem. Często bolał ją żołądek lub głowa, próbowała wymusić na rodzicach wolne od szkoły dni. Jak na dziewięciolatkę, dotąd radosną i rozgadaną, stała się nagle zbyt zamkniętą, na pytanie o szkołę odpowiadała monosylabami. Mama obawiała się nawrotu choroby, nauczycielka nie miała zastrzeżeń do swojej wychowanki. Wiadomo było, że dzieje się coś złego, ale trudno było to określić. Magda w szkole była, ale w jakiś sposób nieobecna, coraz bardziej cicha i samotna.
Pewnego poniedziałku Magda stwierdziła, że już nigdy do szkoły nie pójdzie. Nie było siły, która zmusiłaby ją do wyjścia z domu. Efektem prób zmuszenia dziecka do pójścia na lekcje była gorączka i torsje. W końcu pedagog szkolny stwierdził, że jest tylko jedno wyjście - zmiana placówki. Dla dziewczynki nie było to najlepsze rozwiązanie – w słabej formie psychicznej musiała wejść w nowe środowisko. Na pewno nie będzie zaskoczeniem fakt, że w nowej szkole dziewczynka znowu stała się ofiarą mobbingu. Kolejnej rady dotyczącej zmiany szkoły rodzice nie przyjęli – poddali dziecko terapii w młodzieżowej poradni nerwic, poruszyli problem na zebraniu rodzicielskim, nikogo przy tym nie oskarżając, lecz prosząc o pomoc. Powoli sytuacja zmieniała się. Szóstą klasę Magda ukończyła w całkiem dobrej formie i -najważniejsza sprawa – do gimnazjum poszła z przekonaniem, że pozna tam wielu nowych i fajnych ludzi. Magda to nietypowy przypadek ofiary mobbingu – jej historia znalazła szczęśliwe rozwiązanie. Niestety, szkoła nie wykazała tu żadnej konkretnej aktywności. W jednej i drugiej placówce jedyne, proponowane rozwiązanie to zmiana szkoły.
Co zatem nie jest mobbingiem?
Należy pamiętać, że nie każdy przypadek krytykowania, okazywania niechęci dla poczynań podwładnego albo kolegi z pracy, jest mobbingiem. Powstanie prawa antymobbingowego nie powinno stanowić furtki do nadużywania go. Komisja Unii Europejskiej do spraw przeciwdziałania mobbingowi w pracy przestrzega, że jednym z wyjątkowo groźnych działań mobbingowych jest fałszywe obwinianie o stosowanie terroru psychicznego. Mówiąc o szykanowaniu i terrorze psychicznym w miejscu pracy pamiętać należy, że nie każdy przypadek krytykowania, czy okazywania niechęci czy dezaprobaty dla poczynań podwładnego albo kolegi z pracy jest mobbingiem. Stworzenie prawa antymobbingowego nie powinno stanowić furtki do możliwości nadużyć dla osób, którym po prostu nie chce się pracować albo dla związków zawodowych. Komisja Unii Europejskiej do spraw przeciwdziałania mobbingowi w miejscu pracy przestrzega, że jednym z wyjątkowo groźnych działań mobbingowych jest fałszywe obwinianie o stosowanie terroru psychicznego. Stąd potrzebne są terminy pozwalające jednoznacznie opisać zjawisko mobbingu. Terminom ?szykanowanie?, ?nękanie? brak jest takiej precyzji. Ze względu na różnice kulturowe oraz różne systemy prawne krajów członkowskich, wymieniona wyżej komisja Unii Europejskiej poleciła aby dla każdego z krajów członkowskich ustalić właściwy dla niego sposób zapobiegania i zwalczania mobbingu, zapewniając stałą wymianę doświadczeń między poszczególnymi krajami.
Źródła amerykańskie, przeciwnie niż profesor Heinz Leymann, wykluczają z działań mobbingowych wszelkie sposoby przemocy i nękania psychicznego, które powstają na tle rasowym i seksualnym.
Podsumowanie
O mobbingu słyszymy od niedawna, jednak faktycznie chyba nie zdajemy sobie sprawy jak bardzo rozpowszechnione jest to zjawisko w „cywilizowanej” części świata. Informacje o mobbingu w Polsce są bardzo skromne, bowiem nie przeprowadzono żadnych badań w naszym kraju. Pewnym jest jednak, że owe zjawisko w Polsce występuje. Niestety często jest one mylone z powszechnym dziś zjawiskiem uprzedmiotowienia w miejscu pracy, doświadczania przykrych zachowań ze strony właścicieli, którzy robią to wykorzystując przychylny im w tym momencie rynek pracy. Mobbing też pojawia się w rodzinach, nieformalnych grupach i bardzo dobrze rozwija się przy dużej konkurencji.
Przez wiele lat sam termin "mobbing" pozostawał znany jedynie wąskiemu gronu specjalistów, ale niestabilna sytuacja na rynku pracy, a zwłaszcza wizja zwolnień, wysokie bezrobocie i praktyka zatrudniania na czarno, sprzyjały rozpowszechnianiu tego zjawiska. Temat mobbingu jest nagłaśniany od niedawna, nie ma jeszcze przekrojowych badań. Według osób profesjonalnie zajmujących się problematyką mobbingu w Polsce uważa się, iż jest to poważne zagadnienie społeczne.
Od kilku lat stał się pojęciem modnym. Donoszą o nim środki masowego przekazu, na ten temat wypowiadają się socjolodzy, pedagodzy i psycholodzy, powstają organizacje i towarzystwa antymobbingowe. Obecnie problematyka ta pojawia się w praktyce sądów i prokuratur.
Mobbing jak widać z powyższego, zatacza swoje kręgi coraz szerzej, bowiem w naszym zhumanizowanym i pozbawionym fizycznej agresji świecie pracy, właśnie takie „narzędzie” jak mobbing pozwala na stosowanie metod pośrednich wywierania na innych wpływu i presji. Po raz pierwszy też w historii zwrócono uwagę na to zjawisko, bo nie jest to nowość w świecie pracy, ale natężenie mobbingu wzrosło i stanowi to jeden z poważniejszych problemów ostatnich lat. Szczególnie ważne jest dla nas to, jaką przybierze formę w Polsce.
D O D A T E K
Czy jesteś ofiarą mobbingu?
Poniżej przedstawiono opisy kilkunastu sytuacji, w jakich najczęściej znajdują się osoby doświadczające mobbingu. Zapoznaj się uważnie z każdym z nich, a następnie zdecyduj, w jakim stopniu opisana sytuacja dotyczy Ciebie, zaznaczając jedno z trzech umieszczonych obok pól:
nigdy lub wyjątkowo rzadko często
1. Jesteś obiektem złośliwych uwag, docinków, dowcipów, niewybrednych żartów.
2. Jesteś obciążany pracą w o wiele większym stopniu niż inni pracownicy lub przeciwnie - nie powierza Ci się praktycznie żadnych zadań.
3. Powierza Ci się zadania szczególnie trudne lub niebezpieczne, choć nie jesteś jedyną osobą, która potrafiłaby je wykonać.
4. Wyznaczane Ci są nierealnie krótkie terminy wykonania zadań, znacznie krótsze niż w przypadku zadań o podobnej trudności i pracochłonności zlecanych pozostałym pracownikom.
5. Jesteś publicznie (w obecności kolegów, klientów lub podwładnych) krytykowany, poniżany lub ośmieszany przez przełożonych.
6. Szef lub koledzy reagują złością na prawie wszystkie uwagi, które do nich kierujesz.
7. Jesteś izolowany od kolegów (np. Twoje biurko jest ulokowane w osobnym pomieszczeniu lub w sposób utrudniający kontakty ze współpracownikami).
8. Twoi koledzy sami izolują się od Ciebie, unikają kontaktów, rozmów, odzywają się do Ciebie tylko wtedy, gdy sytuacja ich do tego zmusi.
9. Bez uzasadnienia pozbawiono Cię nagrody lub premii, na którą zasłużyłeś.
10. Bez uzasadnionego powodu straszono Cię zwolnieniem z pracy.
11. Ostrzegano Cię przed składaniem skarg na kolegów lub przełożonych, grożąc, że wtedy Twoja sytuacja w pracy jeszcze się pogorszy.
12. W imię lojalności wobec przełożonych, zmuszano Cię do donoszenia na kolegów.
13. Naruszano Twoją prywatność (przeszukiwano biurko, szafkę na ubrania, czytano osobiste dokumenty lub notatki itp.).
14. Po wyjściu z pracy czujesz się psychicznie rozbity, roztrzęsiony, wyczerpany znacznie bardziej panującą w niej atmosferą, niż wykonywanymi zadaniami.
15. Dawano Ci wprost do zrozumienia, że jesteś niekompetentny, głupi, tępy, leniwy, że niczego nie potrafisz, chociaż nie było po temu żadnych obiektywnych powodów.
16. Mówiono Ci, że jesteś osobą o trudnym, konfliktowym charakterze lub wręcz patologicznej, zaburzonej osobowości, psychice itp.
14 rad dla mobbingowanego:
1. Zapisuj wszystkie szykany, notuj miejsce i czas oraz okoliczności im towarzyszące.
2. Rozmawiaj na ten temat z jak największą liczbą osób.
3. Pamiętaj, że nie możesz czuć się odpowiedzialny i winny za zachowanie sprawców przemocy.
4. Szukaj pomocy poza pracą.
5. Nie spotykaj się z mobberem sam na sam, zawsze bierz kogoś ze sobą: ze związków zawodowych, prawnika, w ostateczności nagrywaj rozmowy.
6. Rozmawiaj o możliwości rozwiązania problemu w obecności jeszcze kogoś.
7. Przechowuj zapisy wszystkich incydentów, nawet jeśli nie ma na to świadków.
8. Tyrani utrzymują swój proceder tylko dlatego, że ich ofiary milczą - mów więc o swoim mobberze rodzinie, związkom zawodowym, prawnikowi itd.
9. Tyrani działają w ukryciu (za zamkniętymi drzwiami) - otwieraj te drzwi i pokazuj swego tyrana innym.
10. Proś o pomoc innych.
11. Jeśli zauważysz pierwsze oznaki szykanowania, od razu rozmawiaj o tym z innymi (z rodziną, wyższymi przełożonymi, kolegami, związkami zawodowymi).
12. Szukaj możliwości mediacji.
13. Zacznij się uczyć, jak odpowiadać na słowne zaczepki.
14. Znajdź chociaż jedną osobę (najlepiej z autorytetem) w miejscu pracy, która będzie po twojej stronie.
Błędy najczęściej popełniane przez ofiarę i jak im zapobiegać?
*Zbytnia potulność i ugodowość rozzuchwalają mobbera.
Postaw się! Nie dopuść do sytuacji, żeby zrobiono z Ciebie "kozła ofiarnego"!
*Zbyt długie milczenie o doświadczanych niegodziwościach.
Mów o swoich problemach głośno!
*Brak robienia dokumentacji związanych z szykanowaniem.
Zapisuj daty i fakty, zbieraj dowody, nagrywaj kontrowersyjne polecenia i obraźliwe wypowiedzi.
*Godzenie się na straty finansowe za cenę „świętego spokoju” po zrezygnowaniu z pracy.
Pieniądze to ważna sprawa – nie zrezygnuj z nich dobrowolnie!
*Ociąganie się z pójściem do psychiatry, aby otrzymać zaświadczenie stwierdzające depresję, jako stan wynikający z prześladowania w pracy.
Zamiast zwolnienia od internisty weź je od psychiatry – w razie procesu sądowego jesteś „do przodu” w wysokości odszkodowania.
*Przemykanie chyłkiem po korytarzach w firmie.
Wzbudzaj swą postawą respekt a nie litość. Pamiętaj, że to nie Ty masz powody do wstydu!
*Zbyt późne szukanie pomocy u fachowców.
Pamiętaj, że są kompetentne osoby, które mogą Ci pomóc.
*Zbyt późne zgłoszenie się do Towarzystwa Antymobbingowego.
Mów głośno, że reprezentuje ono Twoje interesy. Poinformuj o tym szefa, związki zawodowe (jeśli są) i kolegów.
STOWARZYSZENIA ANTYMOBBINGOWE
Krajowe Stowarzyszenie Antymobbingowe, 50-237 Wrocław, ul. Olbińska 18/5
www.mobbing.most.org.pl; e-mail: [email protected]; tel. kom. 0-606-371-919 Anna Makowska (prezes)
Oddział Krakowski Krajowego Stowarzyszenia Antymobbingowego, 31-501 Kraków, ul Kopernika 26, SJ Jarosław Naliwajko; e-mail: [email protected]; tel. (0-12) 429-44-16 wew. 445 lub Józef Wieczorek e-mail: [email protected], [email protected]; tel. (0-12) - 294-72 -80, tel. kom. 609 659 124
Stowarzyszenie Antymobbingowe Barbary Grabowskiej
www.mobbing.com.pl; e-mail: [email protected]
80-850 Gdańsk, ul. Miszewskiego 17, III piętro, pok. 301 dyżur: wtorek 16.00-19.00;
tel. w czasie dyżurów (058) 344-63-97, tel. kom. 0-605-744-746
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Antymobbingowe Osa
www.osa.w.pl; e-mail:[email protected]
Stowarzyszenie Centrum Antymobbingowe w Warszawie
www.antymobbing.republika.pl; 03-752 Warszawa, ul. Radzymińska 56/5; tel. kom. 0-604-529-109 Hanna Firlej-Jackowska (prezes)
Stowarzyszenie Antymobbingowe w Poznaniu, 60-836 Poznań, ul. Mickiewicza 32
Stowarzyszenie Demokratyczna Unia - Kobiet Klub Wrocławski, Poradnia: „STOP MOBINGOWI“, http://www.umwd.pl/organizacje/news/mobing.htm
Bibliografia:
1) I. Boruta, Ochrona przed nękaniem i molestowaniem seksualnym w zatrudnieniu, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003, nr 8
2) P. Ciborski, Molestowanie seksualne, Inspektor Pracy 1999, nr 11.
3) R. Kaczyńska-Maciejowska, Pracownik nękany czyli jak rozpoznać i zwalczać mobbing w firmie, Personel i Zarządzanie 2002, nr 13/14.
4) A. Szałkowski, Problem mobbingu w stosunkach pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2002 .
5) H. Szewczyk, Molestowanie seksualne i mobbing w miejscu pracy lub w związku z pracą - nowe wyzwania dla polskiego prawa pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2002, nr 6.
6) W. Cieślak, Mobbing (prześladowanie) - próba definicji i wybrane zagadnienia prawne, Palestra 2003, R. 48, nr 9/10.
7) Źródła internetowe:
http://www.jwieczorek.ans.pl
http://www.nomobbing.pl/
http://www.mobbing.most.org.pl/
http://www.mobbing.com.pl/
http://www.umwd.pl/organizacje/news/mobing.htm
http://www.antymobbing.republika.pl/
http://www.republika.pl/osa_stow