Fundusze z UE na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej

1Fundusze z UE na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej
Fundusze unijne
Dotacje z UE
Finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw
Finansowanie działalności gospodarczej przez Unię Europejską
Środki na założenie firmy
Struktura funduszy unijnych w Polsce
Fazy wdrażania dotacji
Autor: Dariusz Augustyniak
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP ...................................................................................................................................... 3
I. Finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw ............................................................... 5
1.1. Pojęcie finansowania działalności gospodarczej ......................................................... 5
1.2. Źródła kapitału obcego przedsiębiorstwa..................................................................... 8
1.3. Problemy finansowania małych i średnich przedsiębiorstw ...................................... 13
II. Finansowanie działalności gospodarczej przez Unię Europejską .................................. 20
2.1. Dotacje jako źródło finansowania .............................................................................. 20
2.2. Model stosowania dotacji unijnych w Polsce ............................................................ 23
2.3. Ujemne i dodatnie aspekty subsydiowania ................................................................ 28
III. Środki na założenie firmy .............................................................................................. 32
3.1. Zadania Publicznych Służb Zatrudnienia ................................................................... 32
3.2. Dotacje dla osób fizycznych ...................................................................................... 32
3.3. Pomoc dla spółdzielni socjalnych .............................................................................. 35
IV. Struktura funduszy unijnych w Polsce ........................................................................... 38
4.1. Organizacja funduszy UE .......................................................................................... 38
4.2. Programy Operacyjne ................................................................................................. 41
V. Fazy wdrażania dotacji .................................................................................................. 50
5.1. Etap przygotowania .................................................................................................... 50
5.2. Finansowanie.............................................................................................................. 56
5.3. Realizacja ................................................................................................................... 61
ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................................... 63
WSTĘP
Siłą, który od lat napędza polską gospodarkę są małe i średnie przedsiębiorstwa.
Obecny wzrost gospodarczy w Polsce to bezpośrednia zasługa firm prywatnych. Małe firmy,
dzięki umiejętności szybkiego reagowania na potrzeby rynku, potrafią skutecznie
przystosowywać się do nowych realiów. Kondycja małych i średnich przedsiębiorstw jest
powszechnie uważana za odzwierciedlenie poziomu przedsiębiorczości całego społeczeństwa
oraz przejawu zdrowej konkurencji. Jednak pomimo niekwestionowanego znaczenia małych i
średnich firm dla budżetu państwa, mają one permanentne trudności w pozyskiwaniu kapitału
umożliwiającego ich powstawanie i dalszy rozwój.
Warunkiem rozwoju sektora prywatnego jest dostęp do zewnętrznych źródeł
finansowania, który w warunkach rynkowych jest ograniczany przez wiele czynników.
Przedsiębiorcy muszą konkurować z wzrastającymi potrzebami pożyczkowymi państwa,
Skarb Państwa oferuje bowiem papiery wartościowe o niskim poziomie ryzyka i relatywnie
wysokiej dochodowości. Podnosi to próg wymagań banków komercyjnych dotyczący ceny
udzielanego kredytu do poziomu przekraczającego możliwą do osiągnięcia przez dużą część
przedsiębiorstw efektywność wykorzystania pożyczonych środków finansowych. Problem ten
nie jest domeną tylko firm polskich, borykają się z nimi także firmy w pozostałych krajach
europejskie. Dlatego w udzielanie małym i średnim formom pomocy finansowej
zaangażowała się Unia Europejska.
W powyższym aspekcie, niniejsza praca przybliży zagadnienie finansowania
działalności gospodarczej ze środków Unii Europejskiej. Główny akcent zostanie położony
na finansowanie firm które dopiero rozpoczynają swoją działalność, z uwzględnieniem przede
wszystkim bezzwrotnych form finansowania, czyli dotacji.
Ponieważ możliwości subsydiowania na rzecz rozpoczęcia działalności gospodarczej
są stosunkowo skromne, praca przybliży również dotacje udzielane z funduszy UE dla firm
które już istnieją, z akcentem na przedsiębiorstwa małe i średnie. Takie ujęcie jest tym
bardziej uzasadnione, że wiele osób zakłada firmy właśnie w celu wykorzystania w pełni
możliwości dotowania z funduszy unijnych.
Celem pracy jest również próba oceny znaczenia projektów realizowanych w ramach
wybranych Programów Operacyjnych współfinansowanych z Funduszy Europejskich,
4
przedstawienie głównych kierunków interwencji oraz jej beneficjentów, a także wskazanie na
oddziaływanie tych projektów na rozwój gospodarczy Polski.
Praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale zostanie przedstawione
zagadnienie finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, źródła kapitału obcego
przedsiębiorstwa oraz problemy z jakimi boryka się sektor MŚP w finansowaniu swojej
działalności.
Rozdział drugi przedstawi formę finansowania jaką stanowią dotacje oraz model
stosowania dotacji unijnych w Polsce. Przedstawione zostaną także zagrożenia związane z
dotowaniem oraz jego aspekty dodatnie.
Kolejny rozdział opisze przyznawanie dotacji na rozpoczęcie działalności
gospodarczej w dosłownym rozumieniu, czyli dotacje dla osób fizycznych na tzw. pierwszą
firmę przyznawane przez urzędy pracy. Przybliżone zostanie także pojecie spółdzielni
socjalnej w kontekście jej dotowania ze środków UE.
Czwarty rozdział poświęcony będzie strukturze funduszy unijnych w Polsce i ich
organizacji funkcjonalnej. Przybliżone zostaną również programy operacyjne istniejące w
ramach funduszy, które mają znaczenie w dotowaniu małych i średnich firm.
Ostatni rozdział scharakteryzuje poszczególne fazy wdrażania dotacji, czyli etap
przygotowania, finansowania i realizacji.
Pracę zamknie zakończenie, zawierające wnioski i konkluzje z pracy.
5
I. FINANSOWANIE MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
1.1. Pojęcie finansowania działalności gospodarczej
Wprowadzenie reguł wolnorynkowych wywołało eksplozję indywidualnej
przedsiębiorczości. Jej rezultatem było powstanie kilku milionów małych i średnich
przedsiębiorstw, które potrzebują kapitału i dóbr inwestycyjnych. Przedsiębiorstwa te
odgrywają dużą rolę w gospodarce narodowej, gdyż w znacznym stopniu (w blisko 40%)
wypracowują produkt krajowy brutto oraz tworzą nowe miejsca pracy1.
Powstanie i późniejszy rozwój małego i średniego przedsiębiorstwa, nierozerwalnie
wiąże się z pozyskiwaniem środków finansowych oraz ich późniejszym gospodarowaniem.
Finanse mogą pochodzić z różnych źródeł. Różnorodność możliwości rodzi konieczność
posługiwania się określonymi instrumentami, aby decyzje dotyczące wyboru źródeł
finansowania i kreacji kapitału były jak najbardziej racjonalne. Zgromadzone kapitały muszą
być później optymalnie inwestowane, prowadząc do realizacji podstawowego celu
strategicznego każdego przedsiębiorstwa, jakim jest maksymalizacja jego wartości rynkowej2.
Finansowanie może być definiowane w ujęciu wąskim, jako pozyskiwanie kapitału albo
w szerokim, które obejmuje również procesy jego alokacji. Biorąc pod uwagą różne kryteria
można dokonać następujących podziałów kapitałów ze względu na:
1. prawo własności kapitału:
▪ własny,
▪ obcy,
2. czas dyspozycji kapitałem:
▪ krótkoterminowy,
▪ średnioterminowy,
▪ długoterminowy,
3. powód finansowania:
▪ pierwotne,
▪ bieżącej działalności,
▪ rozwoju czyli procesów inwestycyjnych,
4. źródło pochodzenia kapitału:
▪ zewnętrzne,
▪ wewnętrzne3.
Kapitał własny daje prawo własności przedsiębiorstwa jego dawcy, który uczestniczy
w podziale wypracowanego zysku lub pokryciu straty odpowiednio do wartości wniesionego
kapitału. Kapitał obcy jest oddany do dyspozycji przedsiębiorstwa na określony czas i musi
być w odpowiednim, wcześniej ustalonym terminie zwrócony. Jedną z głównych różnic
pomiędzy kapitałem własnym i obcym jest czas na jaki został pozostawiony firmie do
dyspozycji. Czas jest określony w przypadku kapitału obcego, kapitał własny jest natomiast
udostępniony bezterminowo.
Kapitały krótkoterminowe mają okres zwrotu do jednego roku i mają najczęściej
charakter kapitałów obcych. Kapitały średnioterminowe obejmują zwykle zobowiązania
o terminach wymagalności od jednego roku do czterech lat, kapitały długoterminowe
natomiast, to kapitały obce o terminie spłaty ponad cztery lata oraz kapitały własne4.
Finansowanie pierwotne ma miejsce przy zakładaniu nowego przedsiębiorstwa
i wnoszeniu do niego kapitałów własnych przez właścicieli. Finansowanie bieżącej
działalności polega na zapewnieniu ciągłości w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa na skutek
ciągłego dopływu środków finansowych uzyskanych z przychodów. Odpowiednia polityka
finansowa powinna zapewnić płynność bieżącą przedsiębiorstwu. Finansowanie rozwoju ma
służyć realizacji procesów inwestycyjnych. Zazwyczaj przekracza ono możliwości kapitałów
własnych przedsiębiorstwa i często opiera się na kapitałach obcych5.
Finansowanie wewnętrzne często określane jest mianem samofinansowania, opiera się
głównie na redystrybucji zysku netto i amortyzacji. Traktowane jest jako podstawowe źródło
finansowania, które potrafi zapewnić przedsiębiorstwu dalszy rozwój i korzyści dla
właścicieli. Wewnętrznymi źródłami finansowania w przypadku małych firm nie
posiadających osobowości prawnej są zwykle środki właściciela (właścicieli) firmy
inwestowane w działalność w momencie jej zakładania, oraz wypracowane przez firmę
w trakcie funkcjonowania6.
Za wewnętrzne źródła finansowania uznajemy środki wypracowane przez firmę
w trakcie działalności, oraz tzw. zobowiązania wewnątrzzakładowe np. zobowiązania z tytułu
wynagrodzeń wobec pracowników. Jedynym kosztem o jakim możemy mówić w przypadku
korzystania z wewnętrznych źródeł finansowania jest koszt alternatywny (tzw. koszt
utraconych możliwości). W przypadku finansowania zewnętrznego kosztem będzie
oczekiwana przez podmiot udostępniający środki stopa zwrotu z inwestowanego przez niego
kapitału. Finansowaniem zewnętrznym będzie więc zarówno pozyskanie dodatkowego
wspólnika czy udziałowca, skorzystanie z usług funduszu venture capital, kredytu bankowego
jak i leasingu7.
Źródeł finansowania przedsiębiorstwa nie należy utożsamiać ze źródłami kapitału.
Pozyskiwanie środków finansowych na finansowanie działalności przedsiębiorstwa jest
pojęciem szerszym niż pozyskiwanie kapitału. Odpisy amortyzacyjne oraz wpływy ze
sprzedaży zbędnych aktywów są źródłami finansowania własnego wewnętrznego ale nie są
one źródłem wewnętrznego pozyskiwania kapitału. Podobna sytuacja ma miejsce
w przypadku zobowiązań wobec dostawców, które są zewnętrznym źródłem finansowania ale
nie są źródłem kapitału. Strukturę źródeł kapitału przedsiębiorstw można odczytać z bilansu,
informację o źródłach finansowania zaś z przepływu środków pieniężnych8.
Wewnętrzne i zewnętrzne źródła finansowania dostarczają kapitału, który może być
kapitałem własnym przedsiębiorstwa i kapitałem obcym. Kapitał własny stanowi
równowartość tych składników majątku przedsiębiorstwa w stosunku, do których jednostce
gospodarczej przysługuje prawo własności. W momencie powstawania przedsiębiorstwa jego
właściciele przekazują kapitał umożliwiający rozpoczęcie i przeprowadzenie działalności, jest
to tzw. kapitał początkowy. Może on być wniesiony zarówno w formie rzeczowej lub
pieniężnej9.
Finansowanie własne w praktyce oznacza finansowanie zadań podejmowanych przez
przedsiębiorstwo kapitałami własnymi. Może mieć ono zarówno charakter wewnętrzny jak
i zewnętrzny w stosunku do przedsiębiorstwa. Główne źródła finansowania własnego
wewnętrznego to zysk netto, amortyzacja przekształcenia w majątku i kapitałach. Do źródeł
zewnętrznych zaliczamy wnoszone przez wspólników dopłaty, fundusze venture capital
i emisje na rynku pozagiełdowym10.
Kapitał własny w porównaniu do kapitału obcego jest jednak mało elastyczny i nie
zawsze przynosi oczekiwane korzyści dla właściciela. W zależności od formy prawnej
i warunków umowy współwłaściciel uczestniczy lub nie w stratach przedsiębiorstwa. Zawsze
straty uszczuplają kapitał własny. Natomiast w porównaniu do finansowania kapitałem
własnym, finansowanie kapitałem obcym jest znacznie bardziej elastyczne. Umożliwia ono
realizację przedsięwzięć, które przekraczają własne możliwości finansowe przedsiębiorstwa,
wpływa na obniżenie obciążeń podatkowych i podwyższenie rentowności kapitału
własnego11.
Wspólną cechą wszystkich form finansowania przy pomocy kapitału obcego jest to, że
wierzyciel będzie domagał się zwrotu całej pożyczonej kwoty wraz z należnymi odsetkami
w określonych umową terminach bez względu na wielkość osiągniętych przez firmę zysków.
Powoduje to, że pozyskiwanie kapitału obcego wiąże się z większym ryzykiem dla
przedsiębiorstwa. Ponadto pozyskanie obcego kapitału wymaga często spełnienia szeregu
warunków, udzielenia gwarancji i zabezpieczeń. Wierzyciel, którym najczęściej jest bank,
udziela kredytu lub pożyczki na podstawie szczegółowej analizy wniosku kredytowego lub
pożyczkowego, ponadto może żądać dodatkowego zabezpieczenia lub gwarancji, na przykład
w postaci przyznania wierzycielowi praw do zmiany długu na udziały kapitałowe12.
1.2. Źródła kapitału obcego przedsiębiorstwa
Istnieje wiele zewnętrznych źródeł finansowania przedsiębiorstw i trzeba dokonać
najbardziej optymalnego ich doboru tak, aby maksymalizując rentowność kapitałów własnych
zachować właściwy stopień płynności finansowej i bezpieczeństwa13.
Do zasadniczych źródeł kapitału rozwojowego w małych przedsiębiorstwach w Polsce
na przełomie lat dziewięćdziesiątych i dwutysięcznych zaliczyć można m. in.:
▪ finansowanie środkami własnymi przedsiębiorcy, rodziny, znajomych;
▪ pożyczki prywatne;
▪ prywatne wkłady kapitałowe;
▪ prywatny lub powierzony kapitał wysokiego ryzyka (venture capital);
▪ finansowanie kapitałem własnym firmy;
▪ przychody z działalności – zyski zatrzymane;
▪ przychody z działalności – amortyzacja;
▪ przychody z działalności – leasing;
▪ przychody z działalności – ulgi podatkowe;
▪ mikropożyczki;
▪ kredyty i pożyczki preferencyjne;
▪ kredyty i pożyczki bankowe;
▪ dotacje i granty inwestycyjne;
▪ publiczna emisja akcji;
▪ emisja obligacji korporacyjnych;
▪ dopłaty od wspólników14.
Źródła te istotnie różnią się od źródeł finansowania z początku okresu transformacji
gospodarczej, które obejmowały takie metody finansowania, jak przejściowe finansowanie
przez kontrahenta, wymuszanie wykonywania usług z materiałów powierzonych,
przyśpieszone cykle płatności czy też celowe zadłużenia. Obecnie wiele z tych rozwiązań
koliduje z prawem, zwłaszcza na styku sektora prywatnego i publicznego15.
Według badań przeprowadzonych w roku 2011, aż 92 procent małych i średnich firm
zadeklarowało, że finansowanie ich inwestycji pochodzi obecnie z środków własnych. Na
kredyt bankowy wskazało 46% przedsiębiorców, a na leasing – 32%. Co dziesiąta firma
korzysta z funduszy unijnych, tylko nieliczni przedsiębiorcy wskazali na takie źródła jak
faktoring czy pożyczki od innych przedsiębiorców.
Taka tendencja wśród małych i średnich firm nie jest całkiem nowa, choć
jednocześnie widać wyraźny spadek zainteresowania kredytami. Wniosek ten wypływa
z analizy odpowiedzi na pytanie o to, z jakich środków finansowania firmy korzystały
wcześniej. Odsetek wskazań na środki własne wciąż jest bardzo znaczący, gdyż wynosi 94%.
Co jednak ciekawsze, na kredyt bankowy wskazało aż 72% małych i średnich firm, a na
leasing 59%. Z kolei odsetek firm, które kiedykolwiek korzystały z funduszy unijnych, sięga
22%. Co dziesiąta firma korzystała wcześniej z faktoringu, a także pożyczek od instytucji
finansowych innych niż banki. Natomiast 9% przedsiębiorców wspomniało jeszcze
o pożyczkach od innych przedsiębiorstw16.
Największą niechęć do finansowania ze źródeł innych niż środki własne widać
zwłaszcza wśród mikroprzedsiębiorców. Aż 92% z nich wskazało, że obecnie korzysta ze
środków własnych, a tylko 37% wspomniało o kredycie. Co piąta firma mikro korzysta w tej
chwili z leasingu. Taki stan rzeczy można interpretować jako wynik obaw najmniejszych
przedsiębiorców o to, czy w przyszłości będą w stanie spłacać swoje zobowiązania. Dlatego
też w pierwszej kolejności decydują się na wybór środków własnych.
Tymczasem w badaniu małe i średnie firmy częściej wskazywały na zewnętrzne
źródła finansowania. O kredycie bankowym mówi już 56% małych i 50% średnich firm.
|Z kolei z leasingu korzysta 42% małych i 40% średnich przedsiębiorstw. W przypadku
wykorzystywania funduszy unijnych widać, że najlepiej radzą sobie z tym średnie firmy.
Z tych środków korzysta obecnie prawie jedna trzecia z nich. To znaczna różnica
w porównaniu z małymi firmami, wśród których z unijnych pieniędzy korzysta tylko 9%,
i firmami mikro, gdzie ten odsetek wynosi zaledwie 5%17.
Potencjalnych źródeł finansowania MŚP jest wiele, jednak tylko niektóre z nich
można zaliczyć jako źródła możliwe do wykorzystania na rozpoczęcie działalności
gospodarczej. Natomiast jeśli rozpoczęcie działalności gospodarczej ma być powiązane ze
środkami pochodzącymi z UE, to generalnie są dwie możliwości: dotacje w ramach jednego
z kilku programów operacyjnych lub dotacje przyznawane w ramach Publicznych Służb
Zatrudnienia. Jednak istnieją także alternatywne formy dotacji, które można nazwać
pozaunijnymi, a które warto przybliżyć.
Fundusze typu venture capital/private equity.
Działalność funduszy typu venture capital/private equity polega na angażowaniu
środków prywatnych (lub publiczno-prywatnych) w nowe przedsięwzięcia, dające możliwość
uzyskania wysokiej stopy zwrotu. Tego typu źródła finansowania określa się również często
funduszami wysokiego ryzyka – bowiem polegają one zazwyczaj na angażowaniu środków
w projekty innowacyjne, bazujące na zaawansowanych technologiach, budzące duże nadzieje
na zysk, ale związane także z wysokim ryzykiem inwestycyjnym. Z tego względu to źródło
finansowania stanowi istotną alternatywę dla banków, prowadzących zwykle bardziej
konserwatywną politykę kredytową.
Anioły biznesu.
Specyficzną i na razie mało znaną w Polsce, formułą venture capital są tzw. anioły
biznesu. Są to osoby fizyczne, inwestujące swoje prywatne oszczędności, przede wszystkim
w małe firmy znajdujące się na wczesnym etapie rozwoju.
Dokapitalizowanie przedsiębiorstwa z funduszy typu typu venture capital/private
equity polega zwyczajowo na objęciu udziałów w firmie. Inwestor bądź grupa inwestorów,
poprzez objęcie udziałów, dzielą wraz z przedsiębiorstwem ryzyko związane z realizacją
pomysłu biznesowego, a w przypadku sukcesu, uczestniczą w wygenerowanych zyskach.
Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że instytucja oferująca kapitał wysokiego ryzyka jest
udziałowcem bardzo wymagającym. Fundusze tego typu angażują się jedynie w najlepsze,
konkretne i precyzyjnie przygotowane plany inwestycyjne, oczekując wysokich stóp zwrotu.
Stając się współwłaścicielami firmy, inwestorzy zazwyczaj utrzymują także kontrolę poprzez
udział swoich przedstawicieli w radach nadzorczych spółek. Monitorowanie działalności
firmy nie musi być jednak postrzegane wyłącznie jako zagrożenie czy bariera działania – poza
zastrzykiem finansowym przedsiębiorstwo może liczyć bowiem także na kompetentne źródło
wiedzy i możliwość nawiązywania nowych kontaktów. Wiedza i doświadczenie inwestorów,
ich kontakty biznesowe oraz znajomość rynku stanowią niewątpliwie kolejną zaletę tej formy
finansowania, w porównaniu z ofertą banków. Taki indywidualny mentoring odgrywa
szczególną rolę w przypadku aniołów biznesu – zazwyczaj są to emerytowani menadżerowie
lub przedsiębiorcy zainteresowani wspieraniem młodych biznesów nie tylko dla zysku, lecz
także z potrzeby spożytkowania własnego doświadczenia18.
Proces nawiązania współpracy zaczyna się od zgłoszenia konkretnego projektu (np.
opracowanie i wprowadzenie na rynek nowego produktu), który podlega ocenie inwestorów.
Podczas oceny powodzenia przedsięwzięcia fundusze venture/private equity biorą po uwagę
nie tylko analizy prawne i finansowe, lecz także dużą wagę przywiązują do jakości kadry
kierowniczej firmy czy jej strategii rozwoju. Po kilku latach, gdy cele inwestycji zostają
osiągnięte, fundusz wycofuje się z udziałów w przedsiębiorstwie. Może się to odbyć poprzez
sprzedaż akcji inwestorowi strategicznemu, wprowadzenie przedsiębiorstwa na giełdę,
sprzedaż akcji kierownictwu firmy bądź też umorzenie akcji19.
Oprócz funduszy typu typu venture capital/private equity istnieją również inne formy
pomocy, takie jak inkubatory przedsiębiorczości i parki technologiczne. W tych przypadkach,
kryteria jakie należy spełnić, aby z nich skorzystać są zazwyczaj mało uciążliwe, ale
beneficjenci nie otrzymują dofinansowania bezpośredniego w formie pieniężnej, ale raczej
dostęp do wiedzy i sąsiedztwo przedsiębiorstw działających w obszarach o podobnym lub
komplementarnym profilu działalności.
Park technologiczny
Park technologiczny to wyodrębniona finansowo i formalnie instytucja dysponująca
nieruchomościami wraz z infrastrukturą techniczną, tworzona w celu umożliwienia bądź
usprawnienia przepływu wiedzy, informacji i technologii między jednostkami naukowymi
a przedsiębiorcami. Parki powstają w celu promocji przedsiębiorczości wśród naukowców,
przyspieszenia procesu komercjalizacji wiedzy czy zapewnienia dogodnych warunków
rozwojowych firmom. Parki przyczyniają się więc do zmniejszenia bezrobocia oraz do
popularyzacji wiedzy w środowisku przedsiębiorców.
Przedsiębiorcy, którzy planują np. realizację inwestycji lub wynajęcie powierzchni
w zlokalizowanych w parku technologicznym budynkach, mają do wyboru szeroki wachlarz
bezpłatnych, częściowo odpłatnych lub też oferowanych po cenach rynkowych (ale
dostępnych na miejscu) usług. Najbardziej typowe obejmują: obsługę prawną i księgową,
doradztwo technologiczne oraz w zakresie wdrażania nowych usług i produktów, szkolenia,
pomoc w zdobywaniu kapitału, prowadzenie baz danych, marketing czy pośrednictwo
w kontaktach z klientami i naukowcami. W ofercie niektórych parków technologicznych
znajdują się także bardziej nietypowe usługi, takie jak outsourcing procesów produkcyjnych
czy pomoc przy eksporcie i poszukiwaniu partnerów zagranicznych.
Inkubatory przedsiębiorczości
Typowy inkubator przedsiębiorczości jest spółką bądź fundacją oferującą
powierzchnię biurową, produkcyjną lub magazynową na korzystnych warunkach dla nowo
powstających i rozwijających się małych i średnich przedsiębiorstw. Inkubatory ponadto
często oferują profesjonalne doradztwo, usługi biurowe oraz szkolenia firmom, które
zdecydowały się ulokować działalność na ich terenie. Obecnie właściwie w każdym
większym mieście działa taki inkubator.
Poza typowymi inkubatorami, w Polsce działa również fundacja Akademickie
Inkubatory Przedsiębiorczości (AIP), która umożliwia studentom uproszczone prowadzenie
działalności gospodarczej. Firmy działające w ramach AIP nie muszą się rejestrować
13
w żadnym urzędzie, nie płacą składek ZUS a ponadto fundacja prowadzi ich księgowość (do
określonej liczby faktur), udostępnia powierzchnię biurową i wsparcie w zakresie usług
prawnych20.
1.3. Problemy finansowania małych i średnich przedsiębiorstw
O problemach związanych z finansowaniem działalności gospodarczej mówi się dużo.
Wszyscy narzekają na brak środków pieniężnych. Dużo mówi się także o wspieraniu polskiej
przedsiębiorczości, ale tak naprawdę wsparcie to dociera do niewielkiej grupy firm. Faktem
wiadomym i wszystkim nam znanym jest to, że prowadzenie przedsiębiorstwa, zwłaszcza w
obecnych warunkach gospodarki rynkowej wymaga od menadżerów ciągłego podejmowania
decyzji, w tym także finansowych. Nieodłącznym atrybutem tych decyzji jest rzeczywista
odpowiedzialność przedsiębiorstwa za ich skutki21.
Firmy małe i średnie najczęściej nie mają dostępu do zorganizowanego rynku
kapitałowego, zarówno w kontekście braku zdolności do emisji krótkoterminowych papierów
dłużnych (obligacje w okresie zapadalności do jednego roku), jak i emisji akcji (które są
zaliczane do finansowania kapitałami własnymi)22.
Liczba potencjalnych zewnętrznych źródeł finansowania rozwoju małych i średnich
przedsiębiorstw, dostępnych obecnie, jest stosunkowo duża. W praktyce istnieją jednak
poważne bariery w zakresie finansowania rozwoju tych firm. Bariery te zostały zestawione
poniżej.
1. Niski poziom zdolności akumulacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, który nie
daje gwarancji zwrotu zainwestowanych kapitałów.
2. Wysokie koszty funkcjonowania przedsiębiorstw (w tym, np. koszty pracy), a co się
z tym wiąże niski poziom rentowności, który nie sprzyja akumulacji środków.
3. Ograniczenia związane ze specyficzną gospodarką finansową przedsiębiorstw tego
sektora, dominuje w nich bowiem księgowość oparta na księdze przychodów
i rozchodów.
4. Występujące trudności w dokonaniu obiektywnej oceny sytuacji ekonomicznofinansowej
tych przedsiębiorstw, co stanowi niejednokrotnie warunek pozyskania
zewnętrznych kapitałów.
5. Wysokie koszty pozyskania kapitałów z sektora bankowego, jak też z innych źródeł,
wymagane zabezpieczenia, konieczne w sytuacjach korzystania z określonych źródeł
finansowania zewnętrznego.
6. Skomplikowane i czasochłonne procedury związane z pozyskiwaniem kapitałów
z różnych źródeł.
7. Ograniczenia związane z formą prawną prowadzenia działalności gospodarczej.
Dominującą formą są osoby fizyczne prowadzące działalność, a nie spółki kapitałowe,
które mają najszersze możliwości pozyskiwania zewnętrznych środków finansowych
m.in. poprzez rynek kapitałowy.
8. Niewielki poziom środków publicznych przeznaczanych na wsparcie rozwoju sektora
MSP w porównaniu z ich potrzebami a także potencjałem ekonomicznym, jaki ten sektor
reprezentuje23.
Małe przedsiębiorstwo, w przeciwieństwie do dużego, ponosi odmienne koszty
pozyskiwania kapitału obcego. Oprócz wspominanego wcześniej braku dostępu do
określonych źródeł finansowania dłużnego, przedsiębiorstwo o mniejszej skali działalności
ponosi wyższe koszty obsługi zadłużenia. Występuje wręcz pojęcie dyskryminacji małych
przedsiębiorstw ubiegających się o kredyty bankowe. Do najważniejszych powodów
dyskryminacji małych firm jako kredytobiorców należą: koszt obsługi banku i duże ryzyko
kredytowe małych firm24.
Produktów kredytowych i pochodnych w Polsce jest znacznie mniej niż w innych
krajach Europu Zachodniej, a niektóre z nich są wciąż mało popularne wśród
przedsiębiorców. Brakuje na rynku polskim kredytów na inwestycje za granicą, trudności
z otrzymaniem kredytu maja firmy handlowe, które potrzebują środków obrotowych i na
inwestycje. Z cudem graniczy uzyskanie kredytu na rozpoczęcie działalności gospodarczej.
We wszystkich tych sytuacjach upatruje się zbyt wysokiego ryzyka, by udzielić wsparcia
finansowego przedsiębiorcy. Banki posiadają bogatą ofertę produktową lecz kredyty dla
wielu firm są trudnodostępne. Ubieganie się o kredyt zdaniem przedsiębiorców jest batalią,
począwszy od skompletowania dokumentacji a skończywszy na zabezpieczeniach. Choć
wśród przedsiębiorców kredyt to nadal najpopularniejsze źródło finansowania zewnętrznego
firmy25.
Koszty obsługi kredytu w dużym stopniu mają charakter kosztów stałych. Niezależnie
od wielkości kredytu, pracownicy banków wykonują podobne czynności w zakresie
procedury przyznania kredytu oraz dalszej jego kontroli. Jednostkowy koszt mniejszych
kredytów jest w tym przypadku wyższy, niż w przypadku kredytów dużych. Powoduje to
wzrost oprocentowania i opłat związanych z kredytami dla małych przedsiębiorstw, a także
ogólny spadek zainteresowania banków kredytowaniem sektora MŚP i koncentracje na
segmencie przedsiębiorstw korporacyjnych26.
Niektórzy nawet twierdzą, że niechęć do kredytowania małych i średnich firm w dużej
mierze wynika z faktu sprzedaży polskich banków kapitałowi zagranicznemu, który nie jest
zainteresowany finansowaniem polskich przedsiębiorstw, stanowiących konkurencję dla firm
zagranicznych pochodzących z krajów banków macierzystych27.
Jednak podstawowym powodem dyskryminacji małych firm jako kredytobiorców, jest
wysokie ryzyko ich bankructwa. Kredytowanie małych firm, które charakteryzują się krótka
historią działalności gospodarczej lub tez rozpoczynają działalność, obciążona jest większym
ryzykiem, gdyż firmy te nie zostały jeszcze w wystarczającym stopniu zweryfikowane przez
rynek. Z drugiej strony, doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych wskazują, że główna
przyczyną upadłości małych firm jest utrata ich płynności finansowej, a nie ponoszenie przez
nie strat28.
Pomimo opisanych powyżej trudności, obserwuje się coraz większa aktywność
banków w oferowaniu produktów bankowych dla sektora MŚP. Nawet banki które zasadniczo
przygotowały swoją strukturę do obsługi klientów korporacyjnych, aktywnie promują usługi
dla małych i średnich przedsiębiorstw29.
Porównanie dostępności zewnętrznych źródeł finansowania dla przedsiębiorstw
w różnych fazach ich rozwoju jest głównym kryterium warunkującym potencjał firmy, jak
również możliwości pozyskania zewnętrznych kapitałów przedstawione są w tabeli nr 1.
Tabela 1. Dostępność zewnętrznych źródeł finansowania
dla firm w różnych fazach rozwoju
Stadium
rozwoju
Dostępność
Kredyt Leasing Faktoring Venture
capital
Emisja akcji
Koncepcja
przedsięwzięcia
- - - + -
Rozruch firmy + ++ - + -
Mała firma ++ +++ ++ ++ -
Średnia firma +++ +++ +++ = +
Legenda: - finansowanie niedostępne, + finansowanie trudno dostępne, ++ finansowanie średnio dostępne
Źródło: Marcin Molo, Marcin Biegówka, Przegląd dostępnych źródeł finansowania działalności
gospodarczej oraz ocena ich atrakcyjności finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Polska
Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, wrzesień - listopad 2000.
Kredyty są najczęściej stosowanym przez MŚP zewnętrznym źródłem finansowania.
Służą zarówno finansowaniu potrzeb rozwojowych (kredyty inwestycyjne) jak i działalności
bieżącej (kredyty obrotowe). Podstawowym kosztem kredytu są odsetki, będące pewnym
procentem od pożyczonej sumy płaconym bankowi przez kredytobiorcę. Oprócz tego banki
pobierają dodatkowe prowizje i opłaty, takie jak prowizja przygotowawcza czy prowizja od
niewykorzystanego salda kredytu. Jak wynika z ocen przedsiębiorców, ze względu na brak
wiarygodnego zabezpieczenia spłaty kredytu, dostęp do kredytu dla MŚP jest bardzo
utrudniony i stanowi jedna z podstawowych barier rozwoju firm tego sektora, zwłaszcza na
etapie rozruchu firmy30.
Sytuacja ta wynika głównie ze zwiększonego ryzyka kredytowania przedsiębiorstw
w początkowych fazach działalności. Firmy takie najczęściej nie mają bowiem ugruntowanej
pozycji rynkowej, stabilnych rynków zbytu, nie posiadają zazwyczaj kapitałów własnych,
często nie posiadają majątku mogącego stanowić zabezpieczenie spłaty kredytu. Dużo łatwiej
jest małej lub rozpoczynającej działalność firmie pozyskać środki poprzez leasing, koszt
leasingu jest z kolei zwykle wyższy od kosztu kredytu. Niektóre firmy realizujące wyjątkowo
30
17
obiecujące i innowacyjne przedsięwzięcia mogą uzyskać wsparcie finansowe także od
funduszów venture capital31.
W przypadku niewielkich firm, oprócz barier formalnych w dostępie do kredytu,
również sami właściciele firm maja często duże opory przed wzięciem pożyczki. Wielkość
przedsiębiorstwa może decydować o kierunku jego rozwoju, tempie oraz o możliwości
ekspansji działalności. Za jedną z głównych cech jakościowych małego i średniego
przedsiębiorstwa uznaje się samodzielność decyzyjną oraz pełną odpowiedzialność
właściciela za zobowiązania spółki, która może stanowić istotną barierę wzrostu organizacji.
Cecha ta wynika z faktu, że większość przedsiębiorców będących właścicielami małych
przedsiębiorstw prowadzi działalność na podstawie wpisu do ewidencji lub w formie spółek
osobowych. W każdym z powyższych przypadków właściciel ponosi odpowiedzialność za
zobowiązania spółki całym swoim majątkiem i dlatego ryzyko inwestycyjne jest
rozpatrywane przez przedsiębiorcę nie tylko jako ryzyko dla firmy, ale również jako ryzyko
osobiste32.
Prawie 70% przedsiębiorców przepytanych w badaniu określa warunki do
prowadzenia firmy w Polsce jako trudne bądź bardzo trudne. Narzekają przede wszystkim na
zbyt skomplikowane procedury administracyjne, niejasne prawo i zawiły ich zdaniem system
podatkowy. Niechętnie sięgają też po zewnętrzne środki na finansowanie swoich inwestycji.
Według nich najłatwiej jest skorzystać z leasingu, natomiast pozyskanie pieniędzy unijnych
bywa bardzo trudnym zadaniem. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że mali i średni
przedsiębiorcy ufają instytucjom finansowym i to głównie od nich otrzymują wszelkie
niezbędne informacje potrzebne do pozyskania właściwego finansowania. Zdecydowana
większość firm oczekuje od instytucji finansowych pomocy w przechodzeniu przez procedury
konieczne do pozyskania finansowania, a także doradztwa w zakresie wyboru jego formy33.
Niestety, pomimo olbrzymiej liczby małych i średnich przedsiębiorstw działających na
polskim rynku, można by powiedzieć, że ich możliwości rozwojowe nie prezentują się zbyt
dobrze. Utrudnienia, jakie polscy przedsiębiorcy napotykają na swojej drodze w trakcie
zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej, ogromna konkurencja z zagranicy, to
tylko dwa przykłady z wielu problemów, które przedsiębiorca musi znieść i pokonać, aby
jego firma zdołała przeżyć na rynku. Tego typu trudności w funkcjonowaniu
i rozwoju przedsiębiorstw, w znacznym stopniu osłabiają pozycję sektora MSP w Polsce34.
Na ogólną negatywną ocenę warunków do prowadzenia firmy ma wpływ szereg
barier, z którymi na co dzień zmagają się mali i średni przedsiębiorcy (rysunek nr 1). Na
podstawie badania przeprowadzonego w 2011 roku można przedstawić trzy podstawowe
obszary, w których przedsiębiorcy napotykają na największe trudności. Są to: skomplikowane
procedury administracyjne, na które wskazuje 35% firm, niejasne i niespójne przepisy prawa
(33%) oraz wysokie podatki i mało przejrzysty system fiskalny państwa (29%) 35.
Rysunek 1. Bariery w prowadzeniu firmy (w %)
Źródło: MŚP pod lupą. Raport 2011, Europejski Fundusz Leasingowy, Wrocław 2012.
Natomiast przy ubieganiu się o dofinansowanie z funduszy unijnych, należy
stwierdzić, że problemy absorpcji środków unijnych przez małe i średnie przedsiębiorstwa
wynikają m. in. z następujących przyczyn:
trudne procedury aplikowania o wsparcie, stanowiące barierę dla mniejszych i słabiej
zorganizowanych firm;
zbyt słabe preferencje dla mniejszych firm ubiegających się o wsparcie, co powoduje, że
dotacje otrzymują głównie większe firmy korzystające z usług specjalistów ds.
przygotowania wniosków;
niedostateczna pomoc oferowana przez lokalne instytucje otoczenia biznesu przy
przygotowywaniu wniosków, co sprawia, że wiele ciekawych wniosków jest ocenianych
negatywnie przez instytucje centralne;
brak środków finansowych na wkład własny do projektów dofinansowywanych
z funduszy UE36.
Wymienione przeszkody są trudne do pokonania zwłaszcza dla mikroprzedsiębiorstw.
Przykładowo, z badań przeprowadzonych przez Polską Agencję Rozwoju
Przedsiębiorczości na temat efektów realizacji Programu Operacyjnego Wzrost
Konkurencyjności Przedsiębiorstw w latach 2004-2006 wynika, że wśród przedsiębiorstw
korzystających ze wsparcia średnie przedsiębiorstwa stanowiły 48%, małe 44%,
a mikroprzedsiębiorstwa zaledwie 8%37.
Biorąc pod uwagę fakt, że mikrofilmy stanowiły 96,38% ogółu przedsiębiorstw, małe
2,58%, a średnie 0,86% widać, że mikroprzedsiębiorstwa w niewielkiej skali korzystają ze
wsparcia funduszy unijnych38.
Fundusze unijne stanowią cenne wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw, które
borykają się z problemem niewystarczającej ilości własnego kapitału. Potrzeba
konkurowania na rynku europejskim oraz światowym rodzi konieczność rozwoju firm.
Podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych, wprowadzanie nowych produktów
i technologii oraz wejście na nowe rynki wymaga posiadania znacznych zasobów
finansowych. Dlatego programy pomocowe UE kierowane do małych i średnich
przedsiębiorstw mają dla nich ogromne znaczenie39.
II. FINANSOWANIE DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ PRZEZ UNIĘ
EUROPEJSKĄ
2.1. Dotacje jako źródło finansowania
Podstawowym źródłem finansowania dużej liczby małych i średnich firm jest kapitał
własny, wynoszący więcej niż połowę niezbędnych środków, który z trudem wystarcza do
prowadzenia bieżącej działalności przedsiębiorstwa. W niewielkim tylko stopniu firmy te
korzystają z kredytów bankowych, ponieważ kredyty są przyznawane nielicznym. Dostęp do
zorganizowanego rynku kapitałowego i korzystanie z jego instrumentów jest także
ograniczone poprzez wielkość tych podmiotów. Zdolność rozwojowa większości z nich jest
dlatego niewielka. W konsekwencji małe i średnie jednostki coraz częściej poszukują
alternatywnych, niekonwencjonalnych źródeł finansowania, takich jak dotacje pochodzące
z funduszy Europejskich40.
Polska, wstępując do Unii Europejskiej w maju 2004 r., przyłączyła się do realizacji
wspólnotowej polityki spójności, mającej na celu promowanie harmonijnego rozwoju całego
terytorium ówczesnej UE-25 dzięki działaniom prowadzącym do zmniejszania dysproporcji
w poziomach rozwoju jej regionów, a tym samym do wzmocnienia spójności gospodarczej,
społecznej i terytorialnej Wspólnoty. Realizowane jest to poprzez odpowiednie
ukierunkowanie działań realizowanych w ramach polityki spójności oraz dzięki wsparciu
finansowemu Funduszy Europejskich41.
Unia Europejska doceniając znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw dla rozwoju
gospodarczego i społecznego, podejmuje szereg inicjatyw w celu zapewnienia lepszych
warunków funkcjonowania i rozwoju MŚP. W pakiet tych działań wpisuje się program Small
Business Act (SBA) dla Europy, przyjęty przez Komisję Europejską 25 czerwca 2008 r. oraz
wsparcie finansowe udzielane dla sektora MŚP w ramach programów UE. SBA zawiera
zestaw szereg konkretnych wytycznych w postaci fundamentalnych zasad, których realizacja
na poziomie europejskim i państw członkowskich pozwala na stymulowanie rozwoju MŚP,
a także wpływa na propozycje nowych aktów prawnych opierających się na zasadzie
„najpierw myśl na małą skalę” 42.
Przyjęte w SBA najważniejsze zasady, które powinny być przestrzegane wobec MŚP
przez UE i państwa członkowskie, to m. in.:
1. tworzenie warunków, w których przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa mogą dobrze
prosperować, a przedsiębiorczość jest nagradzana;
2. zagwarantowanie, aby uczciwi przedsiębiorcy, których przedsiębiorstwo zostało
postawione w stan upadłości, dostali szybko drugą szansę;
3. spowodowanie, by organy administracji publicznej były bardziej wrażliwe na potrzeby
MŚP;
4. ułatwienie MŚP dostępu do finansowania;
5. pomaganie MŚP w pełnym korzystaniu z możliwości oferowanych przez wspólny
rynek43.
Powyższe działania mają na celu ułatwić MŚP dostęp do jednolitego rynku
europejskiego liczącego ponad 500 mln konsumentów. Mobilizacja mająca na celu wsparcie
MŚP jest tym bardziej konieczna, gdyż w ciągu najbliższych dziesięciu lat należy spodziewać
się, ze ok. 6 mln właścicieli małych przedsiębiorstw w UE przejdzie na emeryturę,
a dodatkowo każdego roku około 700 tysięcy MŚP w UE bankrutuje, co oznacza utratę 2,8
mln miejsc pracy44.
Kierunki wsparcia Polski ze środków finansowych UE w latach 2007-2013 w ramach
Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu
społecznego (EFS) o raz Funduszu Spójności (FS) zostały określone przez Polskę
w dokumencie Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (NSRO) wspierające
wzrost gospodarczy i zatrudnienie, który w wyniku konsultacji zmienił nazwę na Narodowa
Strategia Spójności (NSS). NSS za cel strategiczny ma tworzenie warunków dla wzrostu
konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost
zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski.
Natomiast wśród wytyczonych w NSS celów horyzontalnych dla rozwoju małych i średnich
przedsiębiorstw ważne jest podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw,
zwłaszcza sektora wytwórczego oferującego wysoką wartość dodaną oraz rozwój sektora
usług. NSS uwzględnia zapisy Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007-201545.
Głównym instrumentem wsparcia finansowego małych przedsiębiorstw na szczeblu
Wspólnoty są pożyczki udzielane przez Europejski Bank Inwestycyjny, który finansuje jedną
trzecią udzielanych w Unii kredytów o wartości kilku miliardów euro. Z pożyczek tych
korzysta kilkadziesiąt tysięcy przedsiębiorstw, w z których przytłaczającą większość
zatrudnia mniej niż pięćdziesięciu pracowników46.
Obecnie bardzo istotne źródło finansowania działalności innowacyjnej firm stanowią
fundusze Unii Europejskiej. Z punktu widzenia prowadzenia działalności innowacyjnej
największą rolę odgrywają: Regionalne Programy Operacyjne, przygotowane dla każdego
województwa, ogólnopolski Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka oraz
międzynarodowy Program Ramowy Unii Europejskiej. Ponadto dostępne są także dotacje dla
firm prowadzących działalność innowacyjną, które finansowane są z budżetu krajowego.
Dostępne instrumenty wspierają prowadzenie działalności innowacyjnej wewnątrz firmy, ale
także – współpracę z partnerami ze środowiska naukowego. Każdy z programów oferuje
finansowanie przedsięwzięć o innej skali, angażujących różne budżety47.
Niewątpliwie największą zaletą finansowania ze środków UE jest możliwość
otrzymania pomocy bezzwrotnej, w odróżnieniu od finansowania instrumentami dłużnymi.
Nie oznacza to jednak, że przystępując do realizacji projektu, firma otrzymuje do
rozdysponowania pełną kwotę, o którą się ubiegała. Wsparcie przekazywane jest w formie
refundacji poniesionych kosztów, przy czym dla części dotacji dostępny jest także system
zaliczek. Niemniej przystępując do realizacji projektu, firma musi zabezpieczyć środki, które
umożliwia jej realizację wydatków, które zostaną następnie zrefundowane. W praktyce
oznacza to często konieczność skorzystania z kredytu bankowego. Ponadto wiele
instrumentów działających na zasadzie dotacji wymaga także wniesienia wkładu własnego.
Tak więc, pomimo że przedsiębiorstwo otrzymuje pomoc bezzwrotną, jest zmuszone
zmobilizować również własne środki, które umożliwią realizację projektu. Jednak
perspektywa refundacji kosztów w znacznym stopniu odciąża budżet przedsiębiorcy
realizującego projekt innowacyjny48.
Jednym ze źródeł finansowania działalności małych i średnich firm w Polsce są
w ostatnich latach środki pozyskiwane w ramach programów na rzecz rozwoju
przedsiębiorczości uruchomionych przez Unię Europejską. Jednak niewiele firm z sektora
MŚP z nich korzysta. Z badania „MŚP pod lupą” wynika, że aż 71% małych i średnich firm
nigdy nie starało się o pozyskanie dodatkowych środków z funduszy unijnych czy
międzynarodowych instytucji finansowych. 27% przedsiębiorców odpowiedziało, że starało
się o pieniądze z Unii Europejskiej, a tylko 3% wspomniało o międzynarodowych
instytucjach finansowych.
Tymczasem w latach 2007-2013 polskie firmy wciąż mogą aktywnie korzystać ze
środków unijnych, przede wszystkim z dwóch programów: Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki oraz Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
Jak wynika z obliczeń na podstawie danych udostępnionych przez PARP, małe i średnie
przedsiębiorstwa z obu programów od początku ich funkcjonowania pozyskały ponad
8 miliardów złotych. Ponad 90% tej kwoty przypada na program Innowacyjna Gospodarka49.
2.2. Model stosowania dotacji unijnych w Polsce
Pomimo upływu ponad dwudziestu lat od przemiany ustrojowej, polska gospodarka jest
wciąż nieunormowana. Dlatego rozwiązania w stosowaniu subsydiów dla przedsiębiorców,
powinny mieć inny obraz niż w większości krajów europejskich, w których zwykle jest
stosowana polityka nieingerencji administracji w funkcjonowanie rynku (Szwecja),
finansowanie przedsiębiorstw z kredytów komercyjnych (Niemcy) lub preferowana jest
tendencja do finansowania inwestycji własnym kapitałem (Portugalia, Belgia).
Model polski powinien być raczej zbliżony do rozwiązań stosowanych np. w Hiszpanii,
gdzie polityka gospodarcza nastawiona jest na restrukturyzacje tzw. przemysłów
tradycyjnych, tworzenie nowych przedsiębiorstw oraz ekspansję już istniejących firm. Wobec
MSP rząd hiszpański stosuje przeszło trzydzieści różnych narzędzi wsparcia. Skala udzielanej
przedsiębiorstwom pomocy finansowej sięga 50% całkowitej wartości inwestycji, przy czym,
pomoc przyznawana jest w formie bezzwrotnej albo kredytów o zerowym lub preferencyjnym
oprocentowaniu. Lub też do modelu greckiego, gdzie wspieranie regionów mniej
rozwiniętych oraz tworzenie nowych miejsc pracy realizowane jest w szczególności poprzez
dopłaty do nowo zakładanych firm, a rozpoczynające działalność małe przedsiębiorstwo może
uzyskać dofinansowanie sięgające nawet 160 tysięcy euro50.
Małą i średnia przedsiębiorczość w Polsce można by określić mianem motoru rozwoju
gospodarczego. Stwierdzenie to nie bierze się znikąd. To m.in. dzięki prywatnemu sektorowi
przedsiębiorstw ludzie bezrobotni mają możliwość znalezienia i otrzymania zatrudnienia.
W polskich przedsiębiorstwach tkwi nadzieja na poprawę stanu gospodarki i szansa na rozwój
gospodarczy w kraju. Mogłoby się tak stać np. poprzez zachęcenie i przekonanie
konsumentów do polskich produktów i usług, a poprzez to odwrócenie ich uwagi
i zainteresowania produktami zagranicznymi. Dzięki zdobyciu zaufania u klientów,
zwiększeniu popytu na krajowe wyroby, polskie przedsiębiorstwa stają się wspomnianą siłą
napędową rodzimej gospodarki.
Jednak, aby móc godnie walczyć i wygrać z konkurencją z zagranicy, polskie firmy
muszą poprawić standardy i jakość swoich towarów i usług, urozmaicić ofertę, unowocześnić
technologie, itp. Pomóc im w tym może i pomaga Unia Europejska. Owa pomoc to właśnie
unijne dotacje, ukierunkowane na różnorakie cele. Wśród nich można znaleźć takie wsparcie,
jak programy pomocowe związane z doradztwem, przygotowane na inwestycje czy też na
wprowadzenie w przedsiębiorstwach nowych technologii. Z tego też względu dotacje
oferowane sektorowi MŚP przez Unię Europejską można nazwać motoru rozwoju małej
i średniej przedsiębiorczości w Polsce. Dlatego też świadomy swojej sytuacji, czyhających
szans i zagrożeń przedsiębiorca, powinien wykorzystać oferowaną mu przez Unię pomoc51.
W Unii Europejskiej okresy budżetowe są siedmioletnie i nazywa się je tzw.
perspektywą finansową lub ramami budżetowymi. Obecnie mówimy o Nowej Perspektywie
Finansowej, czyli o ramach budżetowych na lata 2007–2013. To jest okres, w którym od
początku do końca jesteśmy członkami Unii Europejskiej i dlatego współdecydujemy
o podziale środków pomocowych52.
Dla każdego takiego okresu kraje Wspólnoty wyznaczają cele i priorytety. Następnie,
w oparciu o te cele i priorytety, każde z państw członkowskich buduje dla swojego kraju
narodowy plan rozwoju, który składa się, między innymi, z programów operacyjnych53.
Na podstawie wytycznych Unii Europejskiej określających główne cele polityki
spójności oraz uwzględniających uwarunkowania społeczno-gospodarcze Polski
przygotowano Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO)
wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Dokument ten określa kierunki wsparcia ze
środków finansowych dostępnych z budżetu UE w ciągu siedmiu lat w ramach Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu
Spójności54.
Celem strategicznym NSRO jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności
gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz
wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Zostanie on osiągnięty
przez realizację horyzontalnych celów szczegółowych, tj.:
1. poprawę jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowę mechanizmów
partnerstwa;
2. poprawę jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej;
3. budowę i modernizację infrastruktury technicznej i społecznej, mającej podstawowe
znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski;
4. podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie
sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług;
5. wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji
społecznej, gospodarczej i przestrzennej;
6. wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach
wiejskich55.
W okresie programowania 2007–2013 Polska otrzyma prawie pięciokrotnie więcej
środków finansowych niż w latach 2004–2006. Od pomyślnej i skutecznej absorpcji tych
środków zależeć będzie w dużej mierze dalszy rozwój gospodarki i rozwój cywilizacyjny
kraju, a co za tym idzie poszczególnych regionów56.
Łączna suma środków zaangażowanych w realizację NSRO w latach 2007-2013 wyniesie
około 85,6 mld euro. Z tej sumy:
67,3 mld euro będzie pochodzi z budżetu UE,
11,9 mld euro z krajowych środków publicznych (w tym ok. 5,93 mld euro z budżetu
państwa),
ok. 6,4 mld euro zostanie zaangażowanych ze strony podmiotów prywatnych57.
Ponadto wydatki w ramach polityki spójności będą koordynowane z wydatkami
w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (ok. 13 mld euro) oraz Wspólnej Polityki Rybackiej (0,6
mld euro), a także innymi programami europejskimi. Łączna suma środków włączona w
realizację działań rozwojowych wyniesie więc ponad 107,9 mld euro, w tym 85,4 mld
środków UE58.
Aby móc skorzystać ze środków z EFRR, EFS oraz FS, przygotowane zostały
programy, które dokładnie wskazują potencjalnych beneficjentów i rodzaje projektów do
dofinansowania. Obecnie wszystkie cele zawarte w NSS są realizowane przez określone
programy operacyjne59.
Zastosowana w obecnej perspektywie finansowej 2007–2013 konstrukcja wytycznych
wyróżnia następujące ich rodzaje:
wydawane przez ministra właściwego do spraw rozwoju regionalnego (MRR) to
wytyczne horyzontalne, które wiążą wszystkie programy, także Regionalne Programy
Operacyjne (RPO);
wydawane przez Instytucje Zarządzające (IZ) poszczególnymi programami operacyjnymi
(PO) i RPO to wytyczne programowe – tzw. wytyczne fakultatywne, które wiążą tylko
uczestników procesu wdrażania danego PO.
Wytyczne obowiązują, ponieważ źródłem ich umocowania są porozumienia zawierane
w systemie Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) 2007–2013, gdzie strony
zobowiązują się do ich stosowania. Źródłem ich umocowania jest także art. 201 ustawy
o finansach publicznych, który stanowi, że wydatki ze środków UE muszą być ponoszone
zgodnie z zapisami umowy międzynarodowej i innymi procedurami (wytyczne)
regulującymi ich wykorzystanie. Horyzontalne wytyczne programowe dla krajowych PO
i zmiany do nich są publikowane w Monitorze Polskim, podczas gdy wytyczne programowe
dla RPO, w Dzienniku Urzędowym Wojewody. Wytyczne stanowią instrument prawny
służący państwu członkowskiemu w celu realizacji zadań związanych z absorpcją środków
strukturalnych60.
Poniższa tabela prezentuje szczegółowy podział funduszy strukturalnych i Funduszu
Spójności w Polsce na poszczególne programy operacyjne.
Tabela 2. Podział Funduszy Strukturalnych
i Funduszu Spójności na programy operacyjne
Program
Środki
finansowe
Środki
finansowe
(% całości)
Źródło finansowania
Program operacyjny
Infrastruktura
i środowisko (PO IiŚ)
27,9 mld euro 41,9% EFRR, Fundusz Spójności
Program operacyjny
Innowacyjna gospodarka
(PO IG)
8,3 mld euro 12,4% EFRR
Program operacyjny
Kapitał ludzki
(PO KL)
9,7 mld euro 14,6% EFRR
16 Regionalnych
Programów Operacyjnych
16,6 mld euro 24,9% EFRR
(RPO)
Program operacyjny
Rozwój Polski wschodniej
(PO RPW)
2,3 mld euro
3,4%
EFRR (w tym dodatkowe
992 mln euro przyznane
przez Radę Europejską)
Program operacyjny
Pomoc
techniczna (PO PT)
0,5 mld euro 0,8% EFRR
Program operacyjny
Europejskiej współpracy
terytorialnej
0,7 mld euro 1,12% EFRR
Źródło: B. Nowak, Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej 2007–2013,
Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2006.
Przedsiębiorcy w ramach prowadzonej działalności gospodarczej mogą starać
o dofinansowanie z:
Programu operacyjnego Innowacyjna gospodarka,
Programu operacyjnego Infrastruktura i środowisko,
Programu operacyjnego Kapitał ludzki,
Programu operacyjnego Rozwój Polski wschodniej,
16 Regionalnych Programów Operacyjnych.
Wprawdzie pozostałe programy – Program operacyjny Europejskiej współpracy
terytorialnej i Program Operacyjny Pomoc Techniczna, także przyznają dotacje dla firm, ale
w ich przypadku trudno mówić o dotacjach dla firmy w fazie rozruchu..
W kontekście tematu pracy, w zasadzie każdy program operacyjny ma większe lub
mniejsze ograniczenia w postaci przyznawania dotacji dla firm które już istnieją i funkcjonują
na terenie Polski. Stanowi to często duże wyzwanie dla osób, które chcą rozpocząć
prowadzenie własnej działalności gospodarczej głównie w oparciu o środki unijne. Muszą oni
bowiem założyć firmę przed złożeniem wniosku o dotację, nie mając żadnej pewności, czy
taką dotacje otrzymają. Z jednej strony stanowi to poważną barierę, jednak z drugiej strony
jest to pewne zabezpieczenie dla udzielanych dotacji, w tym sensie, że prawdopodobieństwo
właściwego spożytkowania dotacji jest wtedy przynajmniej częściowo zabezpieczone.
Kwestie formalne stwarzają więc obraz sytuacji, w którym mówiąc o dotacjach na
rozpoczęcie działalności gospodarczej, należy w ich zakresie rozumieć również dotacje
przyznawane dla firm które wprawdzie już istnieją, ale są nowe i powstały głównie po to,
żeby mieć osobowość prawną w celu starania się o przyznanie dotacji. Inną kategorię
stanowią firmy zamierzające po otrzymaniu dotacji zmienić profil swojej działalności, lub np
rolnicy, którzy prowadząc rolnicza działalność gospodarczą chcą dzięki dotacji zaistnieć
w działalności pozarolniczej.
Wymogi formalne przy przyznawaniu dotacji są w pełni uzasadnione względami
praktycznymi. Gdyby dotację mogła otrzymać każda osoba fizyczna, mogłoby się okazać, że
już po jej otrzymaniu wiele osób zupełnie nie jest w stanie poruszać się w sferze biznesu,
a tym samym dotacje im przyznane byłyby zaprzepaszczone. Przepadłby przynajmniej w tym
sensie, że mogłyby trafić do bardziej odpowiednich osób, bowiem w rozumieniu fizycznym
niewykorzystane dotacje muszą zostać zwrócone.
2.3. Ujemne i dodatnie aspekty subsydiowania
Przy stosowaniu subwencji dla przedsiębiorców pojawiają się zastrzeżenia wobec tego
rodzaju polityki. Często kwestionuje się skuteczność systemu subsydiów udzielanych
przedsiębiorcom, badania wykazały bowiem, że dochodził do zastępowania środków
obrotowych kapitałem z uzyskiwanych dotacji. W szczególności krytykuje się przyznawanie
wielokrotnych subsydiów tym samym odbiorcom – 25% odbiorców pomocy konsumuje 80%
całości przyznawanych środków61.
Wątpliwości budzić może również sposób dotowania spółdzielni socjalnych, które
wprawdzie powstają aby pomagać bezrobotnym, ale często funkcjonują jednak po to, by
wyłudzać pomoc finansową z Unii Europejskiej62.
Dotacje udzielane są na podstawie precyzyjnie określanych zasad i regulaminów.
Dany pomysł ma więc szansę uzyskania wsparcia, jedynie jeśli wpisuje się w założenia
danego programu. Z oczywistych względów kryteria oceny nie mogą uwzględniać wszystkich
możliwych aspektów realizacji projektów, a aby dokonać oceny wielu wniosków
proponujących zróżnicowane przedsięwzięcia, konieczne jest stosowanie pewnych
uproszczeń. W efekcie w konkursach często wygrywają projekty niekoniecznie najbardziej
nowatorskie, a raczej przygotowane zgodnie ze schematem, który dobrze „wypada”
w kryteriach oceny. Jest to częsty zarzut stawiany autorom programów, które promują
projekty typowe, podobne do siebie i w ograniczonym stopniu naprawdę innowacyjne.
„Prezent” w postaci dotacji na działalność innowacyjną ma także inną istotną wadę,
którą należy wziąć pod uwagę. Dotacje przeznaczane są na bardzo konkretny cel, który należy
dobrze sprecyzować już na etapie ubiegania się o dofinansowanie. Konieczne jest także
przemyślane rozplanowanie działań i wydatków, ponieważ możliwości wprowadzania
bieżących zmian do zatwierdzonego już projektu są bardzo ograniczone. Z punktu widzenia
prowadzenia projektów stricte innowacyjnych jest to istotne utrudnienie, ponieważ proces
innowacyjny ze swej natury polega na testowaniu, modyfikowaniu i udoskonalaniu
pierwotnych założeń. W wielu przypadkach podczas realizacji projektu okazuje się, że
konieczne jest zrealizowanie dodatkowych badań lub testów, które nie były wcześniej
przewidziane. Takie dodatkowe działania, nieobjęte dotacją, muszą być sfinansowane
z innych źródeł63.
Jednak z dotacjami wiąże się przede wszystkim szereg przesłanek pozytywnych.
Współfinansowanie realizacji projektu przy pomocy środków z UE wiąże się z wieloma
korzyściami. Pierwszą z nich jest fakt, iż dotacje stanowią dodatkowe źródło finansowania dla
przedsiębiorstw, które pozwala im na realizację inwestycji po znacznie niższym koszcie niż
w przypadku korzystania z innych źródeł (np. kredytu). Dotacja pozwala zrealizować
inwestycję szybciej, wykorzystać nowocześniejsze technologie, na które przy wyłącznym
wkładzie własnym przedsiębiorstwo często nie mogłoby sobie pozwolić, stworzyć nowe
miejsca pracy. Ponadto środki z funduszy strukturalnych mają bardzo pozytywny wpływ na
rozwój przedsiębiorstwa oraz na poprawienie jego konkurencyjności na rynku. Dzięki nim
firmy mogą stać się bardziej innowacyjne. Istotne jest również to, że zakres pomocy jest
bardzo szeroki64.
Badania przeprowadzone w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN wykazały, że
Fundusze Europejskie (w tym dotacje) stanowią ważny stymulator jakościowych
i proinnowacyjnych przemian sfery rozwojowej przedsiębiorstw. Znaczna część
przedsiębiorców korzystających ze wsparcia unijnego potwierdziło wzrost konkurencyjności
prowadzonej działalności. Realizacja projektów przyczyniła się do: wzrostu nakładów
inwestycyjnych, zwiększenia zatrudnienia i poprawy innowacyjności65.
Nie ulega wątpliwościom, że dotacje z funduszy UE wywierają korzystny wpływ na
rozwój gospodarczy Polski. Poprawiają sytuacje na rynku pracy, przyczyniają się do wzrostu
wskaźnika zatrudnienia, co się wiąże ze spadkiem stopy bezrobocia. Ponadto bezpośrednie
wsparcie przedsiębiorstw środkami finansowymi wynikającymi z realizacji projektów
dotyczących poszczególnych Programów Operacyjnych, przyczyniła się do poprawy
wyników finansowych polskich przedsiębiorstw, pociągając za sobą wzrost ich
konkurencyjności na wsp?