Holokaust

Holocaust, (całopalenie - termin angielski, pochodzący z kościelnej łaciny holocaustum, z gr. holo-kautóo - spalam ofiarę w całości), spolszczenie: holokaust – określenie stosowane do prześladowań i zagłady milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej. Jest synonimem pojęcia Szoah, Szoa (hebr. שואה - całkowita zagłada, zniszczenie), uważanego przez niektórych za stosowniejsze, gdyż nie odwołujące się do pozytywnego znaczenia całopalenia. W Polsce używa się ponadto terminu „Zagłada”.
Polityka zagłady rozpętana w 1942 roku, trwała ok. 30 miesięcy (poprzedzała ją akcja T4, obejmująca zagładę osób psychicznie chorych, w czasie której opracowano "technologię" masowych mordów). Liczba ofiar holocaustu jest szacowana na 5-6 milionów, choć dokładna liczba nie jest znana z powodu braku kompletnych ewidencji oraz systematycznego niszczenia archiwów i zacierania śladów przez władze niemieckie w obliczu klęski wojennej. Jedna trzecia tej liczby, czyli ok. 2 miliony, stanowiły dzieci.
Polityka nazistów wobec Żydów

Partia nazistowska i jej przywódca Adolf Hitler po dojściu do władzy w 1933 rozpoczęli realizację programu rasistowskiego i antysemickiego, przewidującego izolację ludności żydowskiej i stopniowe pozbawienie jej wszelkich praw obywatelskich oraz cywilnych. Wspierano także emigrację Żydów z Niemiec. Główną podstawą prawną dyskryminujących posunięć były ustawy norymberskie z 1936 roku. W okresie przedwojennym Niemcy rozwinęli także uzasadniającą te kroki wielką akcję propagandową. Oskarżali Żydów o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, obejmującego żydowskich bankierów i przemysłowców, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów. Spisek ten miał mieć charakter międzynarodowy; obejmował rzekomo liberałów, socjaldemokratów i komunistów, a także masonów, i inne organizacje społeczno-polityczne przeciwstawiające się ideom nazizmu.

Naziści postrzegali Żydów nie jako wspólnotę wyznaniową czy narodowościową - odrzucali zatem religijną konwersję albo asymilację jako rozwiązanie "problemu żydowskiego". Ich zdaniem Żydzi stanowili rasę, czy raczej mieszankę rasową, której reprezentanci stanowią element szkodliwy z przyczyn genetycznych: takie postrzeganie Żydów skłaniało do izolowania i eliminowania Żydów, a także wszystkich zasymilowanych osób pochodzenia żydowskiego. Propaganda szerzyła te poglądy podpierając się rzekomymi wynikami badań naukowych, sfałszowanej wiedzy historycznej lub antropologicznej. Antysemicka i rasistowska propaganda znalazła już w drugiej połowie lat trzydziestych częściowy oddźwięk wśród Niemców, ale także w innych krajach europejskich, sprzyjając postawom kolaboracji, albo - częściej - obojętności wobec holocaustu.

Po wybuchu wojny polityka nazistów wobec Żydów była wprowadzana w kolejnych krajach europejskich w miarę ich zajmowania przez wojska niemieckie. Przybierało to z reguły formy rejestracji osób pochodzenia żydowskiego, zmuszania do noszenia na ubraniach znaków identyfikacyjnych (najczęściej żółtej gwiazdy Dawida), wprowadzania różnych zakazów i posunięć dyskryminujących, w krajach z liczną ludnością żydowską (m.in. w Polsce) izolację w dzielnicach zamkniętych (gettach), często otoczonych murem. Wobec Żydów łamiących przepisy dyskryminacyjne, albo opuszczających zamknięte dzielnice wprowadzano kary śmierci. Również surowe kary wprowadzano wobec osób pomagających Żydom (w Polsce kara śmierci obowiązywała za pomoc w ukrywaniu się albo za dostarczanie żywności). Koncentracja dużych mas ludzi w niewielkich obszarach powodowała częste choroby, a ograniczone dostawy żywności - częstą śmierć głodową.

Eksterminacja

Początkowo władze niemieckie rozważały wysiedlenie europejskich Żydów (np. za Ural, bądź na Madagaskar). Projekt ten został jednak oceniony jako niemożliwy do przeprowadzenia w warunkach wojny. W związku z tym, podczas Konferencji w Wannsee, 20 stycznia 1942 podjęto decyzję o tzw. "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej" (die Endlösung der Judenfrage), co było sformułowaniem oznaczającym w praktyce politykę zagłady wszystkich Żydów w Europie. Przeprowadzenie operacji powierzono SS, a jej koordynowanie miał prowadzić Obersturmbannführer Adolf Eichmann.

Eksterminacja jednak rozpoczęta została przed oficjalnymi decyzjami. Pierwszym jej aktem były działania Einsatzgruppen SS na terenie ZSRR po inwazji 22 czerwca 1941 roku. Oddziały te, działające wkrótce po wkraczających wojskach niemieckich dokonały zabójstw ponad pół miliona Żydów, a także Cyganów, jeńców wojennych oraz członków partii komunistycznej. Rola tych oddziałów sprowadzała się do spędzania lokalnej ludności żydowskiej i innych osób przeznaczonych do eksterminacji do specjalnych miejsc i masowych rozstrzeliwań, najczęściej za pomocą karabinów maszynowych. Niekiedy wykorzystywano miejscowych kolaborantów do pomocy w morderstwie. W ten sposób dokonano holocaustu Żydów ukraińskich, besarabskich, białoruskich i bałtyckich. Najbardziej znanym miejscem eksterminacji jest wąwóz Babi Jar koło Kijowa, gdzie 29 i 30 września 1941 zamordowano ponad 33.700 Żydów.

Władze nazistowskie oceniły taką metodę zabijania Żydów za zbyt kosztowną (amunicja) i pracochłonną oraz trudną do powtórzenia w krajach, w których terror był słabszy, a działania wojenne dalekie. Na mniejszą skalę eksperymentowano z innym pomysłem: samochodami wydzielającymi gazy spalinowe do ładowni i zabijające znajdujących się w niej ludzi tlenkiem węgla. Jeszcze przed decyzjami Konferencji w Wannsee takich metod użyto w obozie zagłady ludności żydowskiej z wydzielonego Kraju Warty (Wartheland) – Kulmhof. W niektórych obozach stosowano gaz Cyklon B, używany dawniej jako środek owadobójczy.
Pierwszym systematycznym programem eksterminacji Żydów była Einsatz Reinhard, która objęła 2 miliony Żydów zamieszkujących Generalną Gubernię. W ramach tej operacji utworzono obozy zagłady: Belzec koło Bełżca, Sobibor koło wsi Sobibór i Treblinka koło Poniatowa. Poza tymi trzema utworzono także obozy zagłady: Auschwitz II (Birkenau) na terenie wsi Brzezinka koło Oświęcimia, Kulmhof nieopodal Chełmna nad Nerem i Majdanek na obrzeżach Lublina. Wszystkie sześć obozów zagłady umieszczono na ziemiach polskich z powodu utrudniającego pomoc terroru, centralnego położenia Polski, dużej populacji żydowskiej oraz wystarczającej infrastruktury kolejowej. Wszystkie obozy zagłady były niemieckimi instytucjami państwowymi, powstałymi z budżetu państwa niemieckiego, mającymi dostęp do wykwalifikowanej kadry urzędniczej oraz infrastruktury transportowej. Obsługę obozów rekrutowano z niemieckich żołnierzy SS lub z batalionów żołnierzy państw sojuszniczych (przede wszystkim ukraińskie oddziały Waffen-SS).

Eksterminacja obejmowała wszystkie grupy Żydów lub osób uznanych za Żydów, w tym osób starszych, kobiet i dzieci. Systematycznie opróżniono żydowskie getta, przeprowadzano polowanie na Żydów ukrywających się po tzw. stronie aryjskiej, zwożono ludzi z terytoriów okupowanych całej Europy. Wykorzystując pomoc kolaborantów osoby pochodzenia żydowskiego odizolowywano i wysyłano transportem kolejowym do obozów zagłady, gdzie były z reguły bezzwłocznie kierowane do komór gazowych, ich ciała palone, a mienie stawało się własnością III Rzeszy.

Skutkiem prowadzonej przez Niemców polityki eksterminacji Żydów była śmierć 5-6 milionów osób i prawie doszczętna likwidacja wielu społeczności żydowskich, w szczególności zamieszkujących wschodnią Polskę, Galicję, Węgry, Ukrainę. Z tego regionu zniknęła cała kultura sztetli, wszystkie skupiska chasydów, w zaniku pozostał język jidysz. Zginęło wówczas 80-90% Żydów zamieszkałych przed wojną Europę Środkową. Wśród ocalałych wiele osób cierpiało na liczne post-traumatyczne przypadłości psychologiczne. Ich umiejętność opowiadania o przeszłości dojrzewała bardzo powoli.

Rampa w Birkenau, selekcja transportu Żydów prawdopodobnie węgierskich. Zdjęcie zrobione przez SS w 1944 roku
T4

Aktion T4 , E-Aktion (niem.) – nazwa programu realizowanego w III Rzeszy w latach 1939 –1944 polegającego na fizycznej eliminacji (zabijaniu) ludzi niedorozwiniętych psychicznie, przewlekle chorych psychicznie i neurologicznie (schizofrenia, niektóre postacie padaczki, otępienie starcze, pląsawica Huntigtona, stany po zapaleniu mózgowia, ludzie niepoczytalni, chorzy przebywający w zakładach opiekuńczych ponad 5 lat) oraz z niektórymi wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi (niem. „Vernichtung von lebensunwertem Leben“ – „likwidacja życia niewartego życia”). Szacuje się, że w okresie szczytowym tego programu, tj. w latach 1940 – 1941, zabito w jego ramach ponad 70 tys. chorych i kalek, w tym także pensjonariuszy szpitali psychiatrycznych na terenach okupowanych. Od kwietnia 1941 r. program ten rozszerzono o „akcję 14f13“ (niem.„ Aktion 14f13“), obejmującą chorych psychicznie i kalekich nie-niemieckich więźniów obozów koncentracyjnych, w ramach której wymordowano ok. 20 tys. osób.

Aktion T4 była pierwszym masowym mordem ludności dokonywanym przez państwo nazistowskie, podczas którego opracowano „technologię“ grupowego zabijania, zastosowaną później w obozach zagłady.

Akcja ta była także nazywana „eutanazją“ osób upośledzonych – stąd skrót E-Aktion, natomiast szerzej znany skrót T4 pochodzi od adresu biura tego przedsięwzięcia mieszczącego się w Berlinie przy Tiergartenstraße 4. Skrót „14f13“ jest jednym z oznaczeń kodowych używanych w obozach koncentracyjnych przy ewidencji przyczyn zgonów oraz sposobu postępowania z więźniami (niem. "Sonderbehandlung 14f13").

Główne obozy zagłady:

- Belzec koło Bełżca
- Sobibor koło wsi Sobibór
- Treblinka koło Poniatowa
- Auschwitz II (Birkenau) na terenie wsi Brzezinka koło Oświęcimia
- Kulmhof nieopodal Chełmna nad Nerem
- Majdanek na obrzeżach Lublina

cd. w załączniku