Rozwój społeczny dziecka w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym i przedszkolnym.

Rozwój psychiczny, fizyczny, emocjonalny oraz społeczny w ciągu całego życia człowieka począwszy od narodzin, a skończywszy na dojrzałym życiu jest bardzo skomplikowany. Wymaga od naszego organizmu bardzo wielu zmian, które następują bez przerwy. Proces ten jest długotrwały jednak stabilizuje się z czasem, dokonuje się, zatem proces socjalizacji.
Według G. Makiełło-Jarży „rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Dziecko od pierwszych chwil po urodzeniu przebywa w środowisku specyficznie ludzkim. Pierwsze kontakty interpersonalne, w jakie wchodzi, są inicjowane przez dorosłych. Stopniowo, w miarę postępów rozwoju psychomotorycznego poszerza się zakres i repertuar aktywności własnej dziecka. Rozwijają się także różnorodne formy aktywności społecznej, które zmieniają się i doskonalą wraz z wiekiem”.
Tak, więc rozwój jednostki przebiega w kontaktach społecznych i dzięki nim jest w dużym stopniu zdeterminowany przez potrzeby, które występują nieuchronnie w różnych okresach i różnych warunkach środowiskowych.

Okres niemowlęcy.
Niemowlę jest od urodzenia istotą społeczną, jednak nie od razu można je nazwać partnerem społecznym, bo dopiero stopniowo staje się zdolne do nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi i wchodzenia z nimi w interakcje.
Niezaradność małego dziecka i brak możliwości samodzielnego zaspokajania najprostszych potrzeb życiowych uzależnia je bezpośrednio od dorosłych, w szczególności od matki. Z nią też związane są pierwsze reakcje społeczne, które tworzą w 3 miesiącu życia tzw. kompleks ożywienia. Poszczególne składniki tej reakcji wyodrębniają się w następnych miesiącach życia jako specyficzne zachowania społeczne. Dziecko wyciąga rączki do osoby dorosłej, która zbliża się do niego, uśmiecha się, naśladuje ruchy mimiczne i wydaje różnorodne dźwięki. Uspołeczniony uśmiech, czyli uśmiech w reakcji na ludzi jest uważany za początek rozwoju społecznego.

Od 4 miesiąca niemowlęta wyrażają niezadowolenie, gdy opiekunowie nie zwracają na nie uwagi, uspokajają się zaś pod wpływem pieszczot.
W 5-6 miesiącu niemowlę odróżnia osoby znane od nieznajomych, których pojawienie się wywołuje reakcję orientacyjną i postawę wyczekiwania albo strach, manifestowany płaczem lub krzykiem. W tym okresie również ciągnąć opiekuna za włosy, ubranie lub chwytać za nos.
Dzieci 7-8 miesięczne próbują zwrócić na siebie uwagę za pomocą gaworzenia i płaczu. Próbują naśladować dźwięki mowy oraz niektóre czynności i gesty.
W 9-10 miesiącu niemowlę usiłuje przyciągnąć uwagę dorosłego wykonując już cały szereg rozmaitych ruchów i gestów, a także naśladuje ruchy dorosłego. W tym samym wieku dziecko podaje samorzutnie zabawki lub inne przedmioty.
W 12 miesiącu życia potrafią powstrzymać się w reakcji na „no, no”, okazują lęk i niechęć wobec obcych-cofają się i krzyczą.
Pod koniec okresu niemowlęcego dzieci potrafią już bawić się ze swym opiekunem, np. w chowanego a nawet same inicjują takie zabawy.

Okres poniemowlęcy.
Wiek poniemowlęcy jest dla dziecka nowym etapem zdobywania doświadczeń i coraz to nowych wyzwań. Dziecko zaczyna być inicjatorem kontaktów społecznych. „W miarę rozwijającej się sprawności lokomocyjnej zdobywa coraz większą swobodę w pokonywaniu przestrzeni, a utrwalona jeszcze w okresie niemowlęcym potrzeba więzi emocjonalno-uczuciowej z dorosłym skłania je do poszukiwania towarzystwa najbliższych, podchodzenia, uśmiechania się do nich a w późniejszych miesiącach również i zagadywania”.
Pozytywny kontakt z otoczeniem jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy dziecka. Mowa kształtuje się w trakcie społecznych kontaktów dziecka z otoczeniem jak również je pogłębia, poszerza i wzbogaca. Mały człowiek potrafiący porozumieć się z otoczeniem za pomocą słów ma dużo większe możliwości utrwalenia więzi społecznej niż ten, który nie potrafi mówić.
Kontakt słowno-społeczny jest przeważnie poprzedzany przez kontakt tzw. działania przedmiotowego, które mówi, iż dziecko nie rozumiejąc jeszcze słów uczy się współdziałać z opiekunem zarówno w zabawie jak i czynnościach podstawowych, wykonywanych codziennie. Współdziałanie to z jednej strony polega na zestrojeniu własnych ruchów z ruchami dorosłego, zaś z drugiej-na naśladownictwie tych ruchów. „Kontakty te stają się szybko bazą, na której rozwijają się powiązania słowno-społeczne dziecka z otoczeniem”.
W ciągu 2 roku życia możemy zauważyć u dziecka pragnienie przebywania z dorosłymi, którzy wzbudzają w nim uczucia pozytywne. Dziecko chętnie współdziała z rodzicem w zakresie czynności dnia codziennego. Można, więc w tym okresie nauczyć je różnych prostych form działania.
Dziecko 3-letnie potrafi już naśladować indywidualne cechy zachowań ludzi, z którymi najczęściej przebywają. Upodobniają się także do swych rodziców wizualnie.
Pod koniec okresu niemowlęcego i na początku 2 roku życia, w pierwszych kontaktach dziecka z rówieśnikami przeważa nastawienie orientacyjno-badawcze. Pojawia się zainteresowanie innymi dziećmi, dziecko dotyka, więc drugie dziecko, popycha je, ciągnie za ręce, włosy, ubranie. Poprzez takie zachowanie i reakcje dziecka zaatakowanego, które płacze, atakuje lub ucieka dziecko atakujące w szybkim tempie zdobywa pierwsze doświadczenia natury społecznej. Szybko, więc dochodzi do „próby sił”, której rezultaty ustalają rodzaj początkowych kontaktów między dziećmi. Już wśród 16-18 miesięcznych dzieci możemy zauważyć małych „agresorów”, terroryzujących swych rówieśników oraz dzieci słabsze, które są bojaźliwe i po każdym niemiłym zetknięciu się z rówieśnikami uciekają do opiekuna lub chowają się po kątach.

Należy, więc zauważyć, iż pierwsze stosunki społeczne tych dzieci zależą głównie od postępowania wychowawczego osoby dorosłej. „Brak opieki pedagogicznej szybko prowadzi do przewagi kontaktów negatywnych miedzy dziećmi, co niesłusznie nieraz uważa się za zjawisko rozwojowe, podczas gdy jest to raczej jeden z wcześniejszych przejawów zaniedbania wychowawczego”.
W okresie tym, bardzo szybko narastają różnorodne reakcje społeczne dziecka w stosunku do rówieśników. Młody człowiek, zatem chętnie naśladuje dobre, jak i złe formy zachowania innych dzieci w grupie.

Wiek przedszkolny.
Przystosowanie form zachowania dziecka do wymagań środowiska społecznego, stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego. Dziecko, które w 3 roku życia jest jeszcze egocentryczne i ledwo zdążyło odróżnić siebie od otoczenia przechodzi w kilku następnych latach głęboką przemianę. Staje się na tyle dostosowaną do otoczenia istotą, że zdolne jest do uczestnictwa we wspólnych zabawach i zajęciach, a w przyszłości dobrze poradzi sobie z szerszą społecznością klasy szkolnej.
Rozwój społeczny dziecka opiera się głównie na różnorodnych kontaktach społecznych, jakie nawiązuje w domu i w przedszkolu. Kontakty w obrębie domu rodzinnego to kontakty z rodzicami i rodzeństwem. Obecnie we współczesnej dwupokoleniowej rodzinie wzrasta rola ojca, który przejmuje wiele obowiązków wychowawczych wobec swych pociech. „Wzajemne kontakty pomiędzy dzieckiem a rodzicami zależą od wielu czynników, tj. postawy rodzicielskie, wiek i wykształcenie rodziców, cechy ich osobowości oraz normy wychowawcze charakterystyczne dla danej kultury”.
Należy, więc zwrócić szczególną uwagę na modele właściwych i niewłaściwych postaw rodzicielskich. M. Ziemska skonstruowała jeden z interesujących modeli tych postaw. Stwierdziła, iż nadmierna koncentracja na dziecku, jak i nadmierny dystans stwarzają ujemne skutki w procesie uczuciowego jak i społecznego rozwoju dziecka. Przeciwstawne postawy pozytywne to akceptowanie młodego człowieka połączone z uznawaniem jego praw, współdziałaniem z nim, przy jednoczesnym pozostawianiu mu swobody.
Rozwijanie kontaktów społecznych występuje także przy starszym lub młodszym rodzeństwie. Choć stosunki są jeszcze niestałe i zależą od przeważającego w danym okresie nastroju uczuciowego to wzbudzają bardzo silne i ważne emocje, zarówno zawiści jak i miłości. „Taki bliski, nasycony emocjami o różnych barwach związek między rodzeństwem stwarza doskonała sytuację do nauki wzajemnego zrozumienia. Rodzeństwo w trakcie wzajemnych kontaktów uczy się, jak wywołać frustrację drugiej osoby, jak ją rozdrażnić, uspokoić i udobruchać, a także, w jaki sposób wziąć na niej odwet”.
Odmiennie niż z rodzeństwem układają się kontakty społeczne dziecka w wieku przedszkolnym z innymi dziećmi, które są towarzyszami zabaw w domu lub przedszkolu. Wyróżniamy tutaj kontakty pozytywne, bezkonfliktowe, tj. przyjaźnie dziecięce, związki koleżeńskie, wzajemna pomoc, oraz kontakty negatywne, które charakteryzują się egoizmem.
Przy nawiązaniu interakcji miedzy dziećmi bardzo ważny jest wpływ szerszego środowiska społecznego, czyli nacisk grupy rówieśniczej na zachowanie się jednostki różni się w zależności od kultury. Również duży wpływ na kontakty społeczne wywiera środowisko wychowawcze, a także znaczenie, jakie mu się w danej kulturze przypisuje.


„ W psychologii amerykańskiej przeważa mniemanie, iż rola rówieśników w procesie socjalizacji małego dziecka jest niewielka, natomiast psychologowie rosyjscy akcentują duże znaczenie oddziaływania grupy rówieśniczej jako kierowanego przez wychowawcę czynnika uspołecznienia jednostki.”
Okres przedszkolny owocuje we wzrost wielu zachowań o charakterze społecznym.
M. B. Parten opisuje dzieci w wieku od 2 do 4 lat, które potrafią „bezczynnie” przyglądać się czynnościom wykonywanym przez innych lub podejmować działania pozostające w związku z obserwowaną przez nie aktywnością. Może to być związek o charakterze kompatybilności, współdziałania lub równorzędności. Z równorzędnością działań mamy do czynienia, gdy dzieci bawią się obok siebie, a nie ze sobą, bawią się niekiedy tymi samymi zabawkami, nie współdziałają jednak w zabawie. Aktywność o charakterze współdziałania występuje wtedy, gdy dzieci bawią się razem, pożyczają i wymieniają zabawki i pomoce do zabawy, wymieniają uwagi dotyczące czynności zabawowych. Jednak w tym wypadku zabawa ta nie jest planowo zorganizowana, nie ma podziału ról i każde dziecko bawi się wedle własnej chęci i zainteresowania. Natomiast kompatybilność polega na wzajemnym uzupełnianiu się dzieci w wykonywanych czynnościach. Ponadto wraz z wiekiem dziecka wzrastają te formy aktywności, które wymagają kontaktów z rówieśnikami. Rzadziej jednak spotykamy się z zachowaniami w trakcie, których nie dochodzi do interakcji społecznych.

Podsumowując możemy, więc stwierdzić, że „przez rozwój społeczny rozumie się szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, iż jednostka ta staje się zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w życiu i działalności społeczeństwa”. W rozwoju społecznym dziecka bardzo ważną rolę odgrywa środowisko. Środowisko obejmuje ogół jednostek, kręgi, grupy inne zbiorowości, z którymi dziecko się styka i które wywierają wpływ na jego zachowanie.
Dla prawidłowego rozwoju społecznego dziecka w wieku niemowlęcym szczególnie ważne są jednak kontakty z dorosłymi, dostatecznie częste i bliskie. Reakcje dziecka są tak jakby odpowiedziami na zachowanie się osób dorosłych, a z kolei własna aktywność dziecka łączy się z oczekiwaniem określonych reakcji innych ludzi. Właśnie w toku współdziałania z dorosłymi dziecko przez naśladownictwo uczy się różnych czynności o charakterze społecznym i przejmuje wzorce zachowania się w konkretnych sytuacjach, uogólniając je potem na sytuacje podobne.
Podstawy zachowań społecznych utrwalonych w okresie niemowlęcym:
- naśladownictwo – począwszy od mimiki twarzy, aż w końcu na całym zachowaniu
- nieśmiałość – reakcje na obcych
- przejawy przywiązania – ciepłe stosunki z matką stanowią motywację do prób nawiązania przyjaznych stosunków z innymi
- zależność – im większa troskliwość tym większe przywiązanie dziecka
- akceptacja autorytetu
- rywalizacja – wyrywanie zabawek
- zwracanie na siebie uwagi poprzez płacz, bicie, chwytanie odzieży (w 2r.ż.)
- współdziałanie społeczne – wspólna zabawa
- przejawy oporu – w 2 połowie 2 roku życia stawia opór wobec otoczenia: płacz, nieposłuszeństwo

Rozwój kontaktów społecznych w okresie poniemowlęcym przebiega u dziecka w ścisłym powiązaniu z rozwojem jego życia uczuciowego. Już pierwsza „odpowiedź mimiczna” niemowlęcia na mimikę dorosłego jest wyrazem nawiązania kontaktu społecznego.
Kontakty małego dziecka z otoczeniem są niezbędnym warunkiem rozwoju jego uczuć, a rozwój życia uczuciowego stwarza potrzebę szukania dalszych kontaktów i umacniania istniejącej już więzi.
Dziecko w wieku przedszkolnym ma już nie tylko do czynienia z rodzicami i rodzeństwem, ale wchodzi powoli w kontakty z innymi dziećmi nie tylko w domu, ale przede wszystkim w przedszkolu. Młody człowiek uczy się współpracy z innymi dziećmi poprzez zabawę. W tym okresie przeważają zabawy równoległe. Dziecko uczy się wzajemnej pomocy, nawiązuje przyjaźnie i związki koleżeńskie.
Wzory zachowań w sytuacjach społecznych okresu wczesnego dzieciństwa:
- współdziałanie (od 4r.ż.)
- rywalizacja – pozytywne, gdy dopinguje do działania
- wspaniałomyślność – gotowość dzielenia się z innymi swoją własnością
- współczucie - pomagają, pocieszają, ale tylko w sytuacjach dla nich zrozumiałych ze względu na wcześniejsze, podobne doświadczenie
- empatia – wczuwanie się w sytuację 2 osoby
- zależność – uzależnienie od innych osób dla pozyskania ich uczuć motywuje do zachowania społecznie aprobowanego
- życzliwość – przejawia się w ten sposób, że chcą dla drugich coś zrobić, lub zrobić z nimi
- bezinteresowność – dzielenie się tym, co posiadają
- naśladownictwo – naśladowanie osoby akceptowanej w grupie społecznej po to, by być też akceptowanym
- okazanie miłości




BIBLIOGRAFIA

¹ M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, „Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego”, Warszawa 1985.
² M. Żebrowska, „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”, PWN, Warszawa 1975.
³ P. E. Bryant, A. M. Colman, “Psychologia rozwojowa”, Poznań 1997.
4 Witryny internetowe.