Powtórka do matury - zagadnienia.
Literatura renesansowa nie stworzyła osobowych ideałów, w jakie obfituje literatura średniowiecza. Natomiast to literatura towarzyszyła człowiekowi w życiu, ukazywała różne modele zgodne z duchem czasu, często miała charakter dydaktyczny, nie szczędziła prawd. Główne hasła towarzyszące literaturze renesansu to: "Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce" Terencjusza, "Carpe diem" Horacego czy "Człowiek nie urodził się dla siebie" Modrzewskiego. Renesansowa literatura wiąże się z szybkim rozwojem miast, rzemiosła i wytwórczości. Bogaci mieszczanie pragnęli żyć w pięknym otoczeniu - zaczęli stawiać wspaniałe rezydencje, zamawiać u artystów dzieła sztuki. Pragnęli korzystać z przyjemności, jakie niesie życie. Zmieniło się również nastawienie do Boga i religii. Ludzie renesansu odrzucili średniowieczny obraz Stwórcy nader surowego, karzącego za każde potknięcie. Teraz Bóg jawił się jako przyjazny, kochający ludzi i wybaczający ojciec, który stworzył zachwycająco piękny świat (Hymn Kochanowskiego "Czego chcesz od nas panie").
poeta doctus – uczony – przykładem jest Kochanowski – najwybitniejszy poeta Polski Słowiańszczyzny. Urodził się w Sycynie(1530 – 1584 w Lublinie) . Studiował na Akademii Krakowskiej, gdy miał zaledwie 15 lat uczył się na uniwersytecie w Królewcu i Padwie. W 1559 powrócił do kraju i poświęcił się służbie dworskiej. W 1570 osiedlił się w Czarnolesie gdzie 5 lat później ożenił się z Dorotą Podlodowską. 1578 zmarła jemu młodsza córka – Urszula, a 3 lata później starsza – Hanna. Napisał fraszki pieśni elegie i treny
dworzanin – szlachcic przebywający na dworze królewskim lub magnackim, wzór towarzyskiej ogłady, znawca dobrych obyczajów, człowiek wykształcony, uczestniczący w życiu kulturalnym dworu, łączący wytworność z zaletami ducha, mężny w czasie wojny, umiarkowany i roztropny w okresie pokoju, mający dobry wpływ na przełożonego. Taki portret zawarł w swym dziele „Dworzanin polski” Łukasz Górnicki, podając w nim jako przykłady postacie z dworu Zygmunta Augusta szlachcic – ziemianin – szlachcic powinien prowadzić życie podporządkowane prawom natury, powinien żyć w harmonii z naturą i wg pór roku. Takie życie zapewnia wew. Spokój, samowystarczalność. Powinien cieszyć się życiem i czerpać radość z owoców swej pracy i to sprawia , że praca staje się prawdziwą przyjemnością , dobry gospodarz i pan życzliwy dla poddanych, powinien kierować się cnotą (Rej „Żywot...” - paranetyczny i Modrzewski „O naprawie RP”) obywatel patriota – np. .Antenor - poważny, rozsądny, nieustępliwy, spokojny, oddany sprawom państwa i kierujący się jego dobrem, stwia miłość ojczyzny ponad dobra materialne i przyjaźń, zabiega o utrzymanie pokoju, znajduje się w najbliższym gronie doradców króla, pozostaje do końca sobą („Odprawa pos..” Kochanowskiego
2.Konrad Wallenrod, a hrabia Roland. Porównaj i oceń postawy tych rycerzy
Oryginał utworu pochodzący z XI w. z Francji był pisarzy wierszem jako pieśń.
1. Ogólne wiadomości o średniowiecznym eposie rycerskim.
Najstarszy odpis datuje się na XII w. lecz dokładniej daty nie znamy. Jak wszystkie utwory średniowieczne jest aninimowy. Dotyczy on lat wojennych Karola Wielkiego z Saracenami tzn. II połowy VIII w. i początek IX w. Karol organizował krucjaty na teren Hiszpanii i tam walczył w imię Boga z niewiernym plemieniem saraceńskim.
2. Treść fragmentów utworu - Walki rycerzy króla Karola Wielkiego z Saracenami.
Fragment "Pieśni o Rolandzie" opisuje przebieg tragicznej klęski tylnej straży armii francuskiej, która w czasie powrotu do Francji po wygranej wojnie, została znienacka zaatakowana i wręcz zmiażdżona. Dowódcą tej straży był hrabia Roland, kwiat rycerstwa średniowiecznego. Miał on okazję wezwać pomoc, ale jego honor mu na to nie pozwalał i postanowił wraz ze swymi rycerzami rozprawić się z poganami. W końcu jednak zginął na wzgórzu polecając się Bogu.
Urywek ten w pełni uwydatnia jego odwagę a także bohaterską obroną rycerzy.
3. Cechy Rolanda jako rycerza średniowiecznego.
Roland był ideałem rycerza średniowiecznego. Posiadł wszystkie zalety rycerza, a więc - honor, który nie pozwolił mu prosić o pomoc, odwagę, która uczyniła go sławnym a także wierność. Roland do końca życia był wierny Bogu i królowi francuskiemu co potwierdził w ostatnich wypowiedzianych zdaniach.Wierość ojczyźnie i przywiązanie do niej (patriotyzm) widać, gdy Roland mówi "Nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę" i kiedy ginie za króla, w imię Boga i ojczyzny - Francji. Był gotowy poświęcić swoje życie dla Boga, ojczyzny i dla damy serca.
Inne cechy rycerza to: nadludzka siła i umiejętność walki, zapał i pragnienie walki, wierość w przyjaźni i męstwo. Ogromnie ważny jest honor rycerza
Adam Mickiewicz stworzył w swojej powieści poetyckiej pod tytułem: "Konrad Wallenrod" bardzo kontrowersyjnego bohatera. Konrad Wallenrod dokonał rzeczy wielkiej - uratował ojczyznę od niechybnej klęski, ale używając metod niegodnych średniowiecznego rycerza. Nasuwa się pytanie: bohater czy zdrajca ? Postaram się rozjaśnić tę sprawę zastanawiając się nad okolicznościami wydarzeń tej historii oraz nad dylematami, na które napotkał Wallenrod.
Konrad Wallenrod w momencie podjęcia decyzji o spisku był szczęśliwym mężem. Niestety Litwie groziła napaść krzyżacka. Tutaj Wallenrod napotkał pierwszy dylemat: Walczyć o kraj i zostawić żonę, czy pozostać wśród bliskich. Pierwsza możliwość z pozoru dawała mu szczęście, ale ponieważ wychował się w Zakonie, znał potęgę jego wojsk i zdawał sobie sprawę z tego, że Litwa nie miała najmniejszych szans w walce z nim. Gdyby ten scenariusz się sprawdził, Konrada gnębiłyby wyrzuty sumienia, że nie dopełnił swojego obowiązku wobec ojczyzny. Dodatkowo za pierwszym wariantem przemawiał fakt, że nie zaznałby szczęścia płynącego z przebywania z rodziną żyjąc w kraju rządzonym przez wroga. Wiedział, iż Krzyżacy nie daliby za wiele wolności Litwinom. Takie życie byłoby udręką. Postanowił bronić Litwy, ale czy ma sens działanie, które jest z góry skazane na porażkę? Ostatecznie wybrał walkę niehonorową. Spisek, który uknuł, kłócił się z podstawowymi prawami kodeksu rycerskiego, które nakazują walczyć czysto i otwarcie. Wallenrod złamał te zasady. Mamy tu do czynienia z tragizmem losu człowieka stojącego w obliczu beznadziejnej decyzji. Wszystkie możliwości przyniosłyby Konradowi niechybną klęskę. W takiej sytuacji wybrał najmniejsze zło. Tak właśnie postrzegałbym decyzję Wallenroda. Przecież każda możliwość działania, jaka była mu dana kłóciła się z kodeksem rycerskim. Ktoś mógłby powiedzieć, że powinien walczyć uczciwie i zginąć z honorem, ale obowiązkiem każdego rycerza jest obrona ojczyzny.
Z czasem, gdy Konrad Wallenrod musiał wysyłać rycerzy krzyżackich na bitwy, z których nie mieli możliwości ujść żywi, zrozumiał, że zabijając rycerzy zabija ludzi, którzy przysięgli posłuszeństwo Zakonowi. Wykonują i będą wykonywać rozkazy, bez względu na to czy uważają je za słuszne czy nie. Odbiera im w ten sposób podstawowe prawo każdego człowieka do życia. Konrad wchodząc na drogę spisku wybrał życie w masce. Musiał oswoić się ze świadomością, że do końca życia będzie musiał udawać kogoś innego, wyrzekając się swej tożsamości. Na dodatek nie miał pewności, czy jego poświęcenie zostanie kiedykolwiek docenione na Litwie, gdyż warunkiem powodzenia jego misji była absolutna tajemnica. Wszystkie te okoliczności doprowadziły go do skrajnych depresji. Unikał towarzystwa i zamykał się sam w pokoju szukając ucieczki w alkoholu, od którego się uzależnił.
Zdawał sobie sprawę z tragedii swojego losu. Cierpiał wiele, ale się nie poddawał i wytrwał do końca, czyli do momentu, w którym odkryto, kim był naprawdę i zabrakło już możliwości dalszego działania. Może powinien zaprzestać rzezi posłusznych mu rycerzy wcześniej, ale uważam, że żyjąc w takiej rozterce psychicznej Wallenrod stracił zdolność racjonalnego myślenia. Jedyne o czym pamiętał to dobro ojczyzny i tego się "trzymał". To go w części usprawiedliwia. Pamiętajmy też o kolejnej ważnej rzeczy. Fakt, że Konrad doznał takiego konfliktu moralnego, świadczy o tym, że był osobą prawą, tyle że postawioną w beznadziejnej sytuacji. Gdyby jego misję wykonywałby człowiek niehonorowy, to nie poczułby w ogóle, że czyni zło.
Moim zdaniem trudne jest rozgraniczanie, czy Konrad zdradził, czy był bohaterem. Ludzie, którzy mają władzę, często zmuszani są do podejmowania decyzji kontrowersyjnych. Muszą posiadać umiejętność dokonywania wyborów. Natrafiają bowiem na dylematy, w których bez względu na wybór rozwiązania złamią jakąś zasadę postępowania. Czasami władca podejmuje krok słuszny, jeśli chodzi o dobro państwa, ale sprzeczny z jego zasadami moralnymi, przekonaniami religijnymi. Konrad Wallenrod nie postępuje zgodnie z etyką chrześcijańską, a przecież wierzył w Boga i głosił wiarę w zamku Kiejstuta.
Machiavelli w swoim dziele pod tytułem "Książę" napisał: "Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia - trzeba być lisem i lwem." Maksymę tę wybrał Mickiewicz jako motto swojego utworu. To zdanie mówi o tym, że bycie władcą oznacza czasami robienie rzeczy wbrew własnemu sumieniu. Dlatego władców poznajemy po tym, jak zachowują się w wyjątkowo trudnych sytuacjach. W takim położeniu znalazł się Konrad. Podziwiam go za to, że nie załamał rąk, świadomy tego, że nie ma już dla niego ratunku. Rozważył wszystkie za i przeciw i wybrał to co przynosiło największą korzyść jego ojczyźnie.
3.Omów cechy poezji barokowej na przykładzie twórczości wybranego poety
W baroku polskim wyróżnić można trzy charakterystyczne nurty: barok kwiecisty, dworski barok sarmacki, dworkowy barok klasyczny, francuski
1. Barok dworski kwiecisty.Jest to styl zwycięskiego kościoła i absolutystycznej monarchii. Charakteryzuje się przepychem form literackich. Jego przedstawicielem jest m.in. A. Morsztyn. Głównymi cechami tego stylu są:
· konceptyzm - niezwykłe pomysły, np.: porównanie zakochanego do trupa, przy czym ten drugi jest szczęśliwszy;
· obfitość środków stylistycznych
· wymyślne metafory -
o cały wiersz może być czasami jedną metaforą, np.: "Do trupa";
o paradoks - coś sprzecznego z przyjętym mniemaniem, zwyczajem
· hiperbolizowanie - wyolbrzymianie cierpień miłosnych;
· alegorie - fortuna pokazywana jako piękna kobieta, która daje szczęście; miłość jako osoba do której zwraca się autor;
Człowiek powinien odbierać poezję zmysłami. Godne poezji jest to co człowiek może pojąć zmysłem.
Konceptyzm (marinizm) – twórca Giambattista Marino – nurt w poezji, którego celem jest zadziwienie i olśnienie czytelnika bogactwem środków językowych i skomplikowanych zabiegach językowych. Poezja intelektualna, zmuszająca do koncentracji na formie językowej, często zmysłowa. Temat miłości traktowany jest lekko. Mówi się że jest to przerost formy nad treścią.
Morsztyn
„Do Panny” – lekko ujęty temat miłości, w którym autor porównuje serce panny do twardych i niezniszczalnych przedmiotów
„Cuda miłości” – miłość jest ujęta w tym utworze jako uczucie skrajne i pełne paradoksów. Porównywane są ogień i woda. Jest to kunsztowny popis poetycki. Stosowane są antytezy
„Niestatek” – Wiersz składa się z jednego, rozbudowanego zdania. Pojawiają się anafory, przerzutnie i pointa. Opisuje w nim niestałość kobiety, spiętrzenie wielu paradoksów
„Do trupa” – autor w tym utworze porównuje cierpienie człowieka zakochanego po stracie bliskiej osoby i cierpienie w chwili śmierci
„Niestatek II’ – wiersz składa się z dwóch skontrastowanych ze sobą części. W pierwszej przedstawia swoją ukochaną w korzystnym świetle. W drugiej strofie niedawne wdzięki zmieniają się w okropne defekty. Wszystko zależy od stanu emocjonalnego człowieka. Wyliczenia, kontrasty, paradoksy, trupizm (wprowadzenie elementów odrażających
1. Barok sarmacki.Jest to styl ogółu szlachty, charakteryzujący się prostotą, a nawet prymitywnością. Oddaje on ksenofobię, czyli izolacjonizm szlachty, która nie chciała przyjmować nowości.
Przykładem tego kierunku w baroku mogą być pamiętniki Paska, czy utwory Potockiego. Ich język jest prosty, rubaszny, nie stroni od wulgaryzmów. Zdania są długie, pełne wtrąceń łacińskich. W tym stylu pisane były mowy pogrzebowe, stołowe, itp.
Sarmatyzm – ideologia szlachty polskiej w XVI i XVII wieku. Nazwa pochodzi od starożytnego rodu sarmatów, którzy zdobyli ziemię nad Wisłą
Potocki
„Nierządem Polska stoi” – krytykuje niestabilność rządu polskiego i ciągłe zmiany praw co w konsekwencji prowadzi do chaosu. Defektem jest również fakt że bogaci mogą zdziałać więcej niż biedni chłopi
„Pospolite ruszenie”
krytykuje postawę szlachty, która lekceważy zagrożenie wolności Ojczyzny. Szlachta nie jest zdyscyplinowana, leniwa i stoi w obronie Ojczyzny tylko dlatego że wróg zaskakuje ich podczas snu.
„Zbytki polskie” – wyśmiewa chciwość i próżność szlachty, opętaną rządzą posiadania dóbr materialnych. Krytykuje postawę ludzi przy władzy którym obojętne są losy ojczyzny. Prorokuje kryzys dobrego rozwoju państwa.
Pasek Cechy szlachcica sarmaty:
- Kultura osobista na niskim poziomie
- Lubowanie się w przepychu
- Dewocyjna religijność
- Interesowność przy wyborze żony
- Awanturnictwo
- Ksenofobia (przesadny patriotyzm)
- Wierność tradycji i niechęć do tego co nowe
- Gawędziarstwo
- Ucisk niższych stanów szlacheckich
- Przekonanie o własnej wyższości
4.Przedstaw i oceń wzorce osobowe średniowiecza
Średniowiecze nazywano epoką spod znaku krzyża i miecza. Istotnie: te dwa symbole średniowieczne określają oblicze ówczesnej kultury kościelnej i rycerskiej.
Inspiracją dla rozwoju piśmiennictwa średniowiecznego jest filozofia i oparta na niej nauka Kościoła. Przesycone są one pierwiastkami etycznymi i posiadają charakter dydaktyczny, umoralniający. Korzystając z takich przesłanek, literatura tworzy określone wzory osobowe - ideały do naśladowania, przykłady życia zgodnego z ideałami, pełnego dobrowolnych wyrzeczeń i niezwykłej żarliwości w głoszeniu wyznawanych idei, a także przykłady wielkiego męstwa, odwagi cywilnej, hołdowania uczuciom wzniosłym i bezinteresownym, przykłady niezwykłych miłości i przyjaźni.
Średniowiecze można określić jako epokę kultu świętych, szerzącego się we wszystkich krajach chrześcijańskich. Dominuje pogląd, iż osiągnięcie lepszego życia jest możliwe dopiero po śmierci; wszystko, co ziemskie, jest marnością, piękno i uroda jest złudzeniem; zaszczyty, majątek, sława rzeczą nietrwałą.
W literaturze religijnej współistnieje kilka wzorców postaci. Są to przeważnie osoby świętych, owiane legendą, sławą niezwykłych czynów i cudów. Popularne są dwa wzorce osobowe. Pierwszym z nich jest postać świętego - nieugiętego bojownika, walczącego i ginącego za wiarę. Jest to ideał z czasów krucjat, chrystianizacji krajów pogańskich i walk z islamem, spokrewniony ściśle z literaturą rycerską. Drugi wzorzec religijnej literatury średniowiecznej to postać świętego - ascety, człowieka wyrzekającego się majątku, szczęścia osobistego, znoszącego w pokorze cierpienia, wiodącego mimo pańskiego, wysokiego urodzenia, życie skromne i pełne pobożności, życie opromienione dobrocią i miłością lub surowe, poddane licznym próbom i nakazom. Przykładem utworu, w którym przedstawiony jest taki wzorzec może być anonimowa "Legenda o świętym Aleksym". Powstała ona około V wieku w Syrii, w oparciu o motywy indyjskie, a do Europy dotarła około X wieku (przekład polski powstał około 1454 r.) i spowodowała prawdziwy kult tego świętego - ascety.
We wstępie tego utworu autor zawiera prośbę do Boga o pomoc w spisaniu historii świętego. Aleksy mając dwadzieścia cztery lata, zgodnie z wolą ojca, żeni się z księżniczką, lecz w noc poślubną składa śluby czystości i postanawia wyruszyć w świat, aby umartwiając się służyć Bogu. Wyzbywa się wszelkich bogactw i cielesnych pokus, tuła się po świecie, żebrząc i znosząc upokorzenia, a wszystko po to, by osiągnąć szczęście wieczne. Po śmierci ogłoszono go świętym, a jego życie stało się wzorem godnym naśladowania.
Podobną postacią świętego - ascety jest postać św. Franciszka z Asyżu. Porzuca on bogactwa, by służyć Bogu, poprzez miłość do bliźniego i zwierząt, radość, pokorę i ubóstwo. Jego życie jest spisane w utworze "Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu".
Świeckim wzorem bohatera jest rycerz, człowiek obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy. We wczesnych zachodnioeuropejskich poematach rycerskich ceni się głównie kunszt rycerski, odwagę, nadludzką siłę. To w epoce rozkwitu kultury dworskiej ważne stają się inne zalety: dążenie do doskonałości etycznej, dworność, zdolność do wielkiej miłości. Wielki rozwój epiki rycerskiej wystąpił we Francji w postaci tzw.. "chanson de geste", tj. pieśni o czynach. Najbardziej znany jest poemat "Pieśń o Rolandzie", opiewający męstwo i śmierć Rolanda, "rycerza bez skazy", przedstawionego na wzór legendarnych postaci ludowych i bohaterów homeryckich Roland był ideałem rycerza średniowiecznego. Posiadł wszystkie zalety rycerza, a więc - honor, który nie pozwolił mu prosić o pomoc, odwagę, która uczyniła go sławnym a także wierność. Roland do końca życia był wierny Bogu i królowi francuskiemu co potwierdził w ostatnich wypowiedzianych zdaniach.Wierość ojczyźnie i przywiązanie do niej (patriotyzm) widać, gdy Roland mówi "Nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę" i kiedy ginie za króla, w imię Boga i ojczyzny - Francji. Był gotowy poświęcić swoje życie dla Boga, ojczyzny i dla damy serca.
Inne cechy rycerza to: nadludzka siła i umiejętność walki, zapał i pragnienie walki, wierość w przyjaźni i męstwo. Ogromnie ważny jest honor rycerza
5.Porównaj poglądy na świat i życie człowieka epoki średniowiecza i odrodzenia
Średniowiecze
Augustynizm – św. Augustyn (354 – 430) nawrócił się z heretycznego podejścia do kościoła. Jest to filozofia dramatyczna ponieważ człowiek jest rozdarty między cielesnością – złem, a duchownością – dobrem. Według tej filozofii człowiek znajduje oparcie jedynie w Bogu. Do założeń religii chrześcijańskiej dostosował koncepcje Platona. Uznał idee za pierwowzory w umyśle Boskim. Napisał „Wyznania”, w których dokonywał autoanalizy połączonej z modlitwą.
Franciszkanizm – program wiary i zarazem postawa wobec świata, wynikający z poglądów św. Franciszka z Asyżu(1182-1226), głoszącego miłość do Boga wyrażoną w miłości do świata, do ludzi i do wszelkiego stworzenia. Św. Franciszek i jego uczniowie (franciszkanie – wędrowny, żebraczy zakon, który stworzył), uprawiali rodzaj czynnej ascezy, gdyż łączyli surowe ubóstwo i posty ze służbą ubogim i chorym, prowadzili też aktywną działalność kaznodziejską, głosząc po świecie Dobrą Nowinę – kazania św. Franciszka do ryb i ptaków przeszły do legendy i stały się ulubionym elementem w sztuce („Kwiatki św. Franciszka”)
Mistyka – wiedza o przeżyciach mistycznych, wynikających z wiary w możliwość bezpośredniego obcowania z Bogiem i zespolenia się z nim przede wszystkim przez kontemplację i modlitwę. Przeżycia mistyczne mogą się wyrażać w postaci wizji, proroctw itp., a ich zapis może mieć wartość literacką (np.: pisma św. Jana od Krzyża)
Scholastyka – (z grec. Spędzający czas wolny {zwłaszcza na nauce}) w szerszym znaczeniu wiedza szkolna, główny nurt filozofii zachodniego chrześcijaństwa, rozwijający się w IX-XIV w., usiłujący pogodzić zasady logiczne Arystotelesa z Biblią i zastosować je do rozumnego udowodnienia słuszności dogmatów wiary. Scholastyka wypracowała metodę dowodzenia apriorycznych, tzn z góry przyjętych twierdzeń, objawionych w Biblii; tym samym stała się podstawą średniowiecznej teologii. W późniejszym okresie przez scholastykę rozumiano sztywne, dogmatyczne filozofowanie i rozstrzyganie wątpliwości przez odwoływanie się do autorytetów. Brak samodzielności w myśleniu.
Teocentryzm – (z grec. Punkt środkowy) pogląd sprowadzający wszystkie sprawy ludzkie do Boga, uznawany za najwyższą, jedyną godną uwagi wartość, podporządkowujący sprawom wiary wszystkie dziedziny życia i działalności ludzkiej, istnienie tylko dla Boga, gardzenie doczesnością i zwracanie myśli ku Bogu. Przykładem skrajnego teocentryzmu jest postawa ascety.
Tomizm – od św. Tomasza z Akwinu (XIIIw.). Filozofia ta jest harmonijna. Polega ona na tym, że każdy człowiek został umieszczony na drabinie bytów. Każdemu z góry dany jest określony szczebel w hierarchii społecznej. Bóg ustalił rozumny ład świata i człowiek ma go podtrzymywać przez wypełnianie swych obowiązków wynikających z danej roli społecznej. Dostosował do teologii elementy filozofii Arystotelesa.
Odrodzenie
neoplatonizm – filozofia stworzona przez Platona, łączy elementy różnych filozofii grecko - rzymskiej oraz gnozy; oparty na przeciwstawieniu absolutu i materii
stoicyzm – kierunek filozoficzny stworzony przez Zenona z Kition, który głosił postulaty zachowania trzeźwości umysłu oraz uniezależnienie się od pokus i smutków świata zewnętrznego za pomocą rozumu
epikureizm – za cel życia uznawał rozważne dążenie do szczęścia i przyjemności, które może osiągnąć jedynie człowiek mądry i sprawiedliwy. Uważano, że trzeba żyć rozumnie, cnotliwie i sprawiedliwie. Warunkiem szczęśliwego życia jest brak cierpień
irrenizm - pokojowe współistnienie kościoła i humanizmu antropocentryzm – (od grec. Anthropos) – człowiek; pogląd zakładający, że człowiek stanowi centrum wszechświata i że celem wszechświata jest jago dobro
Humanizm – prąd umysłowy i kulturalny wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, troska o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęca do poszukiwania mądrości. Z humanizmem wiąże się rozwój nauki i piśmiennictwa, powstanie całej klasy ludzi uczonych - reformacja - ruch religijny, miał na celu reformację kościoła, rozwijający się w wieku XVI, skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa; doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów protestanckich. Zapoczątkował je Marcin LUTER (1517). Zakonnik niemiecki wywiesił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez. (krytykował w nich odpusty)
6.Omów na wybranych przykładach motyw śmierci i jego funkcję w literaturze średniowiecznej
Zanim zaczniemy omawiać ten temat, zadajmy sobie pytanie: czym właściwie jest śmierć? "Współczesny słownik języka polskiego" podaje nam następującą definicję: "śmierć jest to ostateczne ustanie czynności życiowych" lub też "zaprzestanie pracy mózgu". I to wszystko. Ale my zadajemy pytanie: i co dalej? We wszystkich kulturach śmierć jest traktowana jako przejście do innego, często lepszego świata. Może to być chrześcijański Raj, greckie Pola Elizejskie. Możemy też się odrodzić w innym bycie( reinkarnacja). Jeśli się żyło źle, idzie się do Piekła. I właśnie taki podział na Niebo i Piekło obowiązuje w wierze chrześcijańskiej. Średniowiecze było okresem, w którym na pierwszym miejscu stawiano Boga i Kościół. Całe życie przebiegało na godnej służbie Bogu, a celem życia było umrzeć i pójść do Raju.
Jak pisał św. Augustyn: "Na ziemi człowiek nie może osiągnąć ani szczęścia, ani dobra." Bardzo popularne było w tamtym okresie powiedzenie: "Memento mori", "pamiętaj o śmierci". Śmierć mogła nas bowiem zaskoczyć w każdym momencie. Przecież w średniowieczu toczyły się wojny. Miasto mogło zostać spalone lub złupione przez najeźdźców. W każdej chwili mogła wybuchnąć zaraza, dziesiątkująca ludzi. Średniowieczni ludzie musieli więc, chcąc nie chcąc, pogodzić się ze śmiercią. Próbowali ją oswoić. Biedaków pocieszała myśl, że po śmierci będą wolni od trosk życia doczesnego. Bogaci robili wszystko, by zapewnić swej duszy zbawienie. Popularne w tamtych czasach dzieło "Ars moriendi" opisywało sztukę dobrego umierania. Co należało zrobić przed śmiercią, by móc spokojnie umrzeć. Popularne były również obrazy przedstawiające tzw. Dance macabre, taniec śmierci. Innymi słowy, ludzie Średniowiecza robili wszystko, by oswoić się z myślą o śmierci. Oswajali ją, umieszczając jej motyw w sztuce i literaturze. A jak wyobrażali sobie śmierć średniowieczni literaci?
Było wiele różnych "rodzajów śmierci". Mogła to być np. śmierć bohatera/ rycerza. Taki przykład śmierci znajdujemy w dziele "Pieśń o Rolandzie". Główny bohater umiera godnie, przyjmując śmierć jako nieuniknioną ostateczność. Takie wyobrażenie śmierci znajdujemy też w ww. księdze "Ars moriendi". Taki zgon bohatera jest jednym z toposów, obowiązujących w literaturze europejskiej. Inny opis śmierci znajdujemy w "Legendzie o św. Aleksym". Tutaj mamy zamieszczony opis śmierci świętego. Aleksy, po długim, ciężkim życiu, przyjmuje śmierć jako uwolnienie od doczesnego życia. Po jego śmierci następują cuda, które świadczą o tym, iż był on świętym. W polskich kronikach znajdujemy opis innego rodzaju śmierci i innym topos, związany ze śmiercią. Tym razem umiera król a topos ów, to słynne słowa "Ubi sont" "Gdzie są". Pytanie to podkreśla marność ludzkiego życia. Tylu przecież było wielkich ludzi: Aleksander Macedoński, Juliusz Cezar. Umarli i gdzie teraz sa te ich wielkie czyny? Nawet gdyby komuś udało się zdobyć świat, nie weźmie go przecież ze sobą do grobu. Kolejny, bardziej romantyczny opis znajduje się w "Dziejach Tristana i Izoldy". Umierają kochankowie, jednak nawet ta śmierć nie jest w stanie ich rozdzielić. Miłość silniejsza niż śmierć. W literaturze okresu Średniowiecza mamy jeszcze opisaną śmierć, która była najważniejsza dla wszystkich ludzi świata, przyniosła nam bowiem zbawienia. Mam tu na myśli śmierć Chrystusa w wierszu : "Posłuchajcie bracia miła". Umiera Chrystus, a jego śmierć jest opisana przez Maryję, jego matkę. Ten element, stabat mater dolorosa, stała matka boleściwa, jest innym toposem. Możemy go znaleźć nawet w dzisiejszych wierszach, takich jak "Stabat mater" Wittlina, "Żegnając się z matką" Gajcego, czy "Elegia o?( chłopcu polskim)" Baczyńskiego. W wierszu Villona, "Wielki Testament" znajdujemy ostrzeżenie: śmierć dosięgnie każdego, bez względu na jego majątek czy pochodzenie. Dlatego podmiot liryczny prosi nas, byśmy się nie wyśmiewali się z niego i jego przyjaciół, których powieszono, tylko byśmy się za nich modlili. Mamy pamiętać o śmierci, bo przyjdzie na pewno, nie wiadomo tylko kiedy. To samo przesłanie znajdujemy w znakomitym polskim dziele "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią". Śmierć jest przedstawiona tutaj jako rozkładający się trup, który przyjdzie do każdego z nas., by nas ściąć swoją kosą.
Tak więc w Średniowieczu było wiele rodzajów śmierci. Można było umrzeć jak bohater, godnie. Można było zostać wystawionym na pośmiewisko, jak w "Wielkim testamencie". Można było być pewnym jednego. Śmierć przyjdzie. Kiedy? Tego nie wiedział nikt. Przez zamieszczanie śmierci w dziełach literackich i na obrazach, ludzie próbowali ją oswoić, pogodzić się z nią, zrozumieć
7.Wyjaśnij dlaczego „Bogurodzicę” uznajemy za arcydzieło polskiej poezji literatury średniowiecznej
"Bogurodzica" to zabytek języka polskiego, a równocześnie nieformalny hymn państwowy, śpiewało ją rycerstwo polskie w ważnych momentach dziejowych, między innymi w bitwie pod Grunwaldem i pod Warną. Utwór powstał na przełomie XIII i XIV w., ale najstarszy zachowany tekst pochodzi z XV w.
Pierwsza zwrotka tej pieśni to modlitwa skierowana do Matki Bożej, będąca prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa o wyjednanie obfitych łask, o dobrobyt w życiu ziemskim i wieczne życie po śmierci.
W drugiej zwrotce prośba zbiorowego podmiotu lirycznego skierowana jest do syna Bożego, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela wysłuchał On modlitw i zesłał proszącym łaskę pobożnego życia, zaś po śmierci dał im życie wieczne.
Obie strofy kończą się taką samą formułą liturgiczną "Kyrie eleison", która w tłumaczeniu brzmi. "Panie zmiłuj się nad nami". Zwrot ten pełni wielorakie funkcje. Przede wszystkim jest refrenem, a więc podkreśla pieśniowy charakter utworu. Zaznacza, że mamy do czynienia z modlitwą oraz podkreśla prośby kierowane do Chrystusa za pośrednictwem Bogurodzicy.
W wierszu tym zwraca uwagę symboliczna liczba 4, do której często nawiązywali ludzie średniowiecza, którą współtworzą w "Bogurodzicy" święte osoby: Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel.
Język "Bogurodzicy" jest niezwykle zwięzły, a mimo styl ma cechy krasomówcze, czego dowodzą częste, wplecione w tekst apostrofy. Apostrofę stanowi cała pierwsza zwrotka. "Bogurodzica" jest wierszem zdaniowo-rymowym, nie przestrzegającym wymogu jednakowej liczby sylab w poszczególnych wersach. Są rymy , zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne, wewnątrz wersowe. Jest to wiersz asylabiczny zdaniowy. Jej najstarszym dwu strofom towarzyszy melodia; pieśń śpiewana chóralnie, jednogłosowo bez akompaniamentu instrumentowego. Jest to tzw. monodia, charakterystyczna dla średniowiecznych chorałów, czyli łacińskich śpiewów liturgicznych kościoła.
Hymn – od grec. Pieśń pochwalna sławiąca Bóstwo, podniosła w tonie.
Najstarsza wersja(pochodzi prawdopodobnie z XIII wieku) zachowana w odpisie z 1407 r., składa się z dwóch zwrotek. Ma postać błagalnego hymnu, zawierającego wezwania i prośby modlitewne. W pierwszej zwrotce zbiorowy podmiot wypowiadający zwraca się do tytułowej Bogurodzicy(rodzicielki Boga – Marii) o wstawiennictwo u jej syna – Chrystusa. W drugiej części zwraca się wprost do Jezusa (Bożyca) o to by usłyszał modlitwę i spełnił jego pragnienia. Prosi o rzeczy proste i niewyszukane; dostatni, pobożny żywot, a po śmierci o dalsze szczęśliwe istnienie w raju. Pieśń odzwierciedla średniowieczny teocentryzm – Matka Boska pośredniczy między ludźmi a Bogiem, który jest panem losu człowieczego, zarówno za życia jak i po śmierci, dlatego warto prosić go o łaskę. Bogurodzica zawiera szereg archaizmów (wyrazów, które już dawno wyszły z użycia) : leksykalnych (np.:dziela – dla), fleksyjnych(np.: Bożyc – syn Boga) fonetycznych (sławiena – sławiona) składniowych (Twego dziela – dla Twego). Bogurodzica jest pierwszą pieśnią Maryjną, a w dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym.
8.Ukaż walkę z sarmatyzmem i cudzoziemszczyzną w literaturze polskiego oświecenia
Utwory z krytyką cudzoziemszczyzny: - "Powrót posła" J.U. Niemcewicza; - "Żona modna" Ignacego Krasickiego;
Satyra "Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej, często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworu szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi
tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek. Wszystko to bawi, ale satyra porusza ważną wówczas sprawę - marnotrawienia majątków i życia nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej.
Utwory z krytyką sarmatyzmu: - "Sarmatyzm" Franciszka Zabłockiego - sarmata to okrutny dla poddanych, ograniczony umysłowo, chciwy warchoł, który w imię własnych korzyści gotów doprowadzić do zguby ojczyzny; - "Myszeida", "Pan Podstoli", "Pijaństwo" Ignacego Krasickiego; "Myszeida" atakowała przejawy kultury sarmackiej, barokowego dziejopisarstwa i negatywnych mechanizmów społecznych. Wojna myszy i kotów w wielu scenach zawierała jasne aluzje dotyczące funkcjonowania państwa. "Powrót posła" J.U. Niemcewicza.
„Pijaństwo” Satyra ta zabawna jest tylko z pozoru. Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami.
Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąca brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie "gdzie idziesz?" - odpowiada - "napiję się wódki".
"Do króla".
Utwór jest zbudowany w wypowiedzi skierowanej do króla Stanisława Augusta. W tej wypowiedzi zostały obalone wszelkie zarzuty pod adresem króla. W rzeczywistości są godnymi głośnej pochwały zaletami monarchy: miłość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną grozą. Krasicki w sposób mistrzowski obalił zarzuty skierowane pod adresem Stanisława Augusta.
Powrót posła" jest pierwszą polską komedią polityczną. Porusza aktualną problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawiania w Polsce władzy prawodawczej i wykonawczej. Związana jest ściśle z działalnością Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i dramatycznej sytuacji narodu. Słychać tu echo wszystkich ważniejszych problemów rozpatrywanych przez sejm Czteroletni. "Powrót posła" agituje na rzecz programu stronnictwa patriotycznego i ośmiesza przeciwników reform. Zohydza przekupnych magnatów i ciemnych konserwatystów, takich jak Starosta Gadulski i Szarmancki. Przez to komedia ta stała się najostrzejszą w literaturze polskiej satyrą na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich.
By zdemaskować konserwatystów autor posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z siebie starosta Gadulski niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem ciasnotą poglądów: "Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało".
"To, co przedtem bywało" budzi jego szczery entuzjazm. Broni zaciekle liberum veto, z czułością wspomina czasy saskie, kiedy "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni". Ostro atakuje "nowomodne głowy" i choć Podkomorzy zaznacza, że to one właśnie "wskrzeszają mądrą wolność, skracają swawole". Starostę niewiele obchodzą płynące z tego korzyści dla Polski, gdyż nie bardzo widzi sobie w nowych warunkach bez możliwości korzystna ze "złotej wolności szlacheckiej". Kompromitują go poglądy polityczne dotyczące sojuszów Polski i jej roli na arenie europejskiej. Polska powinna, według niego "cicho siedzieć" a sojusze zawierać z krajami leżącymi od niej daleko, gdyż wprawdzie jej nie pomogą, ale przynajmniej dają pewność że nie zaszkodzą. Starosta to typowy polityk konserwatysta, który nie chce zmian w przeciwieństwie do samego Niemcewicza, który wykorzystuje swój talent, aby agitować za zmianami proponowanymi przez posłów Sejmu Czteroletniego
9. 20 mitologicznych frazeologizmów
węzeł gordyjski - trudny problem
puszka Pandory - źródło nieszczęść
nić Adrianny - nieoczekiwana pomoc
syzyfowa praca - bezsensowny, daremny trud
stajnia Augiasza- nieład, bałagan
pięta Achillesa - słaby punkt
róg Amaltei - dobrobyt, obfitość
beczka Donoid - niekończący się bezsensowny trud
prace Herkulesa - ogrom pracy
olimpijski spokój- miejsce, gdzie jest cicho i spokojnie
paniczny strach - panika, trwoga
prometejski czyn - buntowniczy, heroiczny, twórczy
arkadyjski nastrój - sielankowy, szczęśliwy, beztroski
pod egidą - pod opieką, przewodnictwem
w labiryncie - trudna zawiła sytuacja
pytyjska odpowiedź - niejasna, dwuznaczna
ikarowskie loty - śmiałe, ryzykowne przedsięwzięcie
koń trojański - podarunek przynoszący nieszczęście
laury olimpijskie - nagroda dla zwycięskiego zawodnika
męki Tantala - dręczące niezaspokajanie pragnienia
10.Przedstaw dramat ojca i filozofa w trenach Kochanowskiego
Tren - pochodzi od łacińskiego słowa szloch, płakanie. Należy do poezji żałobnej powstałej w Starożytnej Grecji, pieśń lamentacyjna napisana po śmierci ukochanej osobie, rozpamiętująca czyny zmarłego, oraz zawierająca pochwałę.
Autorem pierwszych terenów jest Simon Simonides. Czasami tren może mieć formę epitafium (krótkie utwory żałobne pisane na grobach). Jan Kochanowski napisał cykl XIX trenów w 1580 po śmierci niespełna trzyletniej córki Urszuli
Analiza wybranych trenów.
Tren I Na wstępie pierwszego trenu autor umieszcza inwokację w której prosi wszystkich lamentujących, rozpaczających (Simonidesa, Heraklita) aby pomogli mu opłakiwać śmierć córki:
"A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomożecie "
Wyjaśnia, że śmierć zabrała córkę, pozbawiła go w ten sposób wszelkich radości. W trenie tym znajduje się porównanie homeryckie, gdzie śmierć dziecka porównana jest do smoka, który długo je obserwował, a potem porwał. Jako humanista wie, że dziecko już nie wróci. Kończy tren pytaniem retorycznym, w którym wyraża uczucia bezradności, zagubienia. Uczucie rozpaczy pogłębia używając wyrazu "Wszytki"
Tren I i II informuje nas o przyczynie żalu i zagubienia. Są zbudowane na wzorach antycznych (inwokacja, porównanie homeryckie)
Tren III - w utworze tym przybliża postać zmarłej córki i mówi o jej zaletach takich jak rymy, wdzięczne ukłony.
Tren V - zbudowany jest na zasadzie rozbudowanego porównania honeryckiego, gdzie Urszulka porównana jest do małego drzewka oliwki i nieostrożnie podcięta przez ogrodnika pielęgnującego sad. Tren kończy się pytaniem retorycznym, w którym autor zwraca się do Persefony dlaczego zabrała mu dziecko:
" .... O zła Persefono,
Mówiłaś, że wielu złom dać upłynąć pono?"
Tren VII wspomina ubiory Urszuli, które oddają ojcu żalu. Dalej autor wspomina obrzęd ludowy wyposażania panny młodej posagiem, niestety jej posagiem po śmierci stała się licha sukienka i zbita prosta skrzynka.
Tren VIII Wspomnienia wciąż dręczą i nie dają zapomnieć o ukochanej osobie. Pisze o tym poeta w "Trenie VIII", rysując dokładny portret psychologiczny Urszulki, która zawsze była wesoła i roześmiana, wypełniała sobą wszystkie kąty domu: "wdzięcznym szczebiotem" zabawiała ojca i matkę. PO jej odejściu nastała straszliwa pustaka w domu, która potęguje ból rodziców:
"Teraz wszystko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu,
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechy darmo upatruje"
Tren IX Poeta zaczyna wątpić w mądrość i filozofię starożytnych myślicieli. Spowodowane to jest narastaniem i potęgowaniem bólu.
Tren X Zbudowany jest z pytań retorycznych, w których autor poczyna wyrażać zwątpienie w Boga. Ból powoduje załamanie wiary. Poeta usiłuje odnaleźć Urszulkę w świecie wyobrażeń różnych religii.
Tren XI Rozpacz poety sięga a zenitu i autor obawia się o utratę rozumu:
Żałości! Co mi czynisz? Owa już oboje
Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje"
Tren XV Poeta poszukuje ukojenia swego żalu
Tren XIX Poeta stara się spojrzeć na życie ludzkie bardziej trzeźwo, stara się znaleźć ukojenie bólu. W tym trenie zjawia się autorowi we śnie jego zmarła matka z Orszulką na ręku i koi jego serce wiadomością, że jego córeczka zaznaje już wiecznej szczęśliwości w niebie, a poprzez swą przedwczesną śmierć uniknęła wielu trosk, cierpień i smutków, które zapewne spotkały ją w doczesnym życiu. Matka poety apeluje do rozsądku, przypominając synowi, że wszyscy ludzie są śmiertelni i każdy ma wyznaczony czas życia i śmierci.
W zakończeniu tego trenu poeta paraduje maksymę Cycerona: "humona humane ferenda" czyli "ludzkie poglądy ludzkie noś"
W myśl tej maksymy należy z godnością przeżywać wszystko to, co człowiekowi może się przydarzyć.
Spokojne i dostatnie bytowanie w Czarnolesie - podzielone między poezję, życie rodzinne i towarzyskie oraz dozór nad gospodarstwem - przerwał wypadek, który zaważył i na podstawie życiowej i na dalszej twórczości Kochanowskiego. Zmarła mała, niespełna trzyletnia córeczka poety, najbardziej przez niego ukochana i zapowiadająca - w mniemaniu rodziców - zdolności poetyckie. Kochanowski bardzo głęboko odczuł zgon ukochanej Urszulki. Ból i rozpacz ojcowska znalazły ujście w poezji. Z bólu tego wyrósł cykl XIX wierszy litycznych poświęconych zmarłej, zwany trenami
11.Scharakteryzuj twórczość Mikołaja Reja i omów jej znaczenie dla rozwoju literatury polskiej
Twórczość Mikołaja Reja. Mikołaj Rej jest nazywany ojcem piśmiennictwa polskiego. Na określenie to tym bardziej w pełni zasłużył, że ślady lektur utworów poety odnajdujemy u wielu jego bezpośrednich następców: Jana Kochanowskiego, Stanisława Orzechowskiego czy Sebastiana Grabowieckiego.
Zasługi Reja dla rozwoju polszczyzny literackiej przyczyniły się w znacznym stopniu do pełnego, europejskiego rozkwituojczystej literatury tworzonej przez Jana z Czarnolasu. Krótka rozprawa - porusza wiele kwestii politycznych, społecznych i obyczajowych ówczesnej Polski, a jej treść związana jest z początkowym, pełnym jeszcze nadziei, etapem walki szlachty o egzekucję praw, dóbr koronnych. Reprezentanci trzech głównych stanów: Pan (szlachta), Wójt (chłopstwo), Pleban (duchowieństwo) prowadzą bogaty w realia życiowe dialog, który ujawnia zasadnicze problemy nurtujące ówczesne społeczeństwo: kwestie przekupnego sądownictwa, nadużyć przy eksploatacji żup solnych, czy brak stałego systemu obronnego kraju. Wiele także uwag poświęconych jest problematyce odpowiedzialności za kształt moralno-obyczajowy życia publicznego RP. Pan i Wójt negatywnie oceniają wiele zjawisk natury religijno-kościelnej: drwią z praktyki sprzedawania odpustów, wyrażają zaniepokojenie bogatą i nastawioną na teatralny efekt liturgią obrzędów katolickich, ujawniają materialną interesowność księży w spełnianiu praktyk religijnych (kolęda). Podniesiony zostaje także problem rozrzutności życia szlacheckiego: nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, niszczącemu zasiewy obyczajowi myśliwskie- mu czy nałogom hazardowym. "Krótka rozprawa" to jeden z pierwszych polskich utworów o tematyce społecznej. Żywot człowieka poczciwego - w dziele tym ukazany jest szlachecko - ziemiański ideał życia ludzkiego. U źródeł humanistycznej refleksji Reja leży silne przekonanie o głębokim związku człowieka z naturą, z przyrodą. Życie ludzkie w utworze renesansowego poety zostaje przedstawione adekwatnie do cyklu roku przyrodnicze- go: od wiosny-dzieciństwa po jesień-starość. Rejowy "człowiek poczciwy", to szlachcic, ziemianin, gospodarz, mąż i ojciec, to człowiek układający swe życie w zgodzie z prawami natury dyktowanymi przez rozum i sumienie. Rejowa humanistyczna wizja osoby ludzkiej żyjącej w zgodzie z naturą jej uniwersalnymi prawami, przyrodą, jej biologicznym cyklem będzie wielokrotnie w polskiej literaturze powracała.
12.Na czym polega związek renesansu z antykiem. Omów na wybranych przykładach
Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego najbliższa jest twórczości Eurypidesa, bowiem fatum (przekleństwo, wina, wola bogów) nie ma żadnego znaczenia dla rozwoju akcji.
Podobnie jak u Erypidesa wszystko jest dziełem ludzi. Tragedia Kochanowskiego respektuje również zasadę jedności miejsca, czasu i akcji oraz wykorzystuje klasyczne formy podawcze dramatu antycznego: relacja Posła o przebiegu rady pozwala uniknąć wprowadzenia na scenę większej ilości postaci. "Odprawa posłów greckich" wzorem tragedii starożytnych, dzieli się na epeisodia i stasima; epeisodion - to część dialogowa utworu, stasimon zaś - prezentuje wystąpienia Chóru. Monolog Antenora informujący o preakcji (a więc o lądowaniu Greków domagających się zwrotu Heleny) pełni rolę prologu. W utworze Kochanowskiego rola bogów została wyeliminowana. Czy Helena wróci do Grecji wraz z posłami zależy tylko i wyłącznie od ludzkich decyzji, od rady trojańskiej, która ma zebrać się, aby rozważyć odpowiedź na żądania greckich wysłanników. Konfliktu tragicznego utworu Kochanowskiego trzeba więc doszukiwać się nie w konstrukcjach bohaterów, ich losu i działania, ale w samym temacie dramatu. Wojna bądź pokój - ta konsekwencja decyzji Rady - staje się sytuacją probierczą, która sprawdza wartość moralną społeczeństwa. "Odprawa posłów greckich" okazuje się w takim kontekście tragedią racji politycznych, społecznych, moralnych, które decydują o losach ojczyzny - zbiorowości. Racje te zostają w utworze jednoznacznie przeciwstawione: prywata - odpowiedzialności za państwo, polityczna lekkomyślność - surowej rozwadze, dążenie do wojny - umiłowaniu pokoju. Tragedia Kochanowskiego buduje więc sytuację, w której losy państwa znajdują się w rękach ludzi; od ich decyzji zależą dalsze dzieje zbiorowości. Aleksander, Ikeaton, młodzież arystokratyczna Troi reprezentują polityczną i moralną niedojrzałość. Ich prywata, lekkomyślność, brak odpowiedzialności za dobro wspólne doprowadza do wojny. Przedstawicielem z kolei moralnej i politycznej mądrości jest Antenor - bohater, który wykorzystuje wszelkie możliwości, aby nie dopuścić do tragicznego finału. Ważną postacią jest także Ulisses, którego sławny monolog zapowiada "zginienie nierządnego królestwa". Proroctwo Kasandry wieńczy patriotyczno-obywatelski sens utworu: tak giną królestwa, których obywatele nie kierują się prawością umiłowaniem zgody i pokoju. Przestrogę "nierządnemu królestwu" wypowiada także Chór złożony z panien trojańskich. Pieśń "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie" ustanawia odpowiedzialność władców za powierzony im lud i państwo. Król Priam okazuje się w kontekście słów Chóru władcą słabym, niezdecydowanym, uzależnionym od parlamentaryzmu. Słowa te odniesione także do Aleksandra nabierają sensu tragicznej przepowiedni: Przełożonych występki miasta zgubiły I szerokie do gruntu carstwa zniszczyły. Tragedia humanistyczna Kochanowskiego wyznacza moralny i polityczny zakres odpowiedzialności za państwo - ojczyznę. Losowi Troi: spalonemu miastu, śmierci kobiet i mężczyzn można było zapobiec. Naczelną ideą "Odprawy posłów greckich" staje się więc polityczno-obywatelska przestroga. Ma ona zasięg uniwersalny: zawsze i wszędzie "królestwo nierządne" musi zginąć.
13.Jak rozumiesz pojęcie konfliktu tragicznego (Antygona)
Konflikt tragiczny – konflikt jednostki z siałami wyższymi (losem, prawami historii, interesem społecznym) Sofokles w tragedii Antygona przedstawia tytułową bohaterkę postawioną w sytuacji konfliktu tragicznego. Musi ona zdecydować, czy wbrew zakazowi króla Kreona pochowa zwłoki swojego brata, Polinejkesa. Stoi w obliczu potwornego wyboru – jeśli usłucha zakazu (tak zrobiła jej siostra Ismena), skaże swego brata na wieczną tułaczkę u bram Hadesu, narazi się Bogom, nakazującym chowanie zmarłych, okaże się w końcu wiarołomną siostrą. Z drugiej strony jeśli zakaz złamie, poniesie karę (śmierć). Jej rozpaczliwe próby przebłagania władcy (współkochać przyszłam nie współnienawidzić), zdają się na nic, wybiera wię wyjście zgodne z jej poczuciem godności i honoru. Postawiona wobec śmierci fizycznej lub moralnej wybiera pierwsze wyjście. Zza grobu odnosi zwycięstwo nad nieustępliwym Kreonem – śmiercią samobójczą ginie jego syn (narzeczony Antygony) oraz jego żona. Celem tragedii jest katharsis, duchowe oczyszczenie jakiego doznaje widz, przejęty losami bohaterów. Współczując im, doznaje ulgi, wyzbywając się złych namiętności.
14.Uzasadnij dlaczego fraszki Kochanowskiego można nazwać lirycznym pamiętnikiem poety
Kochanowski był poetą bardzo wybitnym i posiadającym wielkie poczucie humoru. Zawsze jednak wiedział jak daleko jego żarty mogą sięgać. Dzięki temu był bardzo lubiany, a fraszki Kochanowskiego, traktowane przez samego autora jako pamiętnik, są ciekawe i opisują w sposób przystępny ludzkie niedoskonałości i problemy. Kochanowski stara się pouczyć ludzi, ale w taki sposób, by nikogo nie urazić. Fraszki mówią o wszystkim: o królu, o szlachcie, o chłopach, o miastach, wsiach, o wojsku, o religii ,o zabawach i o pijaństwie. Częstym bohaterem fraszek jest sam pisarz, o czym świadczą zarówno fraszki autobiograficzne, jak i wypowiedzi na temat własnej twórczości oraz liczne uwagi o fraszce i jej charakterze. Właśnie w tych krótkich utworach tak bardzo widoczna była filozofia epikurejska. Właśnie hasło Horacego, jako zapewne wielkiego wzorca poety, „carpe diem”, było bardzo wyraźnie ukazane. Dla człowieka renesansu liczyła się dobra zabawa, biesiada do rana i żarty, co potwierdza fraszka „ O doktorze Hiszpanie”:
„Jedna nie wadzi, daj Ci Boże zdrowie!
By jeno jedna – doktór na to powie.
(...)A doktorowi mózg się we łbie mąci.
Trudny – powiada – mój rząd z tymi pany:
Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany.”
Jednak cała zabawa, pieniądze i inne dobra ziemskie dla na nic się zdadzą artyście odrodzenia, jeśli nie będzie mu dopisywało zdrowie. We fraszce „Na zdrowie” Kochanowski twierdzi:
„Że nic nad zdrowie
Ani lepszego,
Ani droższego;
Bo dobre mienie,
Perły, kamienie,
Także wiek młody
I dar urody,
Miejsca wysokie,
Władze szerokie
Dobre są, ale –
Gdy zdrowie w cale.”
W swoich pieśniach również ukazał motyw życia chwilą, o czym świadczy cytat z Pieśni XIV z ksiąg pierwszych:
„(...) gdy raz młodość minie,
już na wiek wiekom ginie”
Wówczas Kochanowski z małą nostalgią ukazuje, że jeżeli stracimy czas na błahostki, to nie będziemy już mieli czasu nawet na rzeczy bardzo dla nas ważne. Ten fragment uświadamia nam, że dla ówczesnego humanisty ważną rolę odgrywa epikureizm, czyli pogląd mówiący, że szczęście daje korzystanie z każdej chwili życia. W tych strofach Kochanowski ukazuje ogromnie dużo renesansowej wizji świata.
- miłosne ( „O miłości” „Do Hanny” „Do dziewki” – utwory luźne i lekkie pisane wg mody) - patriotyczno – historyczne („Na sokolskie mogiły” – hołd poległym „Na most warszawski” – hołd technice ówczesnej) – obyczajowo – satyryczne („O kapelanie” – krytyka pijaństwa i trybu życia duchownych „O kaznodziei” – krytyka życia duchownych, nie przestrzegają zasad, które głoszą) 1. „O żywocie ludzkim” – autor mówi że nasze życie to jedna wielka fraszka. Jego zdaniem jesteśmy kukiełkami w rękach losu , które po przedstawieniu schodzą ze sceny życia. To co posiadamy ma bardzo małą wartość ponieważ szybko przemija 2. „O żywocie ludzkim” – opisuje niezadowolenie Pana oglądającego ziemskie sprawy i sceny. Poecie wydaje się że Bóg jest obojętny na ludzkie zło, ponieważ nie reaguje na nie. Wydaje mu się, że Bóg nie jest wyrozumiały wobec ludzi 3. „Ku Muzom” - poeta wyraża chęć osiągnięcia wiecznej sławy i pozostawieniu po sobie pamiątki w postaci swoich dzieł. Nie zależy mu na pamiątkach materialnych. W utworze tym przeważa motyw egregi monumentum lub też motyw horacego 4. „Do gór i lasów” poeta nawiązuje do swojego życia i podróży, które odbył. Opisuje także sprawy dotyczące jego pozycji księdza i niedoszłej funkcji opata. Preferuje zasadę „carpe diem” , którą się kieruje w życiu 5. „Na do w Czarnolesie” - autor podkreśla, że najważniejsze w życiu jest zdrowie i czyste sumienie oraz uczciwość. Należy także tak przeżyć życie, aby doczekać się poczciwej starości. Dobra materialne zdaniem autora są mało ważne
15.Komedia Molierowska – bawi czy przeraża? Omów na wybranym przykładzie
Jean Baptiste Poquelin – tak nazywał się naprawdę Molier. Był to najwybitniejszy francuski komediopisarz i aktor. Napisał on wiele komedii m.in.: „Świętoszek” i „Skąpiec”. Rzadko czytam książki, ale do lektury tych dwóch utworów skusiła mnie informacja o tym, że Molier pisał komedie bardzo kontrowersyjne. Oba te tytuły kryją za sobą dwie postacie: Świętoszka i Skąpca. Molier przypisuje im bodaj najprzykrzejsze wady, które może posiadać człowiek: skąpstwo , obłuda, fałsz. „Świętoszek” opowiada o życiu rodziny, do której niespodziewanie dołącza prawie nikomu nieznany człowiek - Tartuffe. Początkowo jest on opisywany jako człowiek bardzo pobożny, przyjazny, pomagający potrzebującym. W trakcie lektury książki jednak dowiadujemy się, że Tartuffe jest pospolitym oszustem wykorzystującym naiwność ludzką do tego stopnia, iż opętany przez niego Orgon oddaje mu akt własności domu i obciążające jego rodzinę dokumenty. Skąpiec jest trochę inną postacią. Przedstawiony jest nam jako pan domu, mający dzieci. Jego wadą jest wręcz bałwochwalcza miłość do pieniędzy . Dowodem tego jest zawód którego się podjął, a który w tych czasach był zawodem hańbiącym tzn.: zajmował się lichwiarstwem – pożyczaniem pieniędzy na duży procent . Oszukiwał on swoich klientów tylko dlatego, że chciał więcej zarobić. Mało tego, nie daje on pieniędzy dzieciom, a gdy dowiaduje się, że jego syn zdobywa pieniądze uprawiając hazard, nie karci go za to, lecz za nie oddawanie pieniędzy na procent do banku.
Te cechy u bohaterów komedii Moliera powodują śmieszne sytuacje, które normalnie nie miałyby miejsca. W „Świętoszku” jest to np.: chowanie się pana domu Orgona pod stół, dwóch dorosłych mężczyzn klęczących w swoich objęciach (Orgon i Tartuffe) lub dialogi Orgona z Doryną – służącą. W „Skąpcu” są to np.: słowa Harpagona (głównego bohatera ) „(…) A ja pójdę uściskać ukochaną szkatułkę(…)”, lub przeszukiwanie służącym kieszeni w obawie przed kradzieżą. Oburzające jest samo istnienie takich cech charakteru, wykorzystywanie ludzi lub oszczędzanie na wszystkim – nawet na własnych dzieciach.
Moim zdaniem Molier bardzo dobrze zrobił pisząc takie komedie. Dzięki ironizowaniu i wyszydzaniu wad człowieka, każdy z czytających może spojrzeć na siebie, na swoje dotychczasowe życie i sprawdzić czy przypadkiem nie jest podobny do któregoś z tych bohaterów. Mam cichą nadzieję, że każdy kto przeczyta tę książkę stanie się lepszy i postara się nie wpadać w skąpstwo obłudę czy fałsz.
16.Obywatelskie i patriotyczne pouczenia poety z Czarno lasu w wybranych pieśniach (Odprawa posłów greckich) Co sądzisz o ich aktualności?
Pieśni" Jana Kochanowskiego ułożone w 2 księgi zawierają 50 utworów. Wśród nich znajdują się utwory, w których poeta wypowiada się na temat tego, co w życiu najważniejsze, co najwyżej cenił, a więc wartości prawdziwego człowieka. W innych utworach tego cyklu odnajdujemy pochwałę radości życia, zachwyt nad pięknem przyrody, refleksje o zmienności ludzkiego losu.
W "Pieśniach" najdobitniej wyraziła się renesansowa postawa poety, formułującego pewne zasady etyczne, którymi trzeba się kierować w życiu. Są to cnota, czyste sumienie, rozum, męstwo, służba dla dobra ogółu, umiar w korzystaniu z uroków życia. W ślad za Horacym powtarzał, że człowiek dąży do szczęścia, ale nie można go upatrywać tylko w zaszczytach i ciągłej pogoni za bogactwem. Od starożytnych stoików przejął poeta przekonanie, że zarówno szczęście jak i nie- szczęście są nietrwałe, a więc prawdziwy mędrzec w złej czy dobrej chwili zawsze powinien zachować równowagę duchową. Zgodnie z renesansowym poglądem na świat Kochanowski powtarzał wciąż, że najważniejsze w ludzkim życiu są cnota i czyste sumienie. Pieśni możemy podzielić na kilka typów: - patriotyczne - "Pieśń o spustoszeniu Podola" - autor zwraca się do szlachty z prośbą, aby pomyśleli nareszcie o grożącym im niebezpieczeństwie; Polacy powinni natychmiast opodatkować się na rzecz zaciężnego wojska, a w razie potrzeby sami stanąć do obrony granic; "Pieśń o dobrej sławie" - mówi o powinnościach obywatela wobec własnej ojczyzny; nie jest prawdziwym człowiekiem ten, kto myśli tylko o jedzeniu i piciu; każdemu człowiekowi powinien przyświecać jeden cel - służba ojczyźnie, w celu zapewnienia sobie dobrej sławy; sposoby służenia ojczyźnie mogą być różne, w zależności od własnych możliwości, predyspozycji, wrodzonych talentów; lepiej jest umrzeć młodo, ale w sposób bohaterski zyskując sobie sławę, niż żyć długo i umrzeć w zapomnieniu; - o autorze i jego sławie - problem przetrwania w pamięci potomnych; Kochanowski miał świadomość własnej wielkości; "Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony" - parafraza poetycka ody Horacego; przedstawia siebie jako łabędzia, który dzięki swym potężnym skrzydłom dotrze do najdalszych zakątków świata, wszędzie wieszcząc sławę poety; "Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie" - obraz letniej spiekoty i ziemi wyczekującej deszczu; dzieci goniących do studni po wodę, a gospodarza kryjącego się w cieniu drzewa; dla poety wytchnieniem jest wiersz.
17.Prównaj obraz wsi w twórczości Reja, Kochanowskiego i Szymona Szymonowica
Okresowi renesansu charakteryzującemu się poczuciem piękna i harmonii towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański jest stanem szczęśliwym, zapewniającym człowiekowi prawdziwe powodzenie i radość.
Radości płynące z życia człowieka na wsi mocno podkreślili w swojej twórczości: Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.
Szymon Szymonowic - był wybitnym kontynuatorem sielanki antycznej, malującej życie proste i nieskomplikowane, wiedzione w obcowaniu w z naturą przez pasterzy, wieśniaków, rybaków, doświadczających uczuć smutku, żalu, kochających i opowiadających o swojej miłości prosto z serca, podśmiewających się z siebie i swoich amorów. Sielanki jego ze względu na treść, stopień zawartej w nich mitologizacji i język można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy hołduje dworskie konwencje i zawiera utwory, które są albo przykładami, czy przeróbkami idylli antycznej, albo też zbiorem oryginalnych obrazków z życia wiejskiego, ale alegorycznych, pełnych powiązań z mitologią, w których pod maską pasterzy i pasterek przedstawia Szymonowic ludzi i stosunki dworskie. Oczywiście obrazy malowane w sielankach konwencjonalnych w niczym nie przypominają prawdziwego życia wsi. Te wszystkie postacie występują pod mitologicznymi imionami: Dafinis, Licydas nie są prawdziwe lecz sztuczne i zmyślone, ale prawdziwe na pewno są uczucia, szczęście i nieszczęście w miłości, których doświadcza prawie każdy, tak jak i bohaterowie utworów Szymonowica. Wszystkim mniej lub bardziej dworskim sielankom przeciwstawiają się sielanki o treści realistycznej., wypływające z trafnej i celnej obserwacji i oceny życia, takiej jak "Kołacze" i "Żeńcy". W nich to kreśli prawdziwy obraz życia wiejskiego, chociaż różnią się od siebie tematycznie.
"Kołacze" w niemal scenicznym układzie przedstawiają z pogodą i dowcipem obrazek przyjazdu spóźnionego narzeczonego na ślub. Później pokazuje autor przebieg tej radosnej uroczystości. Utwór rozpoczyna motyw krzektania sroczki, która według wierzeń ludu zwiastuje gości: "Sroczka krzekce na płocie, będą goście moi, sroczka czasem omyli, czasem prawdę powi". "Kołacze" to realistyczny obraz wesela szlacheckiego, już sam tytuł i wiele miejsca poświęconego ludowemu obrzędowi kołaczemu wiąże utwór z obyczajowym tłem ruskiej wsi, w której nie obeszło by się wesele bez kołacza - obrzędowego ciasta weselnego i wróżb z nim związanych.
Odmienną treściowo sielanką, ukazującą codzienne życie i pracę chłopa są "Żeńcy". W utworze tym poeta zrywa zupełnie z konwencjonalnym, sielankowym obrazem-snem. Miejsce beztroskich pasterzy zajmują spracowane wiejskie kobiety, narzekające na swój los. Uderzający jest realizm, z którym poeta maluje tragedię ludu wiejskiego, dziełem rąk tego ludu wszakże jest przepych wesela i bogate życie przedstawione w "Kołaczach". "Żeńcy" wyraźnie zarysowują konflikt między pańskim dozorcą - Starostą, który występuje zawsze z nieodłącznym symbolem swojej władzy - nahajką, a chłopem bezwzględnie pędzonym do roboty.
"On nad nami z maczugą pokrząkując chodzi"
"Albo nie widzisz bicza za pasem u niego?
Prędko nas nim namaca"
"Kwaśno patrzy, z nahajką się na nas gotuje"
Widzimy więc tutaj krytyczną ocenę życia i sytuacji chłopów.
Mikołaj Rej - był nazywany ojcem polskiej literatury. Jest on autorem "Rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". Jest to utwór o problematyce społecznej, zaczyna się rozmową Pana z Wójtem. Pan krytykuje postępowanie księdza, który nie odprawia nabożeństw należycie. Również nauki księdza są minimalne, ale łaje za to często. Pan obawia się, czy czasem dzięki temu postępowaniu wszyscy wraz z księdzem nie znajdą się na lewicy, to znaczy czy nie zostanę potępieni. Wójt jest oskarżony. Nie atakuje jeszcze księdza, mówi tylko o dziesięcinie, świadczeniach w czasie kolędy. Te rzeczy jednoczą Wójta z Bogiem. Pan nadal podejmuje krytykę. Mówi o odpustach, które są właściwie jarmarkami. Ludzie znoszą księdzu kury, świnie, jaja, piją pod kościołem, wrzeszczą, śpiewają, za co otrzymują odpust. Teraz włącza się do rozmowy Pleban, który właśnie nadszedł. Zaczyna krytykować urzędy świeckie. Mówi, że na stu urzędników, jeden jest sprawiedliwy i nieprzekupny. Sędziowie nie chcą odprawiać swych procesów, chyba że za dodatkowe świadczenia. Różne łapówki i daniny przypominają zbiory myśliwego, na przykład takie jak sarna, zając, kura, lis. Ksiądz krytykuje również Sejm i jego bezowocne obrady, prywatę bez zabezpieczenia spraw narodowych. Wójt słuchając tego sporu włącza się i przedstawia smutny los chłopa. "Ksiądz Pana wini Pan Księdza, a nam prostym zewsząd nędza". Okazuje się, że chłopa ciągną wszyscy: Urzędnik, Wójt, Pleban. Trzeba dawać im to gęsi, to kokosz. Pod przymusem wykonać trzeba tłokę, pracę dodatkową prócz pańszczyzny. Ksiądz nie pozwala znowu zwozić zbo?