Bismarcka wojna z Kościołem. Kulturkampf 1871-1878

Niemcy były od średniowiecza rozbite na szereg księstw, monarchii, wolnych miast a nawet biskupstw będących samodzielnymi organizacjami państwowymi. Tym zbiorowiskiem państw władał teoretycznie cesarz, którym od poł. XV w. był przedstawiciel dynastii Habsburgów. Rezydował on w Wiedniu i pod swą bezpośrednią władzą miał Austrię, Czechy i Węgry. Te rozległe domeny czyniły z Habsburgów potężnych monarchów ale w samej Rzeszy niemieccy książęta uznawali tylko ich teoretyczne zwierzchnictwo. Dopiero Napoleon Bonaparte w roku 1806 zmusił kolejnego z Habsburgów do rezygnacji z tytułu cesarza Niemiec i przyjęcia tytułu cesarza Austrii. W tym momencie zakończyła swoje istnienie tzw. pierwsza Rzesza, istniejąca od cesarskiej koronacji Ottona I w X w. Jednak państwa niemieckie pozostawały nadal pod zwierzchnictwem Austrii w ramach Związku Niemieckiego. Aspiracje narodowe i tendencje zjednoczeniowe nasiliły się w XIX w., o czym świadczą wydarzenia Wiosny Ludów. Nieudane wówczas próby oddolnego zjednoczenia kontynuował w latach późniejszych kanclerz Prus – Otto von Bismarck. Miało to być zjednoczenie odgórne, przeprowadzone „krwią i żelazem”, dlatego doprowadził on do wojen z Danią(1864) i Austrią(1866). Zwycięstwa w tych wojnach umożliwiły zajęcie Prusom hegemonistycznej pozycji wśród państw niemieckich. Wojna francusko- pruska, zakończona zwycięstwem wywołała euforię w państwach niemieckich. To ”ogólnoniemieckie” zwycięstwo wykorzystał Bismarck, gromadząc w Wersalu wszystkich władców niemieckich. W sali lustrzanej pałacu wersalskiego, 18.01.1871r. proklamowano Cesarstwo Niemieckie. Pierwszym Cesarzem Drugiej Rzeszy został król pruski Wilhelm. W ramach Cesarstwa kraje niemieckie zachowały znaczną odrębność. Powołano jednak ogólno niemiecki parlament.

Bismarck i najsilniejsza wówczas partia polityczna w Niemczech, czyli narodowi liberałowie, ze szczególną nieufnością patrzyli na katolików.
W 1870 roku powstała partia „Centrum”, polityczna reprezentacja katolików. Kładła ona nacisk na zachowanie struktury federalnej i w obawie przed dominacją protestantów domagała się wprowadzenia do konstytucji praw gwarantujących dotychczasową pozycję Kościoła katolickiego. Liderem partii był Ludwig Windthorst- były minister zlikwidowanego w 1866r. Królestwa Hanoweru.

Z innych niż Bismarck powodów krytykowali kościół narodowi liberałowie. Zarzucali mu wstecznictwo i szerzenie zabobonu. Ich podejrzliwość wzbudziły też polityczne kroki Stolicy Apostolskiej. Podczas soboru watykańskiego przyjęto dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności. W opinii „żelaznego kanclerza” jak nazywano Bismarcka, mogło to stanowić instrument ingerencji w sprawy wewnętrzne Niemiec. Falę oburzeń wywołał także dogmat o niepokalanym poczęciu Najświętszej Marii Panny. Po zwycięstwach nad katolicką Austrią i Francją wielu liberałów uważało iż nadszedł czas na ostateczną rozprawę z papiestwem, swoiste dokończenie reformacji, tym razem w imię obrony z takim trudem odzyskanej jedności Niemiec. Zagrażać jej miał ultramontanizm, czyli lojalność katolików wobec rezydującego za granicą ( po drugiej stronie Alp) papieża. Kościół katolicki uznano za jedną z głównych przeszkód na drodze do postępu. Tak więc Bismarckowi chodziło o względy natury politycznej, a dla liberałów był to bój o zasady.

Początkowa rząd sprzyjał próbo rozbicia jedności kościoła katolickiego w Niemczech. Pojawiła się bowiem grupa starokatolików, wywodząca się głównie z kręgów uniwersyteckich Bonn, Monachium czy Wrocławia. Ale tylko niewielka ich część sprzeciwiała się dogmatowi o nieomylności papieża. W lipcu 1871r. Zlikwidowano katolicki referat w pruskim Ministerstwie Wyznań, oskarżając go o zbyt bliskie związki z Polakami. Także samego Windthorsta oskarżono o knowanie z Polakami. Wkrótce Reichstag przyjął ustawy ograniczające dotychczasowe swobody Kościoła. Już w listopadzie 1871r. nowelizowano kodeks karny, wprowadzając tzw. paragraf kazalniczy. Przewidywał on karę do dwóch lat więzienia za wygłaszanie na miejscach kultu treści antypaństwowych. W styczniu 1872 na czele pruskiego Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego Bismarck postawił wojującego liberała i formalistę, prawnika Adalberta Falka. W Prusach zaczęła obowiązywać ustawa o nadzorze szkolnym. W lipcu 1872r. Reichstag przyjął ustawę o jezuitach, których powszechnie oskarżono o to, że są emisariuszami papieża. Zakon ten w Niemczech został rozwiązany, a jego zagraniczni członkowie wydaleni z kraju. Niemieckich jezuitów poddano nadzorowi policji, która mogła zakazać im pobytu w danej miejscowości bądź wskazać nowe miejsce zamieszkania. Bundesrat poszerzył tą ustawę, zakazując jezuitom posługi w kościołach i szkołach oraz prowadzenie misji. Jeszcze dalej poszedł Falk, który tak zinterpretował przepisy, Ze jezuitom zakazano wszelkiej pracy duszpasterskiej: głoszenia kazań, odprawiania mszy, wysłuchiwania spowiedzi czy udzielania sakramentów. W następnym roku ustawodawstwo to rozciągnęło się na inne zakony. W wyniku tej akcji zlikwidowano prawie trzysta klasztorów. Jeszcze dalej poszedł pruski Landtag, który w maju1875r. przyjął ustawę o usunięciu z Prus wszystkich zakonów poza szpitalnymi. Te zostały poddane nadzorowi państwa.
Najważniejsze ustawy Kulturkampf, czyli walki o kulturę, jak wkrótce zaczęto nazywać spór państwa z kościołem, przyjęto w maju 1873r. Dzięki nim państwo uzyskiwało wpływ na obstawę stanowisk kościelnych. Przyszły ksiądz musiał ukończyć niemieckie gimnazjum, trzyletnie studium teologiczne na niemieckim uniwersytecie, zakończone m.in. egzaminem państwowym z historii, kultury i literatury niemieckiej. Poza tym państwo zastrzegało sobie prawo weta przy mianowaniu na stanowiska kościelne. W marcu 1874r. wprowadzono przymusowo śluby cywilne oraz świecki system metryk urodzeń, małżeństw i zgonów. Ostatnią ustawą antykościelną było objęcie w czerwcu 1876r. kontrolą państwa majątku diecezjalnego. Kościół zdecydowanie sprzeciwił się tym zmianom i odmówił podporządkowania się. Nie uznając ustaw majowych, prowadził własna politykę personalną. W maju 1873r. biskupi w liście pasterskim zaapelowali do wiernych o bierny opór wobec ustawodawstwa Kulturkampf. Papież uznał je za nieobowiązujące. Księża, którzy pogodzili się z nowymi prawami zostali ekskomunikowani. Zebrało się jednak ledwie 12. Państwo nakładało na niepokornych grzywny. Gdy ci odmawiali ich płacenia, trafiali do więzień, a ich majątki szły pod młotek.
Państwo różnymi sposobami popierało starokatolików i tzw. katolików państwowych, czyli tych nielicznych, którzy formalnie podporządkowali się nowemu ustawodawstwu. W ramach represji objęto obowiązkiem służby wojskowej studentów seminariów duchownych i rozwiązano stowarzyszenia maryjne. W grudniu 1873r. zniesiono formułę przysięgi na wierność królowi składaną przez biskupów. W 1875r. przyjęto tzw. ustawę zaporową(Sperrgesetz- ustawa prohibicyjna, zabraniająca przywozu albo wywozu). Zawieszała ona państwowe dotacje na rzecz Kościoła katolickiego. Ci, którzy zdecydowali się na ten krok, określano powszechnie mianem „ księży państwowych”. Kościół stawiał sobie za punkt honoru, aby nie brać od państwa żadnych pieniędzy.

Polityka Kulturkampf zakończyła się fiaskiem i zamiast doprowadzić do politycznego podziału wśród katolików, tylko ich skonsolidowała. Partia centrum z wyborów na wybory powiększała swój stan posiadania w Reichstagu i pruskim Landtagu. Stała się jedyną partią masową skupiającą przedstawicieli wszystkich warstw społecznych. Poza tym za główne zagrożenie dla państwa uznano ruch robotniczy Zażegnaniu sporu pomogła zmiana natronie papieskim. W lutym 1878 umarł nieustępliwy Pius IX. Jego następca Leon XIII rozumiał konieczność Kościoła do zmieniającego się świata. Także Kościół w Niemczech zmęczony był długoletnim i kosztownym oporem. To wszystko przyczyniło się do rozpoczęcia tajnych negocjacji za pośrednictwem niemieckiego ambasadora w Wiedniu. Pominięto w nich Falka i polityków „ Centrum”. W lipcu 1879r., po konflikcie z samym Wilhelmem I o zakres zmian w ustawodawstwie dotyczącym Kościoła ewangelickiego, odszedł ze stanowiska Falk. Mimo nacisków kurii politycy partii „Centrum” obstawali przy dotychczasowym, pryncypialnym stanowisku, pozostając w twardej opozycji, i nie poparli ani ustaw socjalistycznych, ani rządowych planów powiększenia armii. Dyplomaci watykańscy coraz częściej zarzucali im demagogię. Przełom nastąpił w marcu 1880r., gdy Leon XIII zgodził się na konsultowanie z władzami państwowymi kandydatów na proboszczów. Wstrząśnięty Windthorst odebrał to jako cios w plecy. Od tego czasu rząd stopniowo wycofywał się z polityki Kulturkampf. W latach 1880-1883 przyjęto trzy tzw. ustawy łagodzące(Milderunggesetze- e Milderung- złagodzenie). Zlikwidowano też wszystkie wakaty. W 1882r. Leon XIII uroczyście ogłosił, że uważa Kulturkampf za zakończony. Państwo pozostawiło świecki nadzór szkolny, śluby cywilne, świeckie rozwody i obowiązek powiadamiania władz państwa o zmianach w obsadzie stanowisk duchownych. Ustawa o jezuitach została w pełni zniesiona w 1917r., podczas gdy paragraf kazalniczy wykreślono z kodeksu karnego dopiero w 1953r. Sam Kościół wyszedł z walki o kulturę obronną ręką, zachowując wewnętrzną autonomię. Pogorszeniu uległy stosunki katolików z protestantami. Choć w wielu sprawach skłonna do współpracy z rządem partia „Centrum”, aż do wybuchu wielkiej wojny pozostawała w opozycji.