Transformacja Systemowa i Gospodarcza w Polsce po II Wojnie Światowej.

Aby przedstawić złożoność materii transformacji systemowej w Polsce w latach 1945-1990 należy zacząć od źródła powstania państwa komunistycznego po zakończeniu II Wojny Światowej,
Kształt i ustrój tego państwa został określony przez Wielką Trójkę na konferencji w Teheranie w dniach 28 XI ? 1 XII 1943 roku. Należy przypomnieć iż stosunki polsko-radzieckie w tym czasie były zerwane a zachodni alianci nie byli w stanie ich przywrócić w formie dla Polski korzystnej. Tak więc decyzję o losie przyszłej Polski podjęto bez udział jej przedstawicieli. Konferencja Poczdamska przesądziła sprawę granic Polski opierając je na Odrze i linii Curzona. Stalin uzyskał również zgodę na sformułowanie polskiego urzędu ?przyjaznego? w stosunkach do ZSRR. Stalin przejął całkowitą inicjatywę jeśli chodzi o sprawy Polski. Jego silną pozycję w tej kwestii umacniały sukcesy Armii Czerwonej na froncie wschodnim. Polityczne zaplecze ZSRR w Polsce czyli PPR ( Polska Partia Robotnicza) KRN ( Krajowa Rada Narodowa) a następnie PKWN ( Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego), zdecydowały o przyszłym ustroju Polski całkowicie podporządkowanym ZSRR.
Nowa władza jeszcze na terenie Polski lubelskiej wprowadza pierwsze decyzje gospodarcze. Wobec trudnej sytuacji gospodarczej (zniszczenia wojenne) wprowadza drastyczną wymianę pieniędzy ( dotychczas: marki niemieckie, ruble) na nowe polskie złote, Powstaje Narodowy Bank Polski. Ostatecznie po naradach Wielkiej Trójki powstaje Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej na zasadzie fuzji z KRN z Bierutem na czele
28 VI 1945 roku TRJN. Na jego czele stanął Osóbka-Morawski a wicepremierami Gomółka i Mikołajczyk.
Ostateczne kształty powojennej rzeczywistości Polski nadaje konferencja w Poczdamie ( Stalin, Truman, Churchill) uznają TRJN i zobowiązują go do przeprowadzenia wolnych wyborów. Powierzchnia państwa Polskiego to 311,7 tys. Kilometrów kwadratowych a ludność to 23,9 mln osób.
PKWN decyduje się również na szybką reformę rolną. Wprowadzono przymusową i nieodpłatną parcelację majątków. Chłopi otrzymaną ziemię mieli spłacić w wysokości jednorocznych zbiorów ( zależność rozkładano na 10-20 lat). Chociaż decyzje te nie dotyczą jeszcze całej wyzwolonej Polski ( tylko tereny Polski Lubelskiej) dają one pewien obraz tego, co będzie się dziać w gospodarce w przyszłości.
W między czasie powstaje Rząd Tymczasowy RP. 8 V 1945 roku przynosi zakończenie działań wojennych w Europie. Polska po okresie istnienia dwóch ośrodków władzy (PKWN oraz rząd RP w Londynie) musi ustanowić władzę jednolitą. Początkowo życie polityczne mogło jeszcze przypominać wolne i niezależne. 22 VIII roku Powstaje Polskie Stronnictwo Ludowe na czele z Witosem i Mikołajczykiem. Ugrupowanie to staje się opozycyjne i mimo recesji i szykan ze strony komunistów zwiększało swe szeregi. Rolę wiodącą miała jednak PPR która kontrolowała rozwój nowych partii lub niezależność już istniejących. Istniały również inne ruchy polityczne jak środowisko ?Tygodnika Powszechnego? pod patronatem arcybiskupa Sapiehy czy ruch Piaseckiego. Jednak z czasem terror wobec tych ugrupowań miał doprowadzić do władzy jednej partii. Pierwszą koncepcją stworzenia takiej partii była koncepcja bloku wyborczego. Utworzyły go PPR, PPS, SL, SD. Wybory odwlekano a zamiast nich zorganizowano referendum. Zachęcając do głosowania 3xTak rząd odrzucił wszelkie pozory etyki.
Pytania to:
1Czy jesteś za zniesieniem senatu?
2.Czy jesteś za utrwalaniem reform społeczno-gospodarczych?
4.Czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej?
Niestety nie zapytano czy Polska ma zostać krajem suwerennym demokratycznym czy totalitarnym wasalem ZSRR. Referendum przeprowadzono 30 VI 1946 roku. Wyniki oficjalne mówiły o frekwencji 85,3% a wyniki kształtowały się następująco ( odpowiedzi na ?tak?) 1 pytanie 68,2% na 2 pytanie 77,3% a na 3 pytanie 91,4%. Wyniki oczywiście sfałszowano.
Wybory do sejmu odbyły się 19 I 1947 roku. Odbywały się pod presją i nadzorem władz. Oficjalne wyniki mówiły o frekwencji ? 89,9%. 80,1% miało głosować na ?blok?, 10,3% na PSL, 4,7% na SP a 3,5% na PSL ?Nowe Wyzwolenie?. Wyniki te były sfałszowane. 394 mandaty były obsadzone przez posłusznych rządowi posłów, zaś 28 przez PSL. 5 Lutego Bierut został wybrany prezydentem Rzeczypospolitej. 6 Lutego zaprzysiężono nowy rząd, którego premierem został Cyrankiewicz. W październiku 1947 Mikołajczyk musi uciekać z kraju.
Sytuacja rolnictwa: Zniszczenia w rolnictwie były ogromne. Od jesieni 1945 głównym źródłem pomocy dla wsi stały się dostawy UNRRA. System dostaw obowiązkowych zniesiono tuż przed referendum w połowie 1946r. Państwo uzyskiwało odtąd produkty rolne na zaopatrzenie kartkowe. Władze obciążały rolników wysokimi podatkami i opłatami.
Nacjonalizacja przemysłu: w połowie 1945 roku państwo zarządzało 10% zakładów przemysłowych ale zatrudniało prawie ? robotników. Resztę zatrudniał sektor prywatny. Później następowało przechodzenie pod zarząd państwowy kolejnych fabryk i zakładów. Istniało Ministerstwo Przemysłu, które kontrolowało działalność przedsiębiorstw państwowych jak i prywatnych. Brak surowców i niedobór produkcji ograniczał odbudowę przemysłu. Jedynym towarem eksportowym był węgiel. Ustawa o nacjonalizacji przemysłu w Polsce przyjęta przez KRN 3 I 1946 roku zakładała przejęcie na własność państwa bez odszkodowania przedsiębiorstw należących do Niemców, spółek kontrolowanych przez Niemców. Realizacja ustawy praktycznie zlikwidowała resztki polskiej burżuazji przemysłowej.
Powstanie PZPR ? W marcu 1948 roku Cyrankiewicz pojechał do Moskwy na spotkanie ze Stalinem: tam też najwyraźniej zrodził się projekt utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Powstanie PZPR-u ogłosił w dniach 15-21 XII 1948 roku Bierut na Kongresie Zjednoczeniowym PPR-u ? PPS-u. Przewodniczącym KC PZPR został Bierut.
Plan trzyletni nie przewidywał żadnych dalszych kroków w kierunku nacjonalizacji przemysłu. Głównym celem planu na lata 1947-1949 było ?podniesienie stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego?. Po odrzuceniu przez Polskę planu Marshalla, podpisano umowę handlową z ZSRR. ZSRR współpracy na sumę 2 miliardów rubli na okres 4 lat. W czasie planu 3-letniego przedsiębiorcy zaprzestali działalności nie mogąc się utrzymać. Wprowadzono obowiązek oszczędzania przez obywateli w formie Społecznego Funduszu Oszczędzania ? rodzaju przymusowej pożyczki państwowej bez oprocentowania. Generalna strategia bloku gospodarczego, wykreślona przez Kreml, przewidywała powielenie przez wszystkie kraje obozu wzoru industrializacji radzieckiej dla przeobrażenia społeczeństwa oraz wzmocnienia państwa przez rozwój przemysłu ciężkiego zbrojeń.
Nowa konstytucja uchwalona została 22 VII 1952 r. Została opracowana według wzorów radzieckich, pozwalając na dowolną interpretację. Art. 1 mówił ?Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem demokracji ludowej? Zamiast tradycyjnego podziału władz, Konstytucja PRL wprowadza organy ?władzy państwowej? ? Sejm, Rada Państwa i rady narodowe, oraz organy ?administracji państwowej? rząd i ministerstwa. Najwyższym organem ?władzy państwowej? miał być Sejm. Wybory miały odbywać się co 4 lata i miały być powszechne, tajne, równe, bezpośrednie. Rozpisano nowe wybory. Odbyły się one 26 X 1952 roku w atmosferze zastraszenia i propagandy. Oficjalne wyniki: frekwencja 95%. 99,8% głosów padło na jedyną listę Frontu Narodowego (PZPR, ZSL i SD). Premierem został Bierut. W dziedzinie gospodarki bezwzględny priorytet przyznano przemysłowi ciężkiemu. Plan sześcioletni na lata 1950-1955 został opracowany przez tzw. Metalożerców, którzy domagali się nieograniczonej produkcji żelaza i stali. W dziedzinie rolnictwa absolutne pierwszeństwo przyznano przymusowej kolektywizacji. Kampania polegająca na pozbawieniu chłopów prawa własności ziemi i zamykanie ich w PGR-ach nabierała coraz większego impetu. Przez cały okres planu 6-letniego napięcie inflacyjne na rynku stale rosło. Pod względem spożycia Plan 6-letni oznaczał stagnację. Rok 1956 w Polsce stoi pod znakiem odwilży (po śmierci Stalina 5 III 1953 roku) Sejm uchwalił amnestię. Władzę w ZSRR przejmuje Nikita Chruszczow. W Polsce narasta fala krytyki wobec władz i terroru służb bezpieczeństwa. W Poznaniu robotnicy Cegielskiego zorganizowali strajk. 28 VI 1956 roku ruszyli w pochodzie i natarli na budynek Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) Padły strzały byli ranni i zabici. Strajk stłumiono dopiero przez wojska pancerne Śląskiego Okręgu Wojskowego. Począwszy od roku 1956, zaczęły się powtarzać poważne kryzysy polityczne w latach 1968, 1970, 1976.
VIII Plenum przynosi sukces Gomółce i on przejmuje władzę, zostaje I sekretarzem. W wyborach powszechnych z 20 I 1957 roku wyborcom przedstawiono 722 kandydatów w tym także bezpartyjnych, ubiegających się o 459 mandatów. Ale listę przygotowała partia. Wyniki oficjalne. Frekwencja 94% . 98% głosów padło na Front Jedności Narodowej. Przewodniczącym Rady Państwa został Zawadzki a premierem zaś ponownie Cyrankiewicz.
Cyrankiewicz lipcu 1957 roku uchwalono Plan pięcioletni (1956-1960) zakładał priorytet dla poprawy materialnego położenia ludności przy jednoczesnym tworzeniu przesłanek dalszego rozwoju gospodarki socjalistycznej. Wobec trudności finansowych PRL uzyskała w czerwcu 1957 roku po raz pierwszy po wojnie 95 mln. Dolarów kredytu z USA. Koniec 1960r. to zakończenie realizacji planu 5-letniego. Nowy plan pięcioletni na lata 1961-1965 przyjęto na II Zjeździe PZPR w marcu 1959r, oznaczało to kontynuację polityki przyspieszenia akumulacji. W ramach 5-latki dochód narodowy miał się zwiększyć o 41% spożycie ? o 31%, płace realne ? o 23%, inwestycje ? o 50% a zatrudnienie ? o 9%. Na płaszczyźnie polityki wewnętrznej w latach 1961;1968 Gomółka stopniowo tracił szacunek i rozmach polityczny. W latach sześćdziesiątych dążenie kraju do samowystarczalności ? zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa ? natrafiły na szereg trudności. Nowy plan pięcioletni przyjęto na IV zjeździe PZPR w czerwcu 1964r. Plan obejmował lata 1966-1970 i zakładał wzrost dochodu narodowego o 34%.
Wiosną 1965r upłynęła kolejna kadencja Sejmu. Głosowanie na kandydatów wybranych pod dyktando partii odbyło się w końcu maja 1965r. Frekwencja 97%, na listę FJN 99%. Premierem znów mianowano Cyrankiewicza. Rok 1968 przynosi w Polsce fale zamieszek wywołanych zakazem wystawiania ?Dziadów? Protestowali przede wszystkim studenci krakowscy. Zamieszki brutalnie spacyfikowano a demonstrantów aresztowano. Kryzys z grudnia 1970 został wywołany został w wyniku najzwyklejszej niezręczności reżimu, który stracił wszelki kontakt z rzeczywistością. Zarządzono podwyżki cen sięgające 20%. Miały zostać one wprowadzone jednorazowo i na domiar złego w tygodniu poprzedzającym Boże Narodzenie. Decyzja ta wywołała falę protestów i strajków. Największe wybuchły w Trójmieście gdzie protestowali stoczniowcy. Strajki zostały krwawo stłumione. Strajk wybuch w PZPR ? do władzy doszedł Edward Gierek jako I sekretarz. Nowe władze przyjęły zmodyfikowany plan 5-letni na lata 1971-1975. W 1972 odbywają się kolejne wybory do Sejmu. Jak można przypuszczać znów wygrywa lista FJN z 99,5% głosów przy 98% frekwencji. Nowym przewodniczącym Rady Państwa został Jabłoński. Po VII zjeździe PZPR 10 II 1976r. Sejm przegłosowuje projekt nowej konstytucji. Artykuł 1 mówi, iż PRL jest ?państwem socjalistycznym? Dodano artykuł 3 w brzmieniu ? przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest PZPR.? Przy narastającym kryzysie odbywają się nowe wybory do Sejmu. 21 III 1976. Wynik: frekwencja 98%. Głosy na listę FJN 99%. Wyniki jak zawsze sfałszowano. Przewodniczącym Rady Państwa został Jabłoński a premierem mianowano Jarosiewicza.
Wiosną 1976 pojawia się rozwój ruchu opozycyjnego. Podwyżki cen wywołały kolejne strajki. (?Ursus? Radom). Manifestacje ponownie spacyfikowały oddziały MO. 23 IX 1976 roku 14 osób ogłasza powstanie KOR-u ( Komitet Obrony Robotników)
W okresie 1970-1980 następuje załamanie gospodarki. Władze tłumaczyły iż przyczyny tkwią w światowej recesji. Zaciągnięto nowe kredyty powiększając zadłużenie. Próby wyjścia z sytuacji negatywnie odbiły się na energetyce i transporcie. Spowodowało to załamanie dostaw energii. Druga połowa lat siedemdziesiątych to załamanie rolnictwa. Globalny dług PRL wzrósł z 12,1 mld dolarów grudniu 1976 do 22,3 mld. Dolarów pod koniec 1979r.Gospodarka Polska zbliżała się do bankructwa. Także sytuacja polityczna jest bardzo napięta. Powstają pierwsze wolne związki zawodowe w Katowicach. Na sytuację polityczną i rozwój opozycji ma wpływ wybranie na papieża Jana Pawła II Polaka, kardynała Karola Wojtyły ? 16 X 1978r. 23 III 1980r odbywają się nowe wybory. Oficjalne wyniki: frekwencja 99%. Prawdziwa frekwencja nie jest znana. Przewodniczącym Rady Państwa został Jabłoński a premierem Babich. W lipcu 1980 podwyżka cen znów wywołuje masowe protesty. Manifestacje szybko się rozszerzały a działania władz tylko je potęgowały. Porozumienie przynosi zgodę władz na powstawanie nowych wolnych związków zawodowych. Noc z 5 na 6 września przynosi zmianę we władzach partii. Gierka, który miał zawał serca zastępuje Kania. 17 IX gdański MKS ogłasza utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego ?Solidarność? na czele którego stanął Lech Wałęsa. 11 II 1981 premierem zostaje gen. Wojciech Jaruzelski. 5 IX 1980r rozpoczyna się I tura Zjazdu Związku ?Solidarność?, pierwszego od 40 lat demokratycznie wybranego gremium reprezentującego większość społeczeństwa. 26 IX zaczęła się II tura zjazdu. Lipiński Likwiduje KOR. Zjazd wybrał też nowe władze ?Solidarności? Po uzyskaniu 55% głosów Wałęsa został przewodniczącym Komisji Krajowej ?Solidarność?. 16-18 X I sekretarzem partii zostaje gen. Jaruzelski.
W niedzielę 13 XII 1981r gen. Jaruzelski poinformował społeczeństwo o wprowadzeniu stanu wojennego. Wojskowy przewrót rozpoczął się już przed północą, gdy zablokowano połączenia telefoniczne. Wprowadzając stan wojenny internowano 6,6 tyś. Działaczy związkowych i politycznych, wprowadzono godzinę policyjną i ograniczono swobodę poruszania. Pod względem prawnym stan wojenny był zamachem stanu. ?Solidarność? odpowiedziała strajkami. Wszystkie wystąpienia brutalnie tłumiły oddziały ZOMO. W kopalni ?Wujek? zastrzelono 9 strajkujących górników. 18 XII 1982 Sejm zawiesza stan wojenny. 22 VII 1983 zniesiono stan wojenny na terenie Polski. Ogłoszono też częściową amnestię. W 1982 Polska gospodarka ulegała dalszemu rozkładowi. W 1988 roku łączne zadłużenie Polski wyniosło 40 mld. Dolarów. Było to zadłużenie praktycznie nieściągalne.
W 1984 podpisano porozumienie polsko-radzieckie o współpracy do roku 2000. Obie strony nie miały sobie do zaoferowania niczego co mogłoby przełamać zacofanie technologiczne i niedobór kapitału w obu krajach. Kolejne wybory parlamentarne odbyły się 13 X 1985. Frekwencja wyniosła 79%. Znów wystawiono tylko jedną listę firmowaną przez Patryjotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego. W połowie 1987 roku władze zaczęły reklamować drugi etap reformy gospodarczej. W tezach oficjalnych pojawiły się jednak również deklaracje na rzecz gospodarki rynkowej. Wyrazem pewnej liberalizacji w tej strefie było zalegalizowanie powstałego we wrześniu 1987r Towarzystwa Gospodarczego stawiającego sobie za cel rozwój prywatnej inicjatywy. Władze zaproponowały referendum, która odbyło się 29 XI 1987 roku Zadano na nim następujące pytania:
1.Czy wyrażasz zgodę na reformę gospodarczą?
Drugie pytanie dotyczyło polskiej drogi demokratyzacji.
Frekwencja: 68% Na 1 pytanie odpowiedziało twierdząco 44% biorących udział w referendum. Na drugie 46%. Władze przegrały referendum lecz jednak uznały, że referendum nie dało rozstrzygnięcia.
Polityka Gorbaczowa w ZSRR daje Polsce możliwość wejścia na nową ?suwerenną drogę?
Przez Polskę przechodzi wiosenna a potem letnia fala strajków. Przygotowywano się do rozmów ?okrągłego stołu? 27 IX nowym premierem został Rakowski. Rozmowy ?okrągłego stołu? rozpoczęły się 6 II 1989 roku. W pałacu Urzędu Rady Ministrów w Warszawie.
5 IV doszło do podpisania dokumentów ?okrągłego stołu? Najważniejsze stało się porozumienie polityczne oznaczające powrót ?Solidarności? na scenę polityczną oraz kontrakt przedwyborczy. Termin wyborów ustalono na początek czerwca a prezydenta miało wybierać Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat).
7 IV Sejm uchwalił nową ordynację wyborczą i zmienił konstytucję wprowadzając instytucje prezydenta i Senatu. Atmosfera przedwyborcza była napięta. 4 VI 1989 odbyły się pierwsze, częściowo wolne wybory w powojennej Polsce. Frekwencja : 62%. Pierwsza tura to wielki sukces opozycji. Na 161 przewidzianych dla niej miejsc wprowadzono od razu 160 kandydatów a na 100 miejsc w Senacie ? 92. W 1989 roku nastąpiło wyraźne załamanie gospodarcze. Rząd Rakowskiego dopuścił się przyspieszenia inflacji. Chaos gospodarczy sięgnął zenitu. Produkcja spadła, sklepy były kompletnie puste, deficyt budżetowy zwiększał się lawinowo. 1 VIII po odrzuceniu propozycji Jaruzelskiego by premierem został gen. Kiszczak, Jaruzelski powierzył misje tworzenia nowego rządu Mazowieckiemu. 24 VIII Sejm powołał na urząd premiera Mazowieckiego. Jesienią 1989 roku zaczął się lawinowy proces rozpadu systemu komunistycznego w regionie. 29 XII 1989 Sejm dokonał zmian w konstytucji, które formalnie zakończyły istnienie PRL. Zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska. RP określano jako demokratyczne państwo prawa, w którym władza zwierzchnia należała do narodu, a sprawowana przez przedstawicieli wybranych do Sejmu, Senatu i Samorządu terytorialnego. Dopuszczano nieskrępowany rozwój partii politycznych. Wykreślono wzmianki o socjalizmie gospodarce planowej. Przywrócono godło państwowe ? orła w koronie. W 1990 roku zjawisko handlu ulicznego stało się najbardziej widocznym znakiem przemian gospodarczych. 1990 roku rozpoczęto proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych , choć postęp był bardzo powolny.
Tak oto rysuje się okres ciężkiej i skomplikowanej drogi państwa polskiego od reżimu komunistycznego narzuconego nam po II Wojnie Światowej do państwa demokratycznego wywalczonego przez zgnębiony naród dzięki ?Solidarności?