Nurt obywatelski w literaturze renesansu

Wzorce osobowe:
W dobie renesansu literatura parenetyczna nadal pozostała modna. Nowa, optymistyczna epoka propagowała nowe wzorce osobowe, ideały godne naśladowania. Nie są to już
średniowieczne posągi rycerza, władcy i świętego.
- wzorowy ziemianin - żyje spokojnie dopatrując dobytku, rozkoszując się darami
natury w każdej porze roku, dbając o harmonię, wypełnianie obowiązków i o
rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz spokojny, szczęśliwy, nie straszna mu starość,
ani śmierć. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie
według rozumu i w bliskości z naturą.
Przykłady literackie:
- "żywot człowieka poczciwego" M. Reja
- "Pieśń o sobótce świętojańskiej" J. Kochanowskiego
- "Żeńcy" Szymonowica
- idealny dworzanin - to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony,
dbały o wytworne maniery i piękno mowy, a także znający sztukę i muzykę
Przykłady literacki:
- "Dworzanin polski" Łukasza Górnickiego
- ideał patrioty - obywatel spełniający swoje powinności wobec państwa, kochający
ojczyznę, stawiający jej dobro ponad prywatę, nie żałujący jej swego starania,
dóbr a w końcu swojego życia
Przykłady literackie:
- dzieła A. Frycza Modrzewskiego
- "Kazania sejmowe" Piotra Skargi
- "Odprawa posłów greckich" J. Kochanowskiego - Antenor
- poeta doctus - człowiek uczony, humanista, typ renesansowego twórcy. Taka jednostka
nie ogranicza się tylko do jednej dziedziny tworzenia, jest to człowiek wszechstronny,
oprócz talentu posiada rozległą wiedzę, wykształcenie, znajomość języków.
Ideał taki realizują renesansowi twórcy, tacy jak J. Kochanowski, Klemens Janicki,
Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Sęp Szarzyński i inni.

Wzorzec szlachcica - ziemianina:
- prezentowany przez Reja, Kochanowskiego
- "Satyra na leniwych chłopów" - w interesie szlachcica leży jak największe
obciążenie pańszczyźniane chłopów
- szlachta rycerska stała się szlachtą ziemiańską
- zanik ducha rycerskiego, konflikt pomiędzy obowiązkiem służenia ojczyźnie
a pozostaniem w domu

Obraz ludzkiego życia w "żywocie człowieka poczciwego" - utwór ten składa się z 3 ksiąg - miał to być tekst idealnej biografii typowego szlachcica ziemianina.
Księga I
dotyczy dzieciństwa i młodości szlachcica, twierdzi iż należy położyć nacisk na
kształcenie moralne, jak również znajomość tradycji i obyczajów, wg Reja nie
trzeba uczęszczać do szkoły, natomiast należy dbać o przyjemności życia i jego
rozrywki. niezbędna są także ćwiczenia fizyczne. Młody szlachcic powinien wyjechać
na dwór, albo wstąpić do wojska. Dzięki pobytowi tam może zyskać wiele cech:
oszczędność, umiejętność gospodarowania, cierpliwość, przyzwyczajenie do surowego
i oszczędnego życia. Ukierunkuje to jego charakter, po tym czasie powinien powrócić do
swojego majątku ziemskiego.
Księga II
Mówi o dalszym życiu człowieka, który musi założyć rodzinę. Powinien on zawsze
dbać o swoje szlachectwo, musi się wystrzegać pychy. Rej zaleca pewną skromność
są one ozdobą człowieka. Szlachcic powinien rozwijać cechy: przyjaźń, brak
popędliwości, dawanie innym dobrodziejstw. Zalecenie bliskiego kontaktu z naturą, gdyż
to daje mu satysfakcję oraz przyjemność, rozwija w nim troskliwość, przywiązanie,
dbałość, miłość, radość.
Księga III
Mówi o starości szlachcica, jest sumą rozważań, sędziwy szlachcic oddał swój majątek
dzieciom, sam natomiast korzysta z przywilejów życia dorosłego, przekazuje młodszym
pokoleniom swoje doświadczenia.

Kształcenie własnej osobowości nie polegało tylko na naśladowaniu idealnych wzorców, lecz przede wszystkim na uczeniu się z własnych błędów, które były wytykane przez znamienitych twórców epoki:
Rej wprowadził do literatury całe niemal życie ówczesnego szlachcica, z jego codziennością, z naiwną nieraz wiedzą o świecie, krytykując zarazem jego największe wady. Z równie ostrą krytyką występował w stosunku do kleru. Jako zwolennik reformacji, miał w tym bardzo ułatwione zadanie, krytyka kościoła i żądanie w nim reform występowały bowiem wówczas wśród najważniejszych postulatów społecznych szlachty. Na podstawie lektury "Krótkiej rozprawy między panem wójtem a plebanem" możemy wskazać
negatywne cechy plebana
- chciwy - sprzedaje odpusty;
- leniwy - zaniedbuje swoje obowiązki;
- nie ma dobrego podejścia do wykonywanego zawodu;
- żądny władzy i pieniędzy;
- wykorzystuje ciemnotę ludu;
- prowadzi mało interesujące msze, nie ma wpływu na wiernych, nie cieszy się ich szacunkiem.
Negatywne cechy pana (szlachty)
- nadużywa władzy;
- wykorzystuje ciemnotę ludu;
- kłóci się między sobą, prowadz liczne spory majątkowe;
- lekceważy interesy państwa
W utworze mamy do czynienia z potępieniem wszelkich antagonizmów. Niestety w rzeczywistości było inaczej. Społeczeństwo było skłócone, a szalchta walczyła z klerem o wszelkiego rodzaju wpływy.

Obraz codziennego życia Polaków w literaturze renesansowej.
"Krótka rozprawa..." Mikołaj Rej
- społeczeństwo skłócone
- kler leni się, nie wypełnia swoich obowiązków
- chłopstwo - biedne, uciśnione
"O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzej Frycz Modrzewski
- wielu biednych i żebraków
- brak opieki nad starcami
- polityczne i naukowe udzielanie się kleru
"Kazania sejmowe" Piotr Skarga
- nierzyczliwość ludzka
- niezgody i rozterki sąsiedzkie
"Żeńcy"
- ciężka praca chłopa
"Odprawa posłów greckich" Jan Kochanowski
- społeczeństwo niedoskonałe, niewytrwałe, delikatne, słabe

Funkcjonowanie urzędów, sejmu, władzy królewskiej w świetle literatury renesansowej
- sądy nie wydają sprawiedliwych wyroków - ("Łaski, czyli o karze za mężobójstwo" Andrzej Frycz Modrzewski)
- duży eksport płodów rolnych, niedostatki na własnym rynku - ("O poprawie RP" - Andrzej Frycz Modrzewski)
- brak jednolitego systemu miar i wag, kontrola jakośi i cen towarów - ("O poprawie RP" - Andrzej Frycz Modrzewski)
- słaba władza królewska - ("Kazania sejmowe" Piotr Skarga)
- podniesienie rangi senatu - ("Kazania sejmowe" Piotr Skarga)
obywatele przedkładają interesy własne nad interesy kraju - ("Odprawa posłów greckich" - Jan Kochanowski)