Turystyczne walory wód

2004-10-16
 Literatura:
Geoekologia turystyki i wypoczynku
Geografia turystyki – A. Kowalczyk
Geografia turystyczna Polski – Mijewski
Rzeki – J. Kutnian
Wody ziemi IV część encyklopedii Swiata – Kaniecki, Chiński(Kurpisz)

 Działy:
I – atrakcyjność obszarów wodnych dla potrzeb turystyki / związanych z kulturą wodną.
II – atrakcyjność obiektów / wód naturalnych (rzek, jezior), podziemnych, lodowcowych.
III – przedstawienie / charakterystyka sztucznych obiektów wodnych i ich atrakcyjność
dla potrzeb turystyki.
IV – podział turystyki związanej z wodą, z obiektami wodnymi - turystyka w Polsce związana z wodą.
V – zagrożenia związane z wodą.

 Środowisko przyrodnicze oddziałowuje w różny sposób (od wrażliwości). Twarda struktura natury, wielka rzeka, jeziora, generalnie woda oddziałowuje na wszystkie zmysły człowieka: zmysł słuchu – szmer, plusk – działa korzystnie na stan psychiczny człowieka – fontanny, wodospady; wzrokowy – przy sztucznych można wzmacniać i osłabiać. Każdy obiekt oddziałowuje na tereny przyległe, wytwarza aurę w swoim sąsiedztwie wzrasta wilgotność powietrza, odczucie chłodu w czasie upałów, efekty akustyczne – fala o brzeg. Efekty przyjemności wzmagają obiekty wizualne: tęcza przy fontannach, ochrona obiektów wodnych – gejzery(Yellowstone), wodospady.
 Turystyka – poznawanie obszarów sztucznych i naturalnych. Za ojca turystyki uważa się Herodota V w. P.n.e. – który opisywał obiekty, działa kultury / zabytkowe, materialne: piramidy, ale też i obiekty wodne – zagadnienie początku Nilu, życie gospodarcze Egiptu.
 Średniowiecze – turystyka do cudownych miejsc, miejsca, którym przypisywano świętych. W odrodzeniu, oświeceniu ruch nasilił się – modyfikatory hydrograficzne:
Wzrost wilgotności powietrza
Większy dopływ promieniowania słonecznego
Znaczne przewietrzenie terenu
Bryza morska, lądowa – tren przewiewny w nocy od lądu do morza w dzień od morza do lądu
Zawartość chlorków sodu i potasu

Bioklimat uważany jest za bardzo korzystny – thalassoterapia – przebywanie nad morzem: sól morska z większą wymianą powietrza, najwięcej na plaży maleje od plaży 500 m – w połowie, 2-3 km – zanika zupełnie
Śródlądowe jest dużo mniejszy, większa wilgotność powietrza przy dużych zbiornikach wody, wzrasta promieniowanie odbite, wzrasta wilgotność pary wodnej, wzrasta ilość gazów z wody do powietrza – ludzie chętniej przebywają nad wodą
Ankieta z spędzania czasu:
<60% - przejażdżka samochodem
56,3% - plażowanie i kąpiel nad morzem
42,00% - kąpiele w wodach słodkich
27,00% - żeglarstwo śródlądowe
26,00% - narty
25,00% - wędrówki po parkach, lasach
20,00% - wędrówki po górach
19,00% - wioślarstwo, kajakarstwo
15,00% - wędkowanie, narciarstwo
>15,00% - -rybołówstwo morskie, surfing, nurkowanie30%, saneczkarstwo, jeździectwo

problem odczucia środowiska przyrodniczego ma charakter kulturowy – filozof amerykański – T.S.Elliot” Kulturą jest to co podnosi wartość i jakość życia” uwarunkowanie od tradycji, zwyczaju przekonywania przez grupę, która jednostka, cechy danej grupy – obiekty wodne, wrażenie, percepcja(odczucie) estetyczne – groźba spowodowana przez wielką wodę podczas powodzi, wodospad wywiera olbrzymie wrażenie
tafla wody – spokój, cisza

Czynniki kulturowe – przekazy słowne, mity
W kulturze hinduskiej obowiązuje zwyczaj czczenia świetnych rzek – Ganges.
Biebrzańskie błota – teren podmokły w Europie – zapach zgnilizny – wody stojące, zanieczyszczone, ale dużo ptaków – Puszcza białowieska
Nagromadzenie energii – oddawanie czci wielkiej rzece, wodospadowi, w literaturze – „mana” miejsce czczone wzgórze – góra Olimp
Na terenach nizinnych – wzgórza miejsca kultów.
Gotyniec – kęcina (światynia) – 192 m n.p.m. teren przyległy (PN wielkopolska) do miejsca gzie najbliżej do nieba – kontakt do nieba najbliższy axis mundi – osie świata, w Mezopotami zikkurat – wieża Babel – sztuczna góra – schodkowy układ, piramidy.
Olbrzymie wodospady – kult świetności im większy wodospad tym większy kult – Igua Su – rozpada się na 270 strug, Wiktorii
W ciągu roku zmienność przepływu 2-40 tyś m3 1538 r. odkryto wielkie wodospady w Alpach, Norwegii.

Wielkie jeziora: Tic Taca, Dal kaszmir, Bajkał, M. Martwe – kara boska, Gopło – polanie, Świteź.
Głębokie jeziora krasowe w epoce kamiennej to symbole odwieczne w głębokich jaskiniach – kulty maryjne, chrześcijańskie, fatami, Luwr, medjugorie
Święte góry – fugi San – Japonia, Kilimandżaro – Afryka Równikowa
Wzgórza na terenach nizinnych – Gontynie, Rowokół – j. łebskie, Smołdzi -Słowiński Park Narodowy 113m n.p.m., Łysica, Góra św. Anny, Sobótka – Sudety.
Niemcy: Orkan, Włoch – Etna, Japonia – Fugi San
Wielkie rzeki:
Nil, Ganges, Błękitna, Jangcy, Jordan, Tybr, Dunaj, Wołga, Ren, Tag, Missisipi, Amazonka

Źródła wód źródlanych
U podnóży Alp w PN Włoszech znaleziono naskalne znaki, że człowiek używał tych wód 7-10 tyś. Lat p. n.e. właściwości tych wód źródlanych- na rany – kult ten rozwinął się w średniowieczu – prymitywne warunki mieszkalne – ziemianki, dym w pomieszczeniach – choroby oczu- przemywano oczy wodami źródlanymi co powodowało ulgę. Żebracy – ślepi, chorzy, trędowaci
Poznań – kaplica Krwi Jezusa Chrystusa ul. Grbabraska, ks. Karmelitów – ul. Krakowska – już nie ma tego źródła – studnia z wodą uzdrowiskową
Zbocze doliny Sybiny – zanieczyszczona
Kult wody źródlanej wziął się od najstarszych cywilizacji powstałych w warunkach klimatu suchego i półsuchego.
Każde źródło wypływało z pod powierzchni wody – dar boży (kaplice dla darczyńcy)
Doliny rzek Ganges, Nil, Rzeka Żółta, Błękitna zalewały doliny w czasie stanów wysokich, wysokich w stanach niskich mało, nauczono się gromadzić zapasy wody.
3500 lat p.n.e. – I retencja wody kilkakrotne zbiory 3-4 w ciągu roku. Kierowano ludzi do rzemiosła, kapłaństwa zamiast do rolnictwa – podstawa, powstanie cywilizacji – świadomość ludzi na różnym etapie rozwoju
woda – element w sztuce
3 tyś lat temu wodę zbierano na dachach w formie rzygaczy, kaskada ta pozostała do czasów nowożytnych
przy każdej świątyni – sadzawki, oczyszczanie przed wejściem do świątyni ciała i duszy, wody według wierzeń były siedliskiem Bogów, Posejdon, Syreny, Trytony – hellenistyka – Neptun, syreny.
Woda stanowiła siły witalne, element, w którym powstało życie – arche – brak przyczyny, uważano, że życie powstaje z ognia, wody.
Talles z Miletu 6 w p.n.e. – szkoła filozofii – przedsokratejska – woda przyczyną powstania życia na ziemi.
W mitologii rzymskiej bogowie to mężczyźni, małe rzeki – młodzieńcy (rzeki – miejsce święte)
Mosty budowano, aby nie urazić rzeki, nie wolno było odprowadzać ścieków do rzeki. Szczytem marzeń hindusa jest kąpiel w Gangesie(moc oczyszczająca, zmywa grzechy z przyszłych wcieleń i przeszłych)
Miasto Waransi, Kasi – Benasis
Świętość nie zazna się, jeżeli się umrze w drodze do św. Rzeki, kobiety piorące, kąpiące, picie tej wody, pali się zwłoki – wody nie mają bakterii chorobotwórczych – zawartość kilu pierwiastków promieniotwórczych – brama lodowcowa koło Gongowi – 4000 m n.p.m. – biostymuluje promieniowanie
W górnym biegu rzeki wysoki spadek przebijając się przez skały krystaliczne.
Definicja świete źródła jest trudna do określenia
Bath – uzdrowiska początek początek przed cesarstwa rzymskiego
70 r. n.e. – jako uzdrowisko było:
Mekka – święta studnia zamzam – lek na dolegliwości, zanurz a się w wodach rzeczy, w których chce się być pochowanym po śmierci.
Kult maryjny – w czasach cesarza rzymskiego w ogródkach – bareny

Kultura hellenistyczna – drzewka żywe – woda doprowadzana pod ciśnieniem.
Woda jest jedna – uczestniczy w jednym obiegu.
Kondensacja pary wodnej w atmosferze opada w postaci deszczu, gradu, śniegu
, kondensacja pary wodnej na powierzchni ziemi: biało-rosy, rosy, szadzi, gołoledzi. Woda w atmosferze nie jest czysta chemicznie wzbogaca się o substancje, destylowana M=0 ≈30-50 mg/dm3 , gleba wzbogaca w substancje pod powierzchnią ziemi 100-200 mg/dm3 – produkty rozkładu materii organicznej – dwutlenek węgla
Woda agresywna
H2O+CO2 =>H2CO3 wchodzi w reakcje duża emisja produktów spalania zasiarczonego węgla, woda łącząc się z CO2 tworząc kwas siarkowy(siarkawy).
H2O+SO2 =>H2SO3 mówimy o kwaśnych deszczach nad całą Europą pH≈3,8 – I silnie kwaśny.

H2O+CO2 + CaCO3 => Ca(HCO3)2 =>kwaśny węglan wapnia rozpuszczalny z wodą działa ta reakcja w dwie strony.
Jest to podstawa krasowienia skał, reakcja odwracalna kropla wody uderzając o skałę powoduje, że część przechodzi w węglan wapnia – stalaktyty, stalagmity – dowody wytrącania się. Utwory staroglacjalne - 11% węglanu wapnia – jon dominacja w utworach polodowcowych(HCO2)3 Buska zdrój wody siarczanowe SO4, chlorek sodu – solanki.
Sudety i Karpaty w podziemnych – CO2 z niewygasłych form wulkanicznych – szczawy, w zależności z jaką skałą woda się zetknie takie będzie miała właściwości, woda morska – bezwładna do 40 m jest wysłodzona, taka sama zależność przy lodowcach – 35‰ – 46‰, w M. Śródziemnym (Gibraltar) – 35‰, przy Turcji40‰ zasolenie zmienia się w czasie i przestrzeni.

Stany skupienia

I substancja naturalna, która występuje w trzech stanach skupienia(woda zwierająca związki chemiczne; w skałach),
Różnorodny skład fizyczny i chemiczny:
 Procesy fizyczne – opady, parowanie, skraplanie
 Kontakt z powierzchnią ziemi
 Skład izotopowy 0ºC 4ºC 100ºC
 Wodór ma 2 izotopy

H11 - proton 1 w jądrze
H21 – deuter
H31 – tryt
1935 r. – odkryto właściwości promieniotwórcze
masa atomowa 16 – 1780 r. Laviser – francuski fizyk – odkrył wodę, eksperymentował z tlenem i wodorem(uważano że woda to pierwiastek) – mieszanina 2 atomów wodoru i jednego tlenu
H2O - 18 ->2:1
O16 – izotopy o masie atomowej
O17
O18
O15 – po zmieszaniu uzyskano wodę ciężką
Uzyskano 48 różnego rodzaju wód w przyrodzie występują w górnych warstwach atmosfery H2D – tlenek deseru
12,23 – hel pierwiastek promieniotwórczy
0-30 lat – wiek wody – metoda trytowa C14
Szczególne rodzaje wód w jeziorach ze względu na trofizm dzieli się:
 Oligotrofizm
 Eutrofizm
 Humusowe
 Politroficzne – dużo jedzenia

Obiekty naturalne, sztuczne:
 rzeki i doliny
 jeziora, tereny podmokłe i formy utrwalane przez wody podziemne, jaskinie, groty
 brzegi koryta i terasa zalewowa, naturalne zbiorowiska wodne

Sztuczne – człowiek tworzy sztuczne zbiorniki wodne do zaopatrzenia w wodę ( Śląsk), rekreacyjnie (Malta), obiekty do ozdobienia przestrzeni parkowej, studnie pitne, fontanny, wodospady, ściany wodne, progi wodne, ogrody, parki.

Obiekty naturalne:
Rzeki: forma nadrzędna – wszystkie formy okresowe – ciek(wielkość) – forma naturalna, jaka płynie.
Rzeki, potoki, strumienie – formy spadkowe: górskie, nizinne; stałość przepływu: stałe podwilgotne, okresowe periodyczne, epizodyczne – związane z momentem gwałtownego roztopu

Strefa klimatyczna – ustrój autochtoniczny
1XI – 30 X nie pokrywa się z rokiem kalendarzowym – po okresie najniższych stanów retencyjnych wzrost poziomu wody.
Ustrój alochtoniczny – znaczne wezbrania – lato – deszcze zenitalne, okołorównikowe(zachodnia odnoga Wiktorii, Edwarda, Alberta, Nil Górski, Biały


Nil Biały wpływa do Sudd – największe tereny podmokłe na świecie 159 tyś m2 połowę swych wód traci – reżim uzależniony.
Dorzecze – obszar odwadniany przez system I rzeki, wody płyną do rzeki głównej
Wisła – 200 tyś km2
Amazonka 7050 mln km2
Kongo 4500 mln km2
Dorzecze ograniczano działem wodnym – linia rozgranicza wpływ wód do różnych dorzeczy.
Rzeka główna – najdłuższa i prowadząca największą ilość wody(Bug dłuższy od Wisły, lecz Wisła transportuje więcej wody, Missisipi i Missouri) Missouri rzece głównej decyduje również tradycja(Wełtawa, Dunaj)
Ujścia rzeki – pływy oceaniczne – ujście jest lejkowate


Fala pływowa wdziera się w ujście , 19,5 m pływów – Św. Wawrzyniec392 km – estuarium 13-113 km
Rzeki Sekwany, Loary, Tamizy estuaria to odcinki deltowe, dochodzi do akumulacji materiałów przez rzeki – Amazonka 100 tyś km2, przyrosty lądów 100m(140m!)Pad.
Rawenta – port morski – 8 km od wybrzeża Adriatyku – latarnia morska.
Ciągłe erodowanie rzek – wyrównywanie profilu brzegu.








Załamanie spadku, kaskadowe opadanie wody, najwyższy wodospad Salto Aniel – Wenezuela 1938 r. (970m), powyżej 100 m należą do najatrakcyjnieszch.
Najsłynniejszy Niagara 56 m, wodospad Wiktorii 2 km, Marcinsona 108m. Ilość spadającej wody Sete Quedas 13 tyś m3/s na pograniczu Brazyli i Paragwaju, Niagara 6 tyś m3/s, Jquasu 40 tyś m3/s. Woda ulega rozpyleniu podczas opadania – staubbach – tęcza.
2004-11-06
Jeziora - to każde naturalne zagłębienie powierzchni terenu w sposób naturalny wypełniony wodą (nie zbiornik wodny powstały w wyniku działalności człowieka - zbiornik wodny powyrobiskowy).
Jeziora są zasilane w sposób powierzchniowy i podziemny (głębsze).

Typy jezior są różne ze względu na rodzaje wahań:
- jeziora powierzchniowe - wahania duże
- jeziora podziemne – wahania niewielkie

Jeziora zajmują ok. 2 mln km2 powierzchni (powierzchnia Polski 310 tyś. km2) zajmują duże powierzchnie w warunkach klimatu wilgotnego, umiarkowanego, subarktycznego (Kanada 1 mln jezior, Finlandia 9,4% powierzchni kraju), w warunkach klimatu suchego jezior jest niewiele. Jeziora zajmują 1,4%powierzchni lądu.

Podziały jezior ze względu na sieć rzeczną:
- odlewowe (początek rzeki) – dodatni bilans wody, nadwyżka opływa na zewnątrz.
- przepływowe – większa rzeka, duże wahania stanu wody,
- bezodpływowe – obszar młodoglacjalny

Bilans wodny, klimat półsuchy – zagłębienia bezodpływowe
Podział jezior ze względu na czas występowania, trwania jeziora:
- permanentne – stałe
- periodyczne – okresowe
- epizodyczne – krótkotrwałe, chwilowe dzięki dużym dostawom wody(podczas roztopów, ulewne opady deszczu.

Powstanie jezior wiąże się z działalnością lądolodu jeziora „żyją” ok. 20 tyś. lat, a na terenie Polski istnieją już 13 tyś. lat. Będą jeszcze istnieć więc około 6-7 tyś lat. Stopień zaniku jezior stanowi ok. 70% co stanowi 1/3 powierzchni którą zajmowały.
Jeziora tektoniczne – działalność sił wewnętrznych ziemi – mogą istnieć mln lat, jeżeli działają siły rozprężające np. Ryft Afryki, Bajkał, Tanganika, za kilka mln lat część kontynentu Afryki na pd – wsch od ryftu oderwie się od kontynentu, J. Bajkał – rozszerzenie się zapadliska tektonicznego.

Charakter wód jeziornych ze względu na składniki odżywcze:
- docierają cześć substancji , które wprowadzają związki minerale, paruje czysta woda im starsze jezioro tym więcej substancji rozpuszczonych w wodzie
Jeziora dzielimy dwojako:
- misa – geneza powstania niecki jeziornej
- wody w jeziorze uzależnione są od misy jeziornej – czynnik niezależny

Podział ze względu na składniki pokarmowe:
- oligotroficzne – wody oligotroficzne mają charakter wysokiego stopnia natlenienia, mała mineralizacja (mało substancji), kreda jeziorna – charakterystyczne dla formy młodoglacjalnej, gdzie nie doprowadzono substancji odżywczych
- eutroficzne – są to jeziora, których wody zawierają dużo związków odżywczych: azot, potas, fosfor od 130-150 obserwujemy proces eutrofizacji czyli wzbogacania wó jeziornych w składniki pokarmowe ( nawozy sztuczne) wypłukiwanie z gleby do wód powierzchownych i podziemnych powodem tego jest wysiewanie nawozów sztucznych wczesną wiosną wtedy połowa nawozu jest wypłukiwana – mamy gwałtowny wzrost świata organicznego w wodach jeziornych – eksplozja demograficzna globu – niska przeźroczystość 1- 0,5 m – glacy drobnoustrój, buje w letnim i wiosennym czsie jesienią obumieranie, spadek na dno w bardzo duzychilościach.
Zużycie tlenu na utlenianie – strefa siarkowodorowa toksyczna dla organizmó aerobowych (tlenowych) – nierozłozona martwa – osady ststrofia, Pytia – wody dystroficzne – siedliska leśne, bagienne – mało związków, słabo rozwinięte życie, woda żółta, kwaśna, karłowatość organizmów
- politroficzne o wysokiej zawartości pokarmowej – zanik tlenu – ubogie życie pokarmowe – jezioro jest krótkotrwałym elementem.
Epilitoral – przybrzeżne
Litoral –
Sublitoral – sok jeziorny
Profundal
Głęboczki
Zanik – opadanie cząstek w misie jeziornej, pyły – waitr, gromadzenie osadu, największa produkcja w strefie brzegowej(sitowie, trzciny) – selektywny rozkład celuloza tworzą się pagóry martwej materii organicznej, mały zbiornik dookoła wypełniony materią organiczną – trzęsawisko – lato drżenie gruntu

Misa jeziorna – Hutchinson – 76 typów mis
Z grupy sił powodujących tworzenie się mis jeziornych: jeziora pochodzenia endogenicznego – działanie sił wewnętrznych ziemi – jeziora tektoniczne, wulkaniczne
Jeziora synklinalne powstałe w fałdach płaszczowin na obszarach górskich
Jeziora tektoniczne – długie, wąskie, głębokie Bajkał 1741 m mieści się w rowach tektonicznych
Tanganika głębokość 1435 m, Alberta, Edwarda, pn-wsch Syberyjskie
- j. wulkaniczne – w kraterach wulkanicznych – koła głębokie, średnica od kilku m do 8 km. Albinos – Rzym, Raterlakes – USA Oregon 600 m
- jeziora synklinalne – Mantua – fura francuska, Fetilac – Szwajcaria (część jeziora Genewskiego).jeziora 5te powstają w wyniku przegrodzenia przez lawę dolin górskich (śeran w Armeni – działalność sił wewnętrznych



Czynniki egzogeniczne związane z działalnością lodu, wody, wiatru, roślinności, zwierzat.
związane z działalnością lodu
 jeziora rynnowe – najliczniejsze w Polsce
 jeziora moreny dennej
 jeziora moreny czołowej
 tzw. kociołki eworsyjne
 jeziora przydrumlinowe (garby)
 jeziora przywozowe (ozy to wały tworzy się dzięki wodzie krążącej w szczelinach lodowca)
 jeziora sandrowe
 oczka polodowcowe
na obszarach górskich – lodowce górskie
 jeziora karowe – cyrkowe – powstałe powyżej lini wiecznego śniegu, gdzie jest widoczna przewaga akumulacji materiału nad ablacją, powstają w wyniku erozji – tworzą się cyrk, po zaniknięciu w tym miejscu tworzy się jezioro np. Czrny Staw, przegrodzone przez wały czołowomorenowe (Rybi Potok)
 fiordowe – Norwegia, Szkocja- doliny przecięte przez lądolód – w dolnej czesi zatrzymywała się woda z terenó wyzej położonych – Hornidal
 jeziora krasowe – powstałe przez zapadnięcie się powierzchni terenu(próżnia pod powierzchnią ziemi:
 jeziora – starorzecza – spowodowane zmianem biegu rzeki
 jeziora wydmowe – na obszarach wydmowym jeziora bagienne – powstałe na trenach podmokłych
 jeziora przybrzeżne np. Łebsko, Gardno – polodowcowe
 jezioro deltowe – j. Gródno koło Elbląga
 jeziora pochodzenia roślinnego – martwe szczątki organiczne – torf
 jeziora pochodzenia zwierzęcego – stworzone dzięki działalności obrów – spietrzanie się wód co powoduje zatory

Poliglacjalny charakter danej misy jeziornej : wahania wody wynosa 0,50 m, powierzchnia zmienia się w niewielkim stopniu. W klimacie suchym J. Czad zmniejsza swoją powierzchnie do 10%, natomiast natomiast. Eyre w Australi podczas lat mokrych zwiększa swoja powierzchnię nawet do 150%.
Zanik jezior – związany ten proces jest z dzaiłanością człowieka, prace melioracyjne, próby uregulowania rzek, spadek poziomu rzek co spowodowało że rzeki wcięły się głębiej w glebę, drenaż wód w jeziorach, w Wielkopolsce przeciętny spadek wilgotnośći ok. 15%
Bez interwencji człowieka jeziora równiz zanikają – np. J. Ngami – Botswana gdzie istniały bagna okawanda jeszcze 100 lat temu istniało Bangwenlu o powierzchni porównywalnej do jeziora Czad zasypane zostało materiałem naniesionym przez rzekę Zambezi – głównie materiał skalny co spowodowałao zator, zasypnie jeziora.
Obszar podmokły – to każdy odcinek terenu nadmiernie uwilgocony
 mokradło stałe
 mokradło okresowe
 moczary
 błota
 bagno
 torfowisko
Obszar podmokły występuje głównie w klimacie umiarkowanym zanika od połowy XVIII w, na obszarze niżu wielkopolskiego tereny te zajmowały ¼ jej powierzchni była ona trudna do przejścia. Od początku XIX w pod zaborem pruskim zaczęto odwadnianie terenów podmokłych zamieniono te obszary na pastwiska, łąki, utowżyły się nieużytki gdyz zabrakło wody do warunków optymalnych , zanikają na ternie całej polski, największe skupisko tego typu terenu to Bagna Biebrzańskie – występują już jako ewenement w europie.
Tereny podmokłe zajmują na świecie 2,7 mln km2, głównie w klimacie wilgotnym, umiarkowanym, równikowym a nawet suchym;
Usytuowanie:
 przyrzeczne
 przyjeziorne
 bagienne
 przejściowe
 pływowe
 trzęsawiska – zbiorniki wodne
 przyźródlowiskowe
 nadmorskie

Szata roślinna terenów podmokłych
 leśna
 łąkowa
 szuwarowa
 tereny płaskie – odpływ wód
 doliny rzek o niewielkim spadku
 w Eurazji wieczna zmarzlina latem woda nie może się infiltrować i pozostaje na powierzchni
 element krajobrazu polodowcowego Włochy >1%, Szwecja 30%
 do terenów podmokłych zaliczamy trzęsawiska – hydrofilna roślinność w której dochodzi do całkowitego rozkładu tej materi roślinnej
 wysokie dla strefy wododziałowej zasilanie wodami opadowymi – ombrofilne – mchy
 niskie zdla strefy wododziałowej – zasilane wodami podziemnymi – reofilne – roślinność turzycowa
 przejściowe opadowe i podziemne zasilanie

Torfowiska w % powierzchni Polski
 niskie 90%
 wysokie 6%
 przejściowe 4%

Rozmieszczenie terenów podmokłych
 klinat równikowy
 strefy przyległe do jezior, Uganda 6% pow. Kraju, j. Wiktorii, Mweru, kampololombo, Okawano, Makgadikgddi
 Suss – poniżej Nilu Białego i Błękitnego – 600 km
 1500 km2 – cud Nilu traci wtedy ½ swych wód wpływając do tej kotliny, roślinność bogata, wodna, papirus, grążele
 w dolinie Amazonki i gapa – tereny podmokłe najniższe partnie doliny amazonki co roku są zalewane – terasa nadzalewowa – teren ten zalewany 1 raz na kilka lat Varzea
 klimat równikowy – działalność pływów morskich – formacje mangowe – fala przypływów w głąb do ok. 100 km po odpływie odsłania korzenie – tzw. lasy mangowe gdzie występuja silne pływy np. dleta zambezi, Nigier, Senegal, Amazonka, Madagaskar – roślinność halofilna słodkowodna
 Klimat suchy – tereny podmokłe okresowo, występujące w PN Afryce Shaf5 – zagłębienia w poze zimowe3j zalane wodą, latem zalega pokrywa solna, sona na PN od Kairu – zapadlisko ok. 160 km Wadi al. Natoun – dolina sodowa, występują również siarczany sody, do balsamowania ciał
Ameryka Pd występuja tu 2 x wyższe opady w poze wilgotnej, obszary podmokłe zajmują do kilku tyś km2
W Europie znajduje się 100 rodzajów krain podmokłych w Angli 40 gatunków, co jest specyficzne i charakterystyczne dla Europy.
Palsa wielkopagórkowata – porośnięty płaszczem trawiastym z duzą ilością wody pagórek, gdzie podstawę pagórka stanowi lód.
Tereny podmokłe zanikające – bogate zestawy gatunkowe, dąży się do odtworzenia terenów podmokłych np. Poznań – I rezerwat Żurawinec – roślinność typu bagiennego – rezerwat bez wartośći.
Na terenie wielkopolski zlikwidowano wtórne zabagnienie – na niewielkim terenie.



Z roku na rok zwieksza się ilość turystów uprawiajaca turystyke narciarką
Retencja śnieżna i lodowcowa, pokrywa śnieżna mniej lub bardziej trwała występuje na powierzchni ziemi 10 mln km2
Strefa niwalna – arktyczna i subarktyczna, krótkie lato temp. trochę powyżej 0C
Strefa subniwalna – pokrywa snieżna ma charakter okresowy, szczególnie forma retencji 16,2 mln km2 w lodowcach 24 mln km2
Średnia miąższość 1500 m na Antarktydzie 4050 m Grenlandia 2000 m. wieczna zmarzlina to strefa występująca do pewnej głębokości w 60 0 od szerokośći geograficznej pn w Azji PN. Przypowierzchniowa warstwa podczas lata np. Spitzbergen – 0,5 m, Mongolia – 4,0 m
400-600 m – wieczna zmarzlinz , rzeka Markhg – 1500 m.
lodowce powyżej lini wiecznego śniegu:
50-100 m – spitzbergen
300-600 m – Norwegia
3000 m – Etna(Włochy)
6000 m – Kun Lun
5000 m - równik

lodowce i typy lodowców
- lądolody:
- kontynentalne zajmuja duze powierzchnie – Antarktyda 14 mln km 2 średnia miąższość pokrywy lodowej 1600 m;
- lądolód grenlandzki maksymalna miąższość 3410 m, srednia 2000 m wprowadzaja do morza formy płytowe, plaskie ok. 6 tyś km 2, góry lodowe wędrują nawet w okolicę równika – Wysp Galapagos, Grenlandia – krajobraz górski z wypukłymi grzbietami, przylądek Hatteras załamuje się na pd-zach, pozostałość lodowego kontynentu – szczątkowe
- Islandia – vatanajokul – powierzchnia 3390 km2, 11,5 % kraju pokryta jest przez lód


Lodowce górskie: fieldoew dla pasm norweskich na grzbietach i dolinami spływaja w kierunku morza jęzory lodowcowe.
Lodowce typu alpejskiego – kształt dolin, wąskie, długie z dobrze rzwiniętym polem firnowym i długim jęzorem lodowcowym (Kaukaz 150 km).
Lodowce aendytyczne – Himalaje
Lodowce cyrkoe i wiszące,W warunkach klimatu suchego gdy jest za mało wilgoci występuja tylko wiszące.
Lodowce górskie na przedpolu łączą się tworząc stożki
Lodowce szekfowe – lodowiec górski dochodzi do morzy i tworzy pionową krawędź, przepaść.
Najbardziej aktywne są lodowce himalajskie, Alaski, alpejskie,m grenlandzkie, z lodowcami wiaże się często początek jakiejś wielkiej rzeki (brama lodowcowa np. Brahmaputra, Ganges, Roda, Ren) – olbrzymia ilość materiału jest transportowana latem- njbadziej zaradne rzeki na świecie, wartość spływu jednostkowego g>1000 dm3xsxkm2 – wysokie wartości rzeki lodowcowe Azji pd-wsch na okres lata przypada ablacja lądolodu oraz opady monsunowe co powoduje wylewanie się rzek – ogromne powodzie.
Na Islandi Jokulhlang – bardzo groźne spowodowane aktywnościa wulkaniczną dopływ ciepła pod warstwami lodu, podspongowe nie ma możliwości wypłynięcia aż dojdzie do przełamania i masy lodu spływają. Pod względem wytworzenia przez wody podziemne, wymycie skał, wody szczelinowe, krasowe
H2O+CO2 + CaCO3 => Ca(HCO3)2 =>krasowienie skał wapiennych - siarczan sodu, reakcja odwracalna, kwas węglowy tworząć kwaśny węglan wapnia rozpuszcza się w wodzie woda spadając na powierzchnie ma charakter agresywny, na obszarach wapiennych zachodzi intensywnie proces krasowienia. Powsataja liczne jaskinie, kotliny, Czerwone Wierchy 900 m – procesy krasowe sięgają bardzo głęboko Gouffre Berżer – 987 m, Mały Kaukaz 2050 m(szczyt Wroni), jaskinia Raj, mroźna Dolina Kościelska, Niedzwiedzia, jaskinia Mamucia 48 km długości w USA, różnego typu formy pochone np. kominy, lewany.

Wody podziemne wiażą się również z wodami mineralny,mi – powstaja jeżeli znajduje się wiecej niż 1 g rozpuszczonej substancji w wodzie. Wyróżniamy wody:
Mineralne >1,0 g/dm3
Ultrasłodkie<0,1 g/dm3
Słodkie 0,3-0,5 g/dm3
Akratopegi 0,5-1,0 g/dm3

Sładbozmineralizowane 1-3 g/ l wody - dominuje kwaśny węglan wapnia, magnez
Średnio,mineralizowane – 3-10 g/l wody – chlorek sodu, kwaśny węglan, siarczan wapnia, magnez
Śilnie zmnieralizowany 10-35 g/ l wody -wody oceaniczne, solanki, mineralizacja wód zwrasta wraz z głębokością

Chemiz aktywny wody: wody strefy aktywnej do 200 m głębokości dominuja wody słodkie, opadowe, częste; 200 -1000 m – strefa wód o utrudnionej wymianie wzrasta mineralizacja; powyżej 1000 m – strefa o bardzo słabej wymianie, mineralizowana chemicznie przez rzeki
W zależnośći od charakteru substancji:
 Szczawy – mineralne z CO2: proste, alkaliczne, alkaliczno-słone, alkaliczno-glauwerskie
 Solanki (NaCl – chlorek sodu) – na obszarze Niżu Polskiego do Podkarpacia obrebie Zapadliska Przedkarpackiego, pokłady soli związane z okresem miocenu gdzie występowało M. Sarmacke9pozostałość kaspijskiego)siegało pod Kraków
 Wody siarczanowe – siarczan sodu – ługowanie gipsu antydzylu – Busko-Zdrój, ma charakter leczniczy, wykorzystywane /; cieplice – wody o podwyższonej temp. w skrajnych przypadkach powyżej 100 o C
Szczególnym przykładem są źródła – punktowy, skoncentrowawny wypływ wód na powierzchnię (przy skałach litych na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej, Krpaty, Roztocze, Sudety, Wyż. Lubelska)
Na obszarze obiżonym wodonosna posiada kilkaset wypływów wody podziemnej wynikiem obniżenia się – młaka(wyciek) – okresowy;
Wysięk – występuje wtedy gdy cała woda wyparuje z misy.
Sieraków – liczne źródła, Barania Góra 5 wypływów/1km2, wypywy niweielkie ok. 1 l/s.
Źródła warstwowe, szczelinowe, uskokowe, krasowe – wywierzysko
Morfologia terenu
 Grzbietowe, stokowe, zboczowe, terasowe, przykorytowe, w skałach tych ze zględu na ruch wody desensyje – względem sił grawitacyjnych. Ascensyjene – wbrew sił grawitacji
 N a terenach krasowych – źródła lewarowe – komin –zastoisko w lewarze , dzięki nowej dostawie wody, woda pokonuje kolejne etapy uskoku.

Na charqakter Liotogiczny:
 Zwietrzelinowe
 Żwirowe, piaszczyste

Na stałość płynięcia:
 Stałe
 Okresowe

Na skład mineralny wód:
 Źródła mineralne
 Źródła śłodkie
 Źródła żelaziste – gorzkie – zaw. Chlorek magnezu

Na temperaturę wody:
 Bardzo zimne 0-4
 Zimne 4-20
 Cieplejsze>20 – tworza się w wyniku infiltracji wód opadowych w głąb, 10 ~ 33m , wody wpadające w szczeliny w Krkonoszach dostają się do głębokości 800 m i wypływają u podnuża Sudetów z temp. 40 o( Karlowe wry, Baden- Baden0

Źródła gazujące – Pieniawy:
 CO2
 Siarkowodór H2S
 Amoniak NH3 (NH4 – w wodzie)

Sofioni w pn Włoszech wody z domieszką siarki H2S i CO2 – wzbogacone z niweygasłych ognisk wulkanicznych (Pammukkale – Turca (bawełniany zamek), wody infiltracyjne stracają weglan wapnia- kalayż na śicankach – Hieropolis

Gejzery – tworzą się pęcheryki powietrza, woda się ociepla, wzrasta jej temp., przechodząc do temp. Wżenia a następnie w parę wodną i wydostaje się pod ciśnieniem z komina, występująna : Kamczacte, Nowej zelandi, Islandi, Prku Yellowstone, Old faithfull – 50-80 m wysokości co 65 min.

W 1904 r. na Nowej Zelandi Waimanga – wyżucał 800 ton wody na wysokość 450 m, gejzery nie są trwałe, mineralizacja 1-3 g/l wody, wypływając z komina wytrąca liczne substancje, kalcyt, każdy gejzer się różni od siebie, różne formy krystaliczne krtóre powoduja gejzery o różnych barwach – gezeryty od białego, żółtego po czerwony
2004-11-20
Obiekty sztuczne:
Atrakcyjność – z obiektami sztucznymi mieliśmy do czynienia już od zarania ludzkości. W jaskiniach – w 90% były też sztuczne zbiorniki wodne – zaopatrywanie w wodę, oczyszczanie (obiekty sztuczne w najstarszych przejawach życia zbiorowego ludzi).
Dalszy rozkwit sztucznych zbiorników wody w cywilizacji – w warunkach klimatu suchego i wilgotnego – gdzie obecność wody była konieczna dla rolnictwa, osady.
Woda traktowana jako dar Bogów – budowano kapliczki. W miarę rozwoju religii stawiano przy świątyniach obiekty wodne – cele ablacyjne – oczyszczanie ciała i duszy. Były one różnych kształtów: okrągłe, kwadratowe – zasilane wodami podziemnymi lub przez rzekę Nil.
Tworzą się obiekty wodne – doprowadzenie wody dla rolnictwa. 1800 lat p.n.e. Jesusa – kanał w dolinie Nilu – w wezbraniach Nilu do osady.
Rolnictwo nawodnione – tworzenie się obiektów wodnych – retencja wody dla potrzeb rolnictwa, rowy, kanały odwadniające i nawadniające.

Obiekty wodne tworzone przez człowieka: kanort i sinor.
Kanort – rów wykuty w skale, obszary górskie, pod ziemią przysypany, sprowadzano wodę na pola obok gór.
Państwa: Iran, Irak, Syria, państwo Inków: Peru, Ekwador.
Ubytki wody były zbyt duże, dlatego wykuwano w skałach.
Sinor – studnie zaopatrujące w wodę ośrodki miejskie.
W Damaszku – głębokość ok. 100m.
Ślady sinorów w Jerozolimie.

Czas panowania cesarstwa rzymskiego – rozwój w zaopatrywanie w wodę, budowa akweduktów. W Atenach V w.n.e. – dostarczanie do centrum Aten wody z 1800m.
W Rzymie akwedukty osiągały długość nawet do kilkudziesięciu km. Najdłuższy akwedukt wyniósł 69 km – Kaudyński – wybudowany przez Klaudiusza i Kaligule.
II w.p.n.e. budowano akwedukty do Rzymu – razem 19. Dostarczały one 1,5 l. wody (higiena, konsumpcja). Akwedukty były budowane w szeregu miasta w obrębie cesarstwa rzymskiego.
Do dziś: Sewilla, pd Francja, Węgry, Bułgaria.

Do czasów upadku cesarstwa rzymskiego (V w n.e.) upadło znaczenie wody w życiu człowieka (średniowiecze – ciemny okres).
Średniowiecze – powstawały młyny wodne – zastępowały one prace ludzi i zwierząt. Miały duże znaczenie dla rozwoju cywilizacji: mieliły mąkę, ubijały skórę w foluszach, zwyczajne sukno w grube, szlifowały metal, ostrzyły noże, polerowały zbroje, piły cięły drewno na deski i pale.
Aby wody starczało tworzono stawy – podpiętrzanie wody – cele gospodarcze.

Od Odrodzenia - gwałtowny rozwój odczucia estetyki w społeczeństwie europejskim – powtórne zapoznanie się z kulturą helleńską (kult ciała, umartwianie ciała – bliskie Bogu). Na nowo odtworzono kult wody jako substancję ozdabiającą przestrzeń miejską – fontanny – zaopatrywane w wodę. Studnie publiczne miały za zadanie zaopatrywanie w wodę dużą liczbę ludzi kupujących i sprzedających. Studnie publiczne stawiane były w rogach rynku. W Poznaniu na Starym Rynku mamy 4 studnie – woda początkowo dostarczana była ze stawu przy młynie Bogdanka (później ze źródeł; 2 studnie ze źródeł z placu Cyryla Ratajskiego, 2 na wzgórzu Cytadeli). Miejsce wypływu źródeł było wyżej położone niż poziom rynku – tworzyły fontanny (ozdabiane - figury zwierząt: lew, jeleń; początek XVII w – postacie mitologiczne: Herkules, Epolin, Neptun, Saturn, Mars).


W Europie Zach. tworzono ze studni publicznych drzewka szczęścia.
Kilka studzienek usytuowanych jedna na drugiej; przelewająca się woda
tworzyła element ozdobny. Początkowo był problem z zaopatrywaniem
w wodę górnego zbiornika. Systemy zwiększające ciśnienie – rozwój fontann.


XVI w. – rozwój parków z systemem fontann (fontanny z postaciami syren, trytonów); ciągi fontann (barok) – rozkwit sztuki wykorzystania wody jako elementu egzystencjalnego otoczenia (w parkach magnackich, szlacheckich). Tworzą się bardzo duże obiekty wodne.
W Wersalu – zbiornik wodny o długości 1670m – w formie prostokąta.
Fontainebleau – zbiornik okrągły, średnica długości 60m.
Kanał o długości 1100m.
Tworzenie elementów wodnych – estetyzacja krajobrazu wodnego.

Współzawodnictwo krajów – gdzie jest najwyższa fontanna:
 Wersal – wysokość 23m
 Wiedeń – 30m
 Sansuci – 39m
 Herren Hausen – 64m
 Syndenhan – 84m

Ciągi fontann pobudzały wyobraźnię osób. Tworzono fontanny na terenach miejskich tworząc sztuczne skały – formy nieprzystające do krajobrazu.

Schody wodne – kanał – woda spływała po stopniach – efekt wizualny, akustyczny. Woda opadała kaskadami – parki pałacowe: Wilhelnschhe i Peterhof (obraz potęgi władców żywiołów wodnych).

Ściany wodne – organy wodne – zespół piszczałek, gdzie tony dźwięków wydobywane były przez strugi wodne (tony ptaków, trąb).

XIX i XX w. – ujarzmianie żywiołu wodnego. Tworzono wielkie mosty, wielkie zapory – kontynuacja w XX w. Do XX w. większość rzek została odpiętrzona. (Wołga – zbiornik przy zbiorniku – doszło do spiętrzenia wód – przegrody; zapora Huwera na rzece Kolorado – w 1906r., wysokość 220m). System zbiorników wodnych na rzece Kolorado – woda wykorzystywana dla potrzeb rolnictwa: nawadnianie i zaopatrywanie w wodę deficytowej Kalifornii. Po jakimś czasie stwierdzono, że te zbiorniki na rzece Kolorado przynoszą nie tylko korzyści, ale również straty – dlatego je zlikwidowano.

XX w. – dalszy rozwój sztucznych obiektów – cele rozrywkowe, turystyczne, sporty wodne.
Np. Zalew Zegrzyński, Soliński, Sulejowski, Rusałka, Maltański – do uprawiania sportów wodnych; wody nie do kąpieli; woda wymieniana co 4 lata – Cybina ma zanieczyszczone wody – duża akumulacja materiału na dnie misy. Tereny poeksploatacyjne – tereny rekreacyjne; np. zbiornik po eksploatacji węgla kamiennego (NRD 15% powierzchni).

Po II wojnie światowej tworzono tzw. parki wodne służce rekreacji, wypoczynku. Są to kompleksy wodne ze zjeżdżalniami, basenami, obiekty rehabilitacyjne – dowolna temp, czysta woda, gastronomia.

Parki wodne w Polsce: - pierwszy powstał w 1993r. w Lesznie; Polkowice, Kraków, Warszawa. Ma być również zbudowany przy jeziorze Maltańskim – są to dochodowe obiekty – problem wypełniania wolnego czasu wzrasta.

Rozwija się ruch turystyczny na obiektach służących kiedyś innym celom. XX w. w Anglii – rozwój turystyki na kanałach (od XVIII w. era przemysłowa) – dostarczanie surowców energetycznych: węgla z rejonów Walii do ośrodków przemysłowych i rozprowadzanie wyrobów przemysłowych na terenie państwa.
Kanały – jako sieć transportu. Wąskie, 5-6 m. długości, łodzie wąskie, długie – przewoziły ok. 25 ton transportu. Teren urozmaicony – duża ilość śluz (co 500 m. śluzy)., do roku 1835 transport drogą kolejową. Przed II wojną światową kolej zamieniono na transport samochodowy.
Kanały budowano już wcześniej – w 793r. połączenie kanałem Menu z Dunajem. Kanały w środkowych Niemczech, Pd Francji, Pn Włoszech. Rok 1938 – dziennikarz Rolt napisał książkę „Wąska łódź” – opisał swoje podróże z rodziną po kanałach – idea wykorzystania w turystyce rodzimej kanałów.

Po II wojnie światowej ruch turystyczny wykorzystujący kanały się rozwija. Powstała organizacja Innland Waterways Assouβe – stowarzyszenie dróg wodnych śródlądowych – rekultywowało niektóre kanały – oczyszczanie kanałów, umacnianie biegów – dużo wolontariuszy.

System kanałów – wiele tysięcy km – śluza co 2 km, 60 tuneli, przeprowadzenie kanału pod ziemią, 400 akweduktów, ponad 5000 mostów.

Ekoturystyka – jej celem jest podpatrywanie zwierząt, ptaków i innych zjawisk przyrodniczych.




Formy turystyczne/podział turystyki wg jej typów:
 turystyka wypoczynkowa – wodna – przebywanie nad wodą w mniej lub bardziej aktywny sposób. Charakter bierny (na plaży) – uzależnione od temp. powietrza i wody. Od lat ’60 – lawinowy rozwój w pd Europie – w basenie Morza Śródziemnego (na Balearach w 1960 r, przebywało 40 tys. turystów, 1990 – 7 mln.; Cypr 26 tys., 1995 – 1mln 600 tys.). Masowy charakter tej formy wypoczynku – obserwujemy zmniejszanie się ilości osób biernych spędzających tak czas, wzrasta turystyka specjalistyczna – forma przygotowania.
 turystyka kwalifikowana – kajakarstwo, sporty motorowodne, wędkarstwo, nurkowanie – te formy spędzania wolnego czasu wymagają przygotowania. Turystyka kwalifikowana rozwija się w miesiącach zimowych – narciarstwo – wędrówki, narciarstwo zjazdowe.
 turystyka socjalna – dofinansowywana przez państwo – dominują tu osoby chore, kalekie, mające mało pieniędzy.
 turystyka jachtowa, kajakowa – w USA lata ’80 – ok. 12,5 mln obiektów pływających: jachty, łodzie. Ta forma się rozwija.
Żeglarstwo – sposób bierny (uczestnictwo, członkowstwo załogi), forma wyczynowa -zawody, regaty.
 W ostatnich latach rozwój sportów wyzwalających adrenalinę – wymagają odpowiedniego sprzętu i odpowiedniego przygotowania. Tereny górskie – duża szybkość spływu wody:
 Rafting – spływ pontonem, tratwą po dzikiej nieżeglowanej rzece górskiej. Załoga składa się z kilkunastu osób, każdy ma kamizelki, wiosło – na komendę sternika operuje aktywnie.
 White water – w Nowej Zelandii rafting różnicuje się na white water – spływanie wodami powierzchniowymi, black water – spływanie rzekami podziemnymi. Płynie grupa – każdy na swojej dętce.
 Hydrospeed – (water slabing) – różnicuje się trasy w zależności od skali trudności (1-5). Osoby mają kombinezony piankowe, kask, płetwy, drewnianą deskę (uderzenia o głazy, utrzymanie się na powierzchni), prędkość płynięcia 2-4 m/s.
 Cunyoning – spływ rzeką głęboką, wciętą w obszar wysoczyzny, płaskowyżu. Kolorado – wcięcie do kilku metrów, członkowie załogi pokonują wodospady – mają grube, piankowe kombinezony, buty z grubą podeszwą, kaski. Trudność 1-5. w małej grupie instruktor.
Trasa Pnssy – Francja – 850 m. długości. Uczestnicy pokonują wodospady do 60 m. wysokości, trasa trwa 4-6 godz.
 Raft-cayak – skrzyżowanie pontonu z kajakiem – mniej wywrotne, bardziej bezpieczne.
Formy spływu rzekami górskimi – na terenie USA – nawiązują do pokonania Kanionu Kolorado w 1869 r. przez grupę dowodzącą przez Powell’a. Ta wyprawa 4-łodziami ma swoich naśladowników; by móc w nie uczestniczyć, trzeba się zapisać – zapewnienie miejsca trwa 3-5 lat.
 turystyka poznawcza – obejmuje ekoturystykę – poznawanie obiektów kultury materialnej, obiekty architektoniczne, zabudowa. Ekoturystyka to poznawanie obiektów turystycznych, zjawisk. Kierunek rozwijający się w ostatnich latach – podpatrywanie przyrody.
 Bird - watching – podpatrywanie ptaków na zbiornikach wodnych; wykonanie dobrych zdjęć.
 Wędkarstwo, kłusownictwo – na zachodzie – pomierzenie, zwarzenie ryb i spuszczenie ich z powrotem – popularne formy połowu ryb. Najczęściej tego typu działania – tereny o największych zasobach przyrodniczych – rezerwaty, parki narodowe – nagromadzenie różnych form gatunków ptaków. W Poznaniu – pd część Junikowa, środkowa część (droga na Berlin – z Lubonia) – 120 gatunków ptaków, ok. 15 gatunków z Czerwonej Księgi Ptaków – na terenach miejskich. W dolinie Warty – prace melioracyjne – dolina wysuszona – ptaki błotne nie mogą tam być – znalazły sobie inne tereny.
Lata ’70 – utworzono bagienny rezerwat Żurawinie – bogata roślinność bagienna – kilka lat – rezerwat zadeptany, wypadnięcie tych gatunków. W dolinie strumienia junikowskiego – 400 gatunków pajęczaków, rzadkie rośliny bagienne – storczyk – można by stworzyć ścieżkę dydaktyczną, ale uległaby i tak szybko zniszczeniu. W centrum mamy pustułki, jastrzębie.
 turystyka uzdrowiskowa – związana ze specyficznymi cechami klimatu, wód mineralnych – atrakcyjne miejsca z punktu widzenia turystyki uzdrowiskowej. Dominacja ludzi starszych – więcej kobiet. Z reguły w danej miejscowości do 40% populacji stanowią kuracjusze. Uzdrowiska dziecięce: Rabka, Głuchołazy. W zależności od charakterystycznych cech, wód – różnego rodzaju leczone choroby. Turystyka uzdrowiskowa – znana prawie od 10 000 lat. Zwierzęta chętnie się tam udają.
 turystyka miejska – obiekty historyczne, architektoniczne, kulturowe, targowe. Dużo ludzi przyjeżdża w celu uprawiania sportów wodnych na terenach miejskich – bogata baza sprzętowa w mieście, obiekty wodne bardziej zagospodarowane. Różne formy: wędkarstwo, kajakarstwo, spacery.
 turystyka ekologiczna – tereny miejskie, kierunki przemian środowiska przyrodniczego.
 turystyka handlowa – wyraźnie widoczna na terenach z punktu widzenia turystycznego.
Wodospady Niagara, Igłasu – olbrzymie centra – dokonuje się zakupu w strefach wolnocłowych, element przyciągający – na granicy dwóch lub więcej państw.


Turystyka w Polsce związana z obiektami wodnymi:
 Polska jest atrakcyjnym krajem ze względu na walory przyrodnicze; mało przetworzone środowisko przyrodnicze.
 60% to grunty orne, 30% to lasy sztuczne, zasadzone przez człowieka, ale są też cechy naturalne.
 W Polsce cechą charakterystyczną jest „duża różnorodność wód” – różne wody pod względem jakości (ze względu na trof: oligotroficzne, eutroficzne, dystroficzne – dominacja eutroficznych).
 Jezioro o wyjątkowo czystych wodach – gatunki lobelga.
 Pojezierze Pomorskie – zbiorniki wodne – tereny podmokłe – bagna Biebrzańskie – niewiele przetworzone przez człowieka.
 Wisła - to jedyna nieuregulowana rzeka Europy – środkowy bieg rzeki (San w kierunku Warszawy) – bogactwo form w korycie rzecznym, gatunki zróżnicowane. Rzeki gorsze niższe o niewielkim spadku.
 Żegluga śródlądowa – mało rozwinięta u nas poza Odrą.
 Bardzo zróżnicowane środowisko przyrodnicze: krajobrazy górskie, wyżynne, nizinne, depresje.
 Różne kształty form dolinnych i dolin rzecznych.
 Bogate krajobrazy naturalne: delta Wisły.
 Kraj wydmowy: Łebsko, doliny wielkich rzek.
 Krajobrazy jeziorne, bagienne, nadmorskie.
 Rzeźba młodoglacjalna: Pojezierze Kaszubskie, ostańce ery peryglacjalnej, wielkie formy pradolinne, zabagnione równiny Polesia.
 Jeziora – różna geneza, trofizm wód.
 Występowanie źródeł – zróżnicowana wydajność: wody słodkowodne, mineralne.

Obszary powstałe bez ingerencji człowieka:
 Jaskinie, groty, wąwozy, doliny, przełomy rzeczne, wodospady, jeziora, źródła krasowe.
 Ponad 20 Parków Narodowych – unikatowe cechy krajobrazu.
 Słowiński Park Narodowy – obszar nieporównywalny z żadnym innym.
 Wąwozy, doliny, przełomy rzeczne – przełom Dunajca – atrakcyjność doliny, możliwość spływu Dunajcem.
 Przełomy występujące w innych częściach Polski:
- jar rzeki Radumi (miejscowość Pabituły)
- przełom rzeki Białki (Nowy Targ)
- dolina Prądnika (koło Ojcowa) – formy ze skał wapiennych
- wąwóz Kraków w dolinie Kościeliskiej
- przełom Nysy Kłodzkiej
- przełom rzeki Kamiennej
- wąwozy lessowe koło Sandomierza
 Atrakcyjne doliny Tatrzańskie: Kościeliska i Chochołowska – bogaty system jaskiń.
 Źródła na obszarach krasowych, wywierzyska – wypływ wody podziemnej na terenie krasowym:
- źródła lodowe – Brama Krakowska
- Błękitne Źródła – koło Tarnowa Mazowieckiego
- Źródła Zygmunta – koło Ostrążnika
- Źródła rzeki Łyny na Pojezierzu Mazurskim
 Wodospady:
- Wielka Sikleza w Dolinie Roztoki – wysokość 70 m.
- Wodogrzmoty Mickiewicza
- wodospad Szklarki i Kamieńczyk – na terenie Sudetów
- wodospad Wilczki – rejon Międzygórza
 Jaskinie i groty – ok. 1000 jaskiń – część bardzo głębokich w Masywie Międzygószowkiego Szczytu. (do głębokości kilkaset metrów – nawet do 900 m .)
- Wielka Jaskinia Śnieżna – 783 m. – największa
- Jaskinia Bandzioch – 550 m.
- Ptasia Studnia – 295 m.
- do niedawna za najgłębszą jaskinie uważano Jaskinie Goffre Berger – 985 m. głębokości
- niedawno w masywie Zachodniego Kaukazu odkryto Jaskinię o głębokości 2030 m.
- w obrębie górnej części Doliny Ornaku – dużo jaskiń na terenie Polski; występują jaskinie i groty w skałach w wieku mezozoicznym (kreda, jura). Skały mezozoiczne stanowią otoczkę krystalicznego trzpienia gór Świętokrzyskich i Tatr – duża ilość jaskiń i grot (Ojcowski P.N.).


Obiekty wodne w Polsce o charakterze unikatowym:
 jeziora Hańcza – 108 m. głębokości – polodowcowe – najgłębsze w Europie
 Morskie Oko, Czarny Staw – działalność lodowca górskiego [Czarny Staw – cyrk, kar]
 Morskie Oko – usypanie moreny czołowej, która utrudniła spływ wód z górnej części Rybiego Potoku
 Wielki i Mały Staw w Karkonoszach – jeziora cyrkowe

Walory turystyczne szlaków wodnych:
 Walory kajakowe i żeglarskie jezior o powierzchni powyżej 1 ha – ponad 8200. Jeziora małe – duże tempo zaniku.
 Różnego typu działania odpoczynku i rekreacji – ponad 8000 jezior.
 Różnego przeznaczenia obiekty sztuczne – zagospodarowane intensywnie pod względem turystycznym.
 Szlaki kajakowe – długości w obrębie rzek 19900 km.
 W wyniku waloryzacji szlaków wodnych – 118 szlaków – w tym 30 szlaków żeglarskich, 30 walorów międzynarodowych.
 Szlaki kajakowe indywidualne:
- od Muszyny do Dunajca
- Radunia – od jeziora Stężyckiego do Notławy (97 km)
- Pasłęka – od jeziora Morąg do Zlewu Wiślanego (156 km)
 Szlaki o przepustowości masowej:
- Dunajec – Nowy Targ do Wisły (199 km)
- Krutynia (90 km)
- Spływ Czarnej Hańczy – od jeziora Wigry do Rygola (51 km)
- Jezioro Brodnickie, Brda, Wda, Drawa.
 Szlaki żeglarskie:
- Wielkie Jeziora Mazurskie (Węgorzewo do Giżycka i Rucianego – 110 km)
- Wielkie Jeziora Mazurskie (jezioro Śniardwy do Pisza przez Kanał Jeliński)
- Kanał Augustowski (jezioro Iławskie)
- Kanał elbląsko - ostrowski

Duża atrakcyjność z punktu widzenia wędkarstwa:
Rejony rybołówstwa indywidualnego:
- Słowiński (jezioro Bukowo, Wicko, Jamno
- Drawski
- Charzykowsko-Wdzydzki
- Wielkich Jezior Mazurskich
- Wigierski
- Żmigrodzko-Milicki – w dolinie Baryczy – obejmuje zespół kompleksów stawowo, łąkowo, leśnych – największy zespół stawów rybnych – 100 gatunków ptaków błotnych
(obszar gospodarki stawowej – prowadzony od 800 lat).

2004-12-04
Wody charakteryzują się niezwykłymi walorami. Każdy z nas ma inny system wartości – inaczej spostrzega i ocenia te same zjawiska i obiekty.
Przykłady:
- kolorowe przeźrocze – dziewczyna w bikini w płytkiej wodzie – inaczej patrzy na nią mężczyzn, inaczej kobieta.
- rekin w wodzie – przed niektórymi wzbudza strach przed rekinem, dla innych jest bardzo atrakcyjne
- fale

Atrakcyjność wody w Polsce – walory wód kojarzymy ze stykiem lądu z morzem (plaża).
 z braku tradycji w żeglowaniu i sportach wodnych,
 z ogólnie rozumianej biedy,
 z krótkiego sezonu letniego.

Polska jest krajem biednym:
 W Polsce jest tyle jachtów ile w jednym przeciętnym norweskim, skandynawskim miasteczku – mniej niż na jednym jeziorze e Skandynawii.
 Wysokie ceny silników do łodzi (dobrych jakości) – cena mocy silnika = cena samochodu. Brak w Polsce fabryki do produkcji silników.
 Trudno ubezpieczyć takie urządzenie – Polska to kraj złodziejski – (waga silnika = 12-13 kg).
 Silniki to tylko dodatek do łodzi.
 Jachty – cena wielokrotnie wyższa niż koszt najdroższego mercedesa – Polska za biedna na taki luksus.

Atrakcyjność wód:
- wody lądowe:
 wodospady, progi, szypoty
 źródła lub ich zespoły (źródła – te, które wypływają na klifach nadmorskich - Międzyzdroje, Źródła Łyny)
 gejzery
 moczary, bagna, trzęsawiska
 kanały (te, które mają śluzy – kanał elbląski, augustowski)
 jeziora – zbiornik wodny o powierzchni większej niż 1 ha. W Polsce mamy 7080 jezior – większość jest niezagospodarowana turystycznie)
 oczka – zbiorniki naturalne, powierzchnia mniejsza niż 1 ha. W Polsce ok. 80tys. Oczka z racji niewielkich powierzchni – nie są istotne w bilansach wodnych.
 sztuczne zbiorniki wodne – można wejść na zaporę, obejrzeć elektrownie.
 rzeki – rozlewiska, meandry, duże spadki w potokach górskich, bifikurtacje, kaptaż, skrzyżowanie rzek
 stawy hodowlane
- wody oceaniczna - (otwarta przestrzeń wodna):
 fiordy – tysiące turystów jedzie w strefy fiordowe, z góry oglądać wodę
 styk lądu i oceanu – odcinki klifowe, różne typy wybrzeży – niezwykłe wrażenia, typy plaż (czarne na Islandii – pochodzenia powulkanicznego, jaśniejsze, żółte, kamieniste, żwirowe, piaskowe, z palmami, laguny)
 strefy wód o specyficznym falowaniu, gdzie można uprawiać surfing
 strefy wód, gdzie występują różne gatunki ryb – możliwość łapania na wędki
 obszary raf koralowych – obserwacja pod wodą – nurkowanie, bądź obserwacja w łodzi
 strefy występowania określonych gatunków zwierząt, które można podziwiać z pokładu: foki, morsy, wieloryby, ryby latające, niedźwiedź pływający, krokodyle
 cała zasadnicza przestrzeń wód, po której można pływać
 świat podwodny – możliwość nurkowania (nasze wody są zimne, świat organiczny naszych wód jest ubogi – przezroczystość wód jest mała – nic w nich nie widać)

Typy wybrzeży:
 mierzejowe – w wyniku zamykania kosy – wybrzeża płaskie (Polska) – wybrzeże wydmowe
 lagunowe – Australia – wybrzeża wydmowe, klimat ciepły, temp. wód powyżej 20o C
 rafowe – czysta woda, ciepła, by mogły rozwijać się korale (Wielka Rafa Koralowa) – wybrzeże wyrównane, występują morza płytkie, temp. wód 20o C, wody czyste, słone
 atolowe – rodzaj wybrzeża rafowego, występuje wokół wysp znajdujących się w strefie gorącej, na morzach płytkich, wokół wyspy tworzy się rafa koralowa, w przypadku zanurzenia się wyspy rafa koralowa rośnie
 dalmatyńskie – powstaje w wyniku zanurzenia pasm młodych gór fałdowych (zbudowane z wapnia – woda wypłukuje wapień), pasma górskie stanowią wyspy, doliny stają się częścią morza. Wybrzeże dalmatyńskie podłużne – osie podłużne wysp, równoległe do linii brzegowej, zachodnie wybrzeże Półwyspu Bałkańskiego, Kalifornia. Wybrzeże dalmatyńskie poprzeczne – osie podłużne wysp, prostopadłe do linii brzegowej, wybrzeże Południowej Grecji.
 riasowe – tworzy się gdy na brzegu stare wyżyny lub góry są poprzecinane prostopadle dolinami rzecznymi. Powstaje wskutek zanurzenia rzeźby wyżynnej lub starych gór, zatoki morskie wcinają się w doliny rzeczne
 fiordowe – powstaje wskutek zanurzenia dolin U-kształtnych (fiordów) – Norwegia, Szwecja
 szkierowe – środek morza Bałtyckiego, drobne wysepki (polodowcowe) – na morzu pagórki polodowcowe otoczone wodą morską
 limanowe – Ukraina, wybrzeże morza Czarnego, doliny rzeczne zalane wodą morską.


Woda występuje w stanie ciekłym (ocean, morze, rzeki, jeziora) jak również w stanie stałym (ląd i woda – śnieg i lód) – wykorzystywane do narciarstwa.

LÓD – najbardziej znane formy turystyczne – wycieczki po powierzchni lodowców i lądolodów, ale też rejsy morskie do odległych barier lodowców – cielenie się lodowców, pływanie wśród gór lodowych (zamierzone lub niezamierzone). Pokonywanie paku lodowego, wyczynowe lub sportowe, pokonywanie powierzchni lodowych pieszo (narty) bądź skuterem.
Wędkarstwo podlądowe, sporty bojerowe. Zlodzenie brzegu morskiego.

OCEAN – nazwa wywodzi się od mitologicznego boga mórz Okeonosa. Jest to rozległa przestrzeń wodna między kontynentami, stanowiąca część oceanu światowego.
Ocean Atlantycki, Spokojny, Indyjski, Arktyczny (ocean lodowaty północny).

OCEAN ŚWIATOWY – WSZECHOOCEAN – powłoka słonej wody pokrywająca przeważającą część kuli ziemskiej. Stanowi zasadniczą część hydrosfery 361 mln km2 = 70% powierzchni ziemi. (61% - PN, 81% - PD).

MORZE – wody stanowiące część oceanu światowego, wyodrębnione nazwą i odrębnymi warunkami geograficznymi.
Odrębne warunki geograficzne – występy lądu, półwyspy, łańcuchy wysp, rafy, progi podwodne itd.

MORZE OTWARTE – (pełne) – wody leżące poza wodami terytorialnymi i wewnętrznymi. Przestrzeń morza otwartego nie podlega zwierzchności żadnego kraju – swobodny przepływ statków, okrętów, kable na dnie, przelot samolotów. Jednostki pływające podlegają temu państwu, którego bandera jest na maszcie. Człowiek jest tam wolny. Wyjątek stanowi prawo represji powszechnej (piractwo) oraz prawo pościgu → jeśli statek naruszył przepisy państwa nadbrzeżnego – zaczął się pościg – to można tam ścigać na wodach otwartych – pościg nie był przerwany – nie może być rozpoczęty na morzu otwartym – tylko wcześniej.
Piractwo – wody pd-wsch Azji – turyści porywani dla okupu.

WODY TERYTORIALNE – pas wód morskich przyległych do wybrzeża lub wód wewnętrznych; owe wody terytorialne stanowią integralną część terytorium państwa, który wykonuje administrację i kontrolę tego pasa. Wyjątek stanowi w wodach terytorialnych przestrzeń dla swobodnego przepływu jednostek, granice wód terytorialnych można przekroczyć w przypadku awarii, zagrożenia życia.
Szerokość wód terytorialnych = 3-12 mil morskich.
1 mila morska = 1852 m.
Cieśniny – ustala się konwencje międzynarodowe – granice między lądami.
Wody terytorialne w Polsce 12 mil morskich (22,22 m).

WODY WEWNĘTRZNE – zaliczamy porty, zatoki, obszary między wyspami przybrzeżnymi a lądem. Państwo przybrzeżne, do którego wody należą – całkowita władza państwa.
Zalew Szczeciński, Wiślany, Zatoka Pucka, część Zatoki Gdańskiej.

WODY PRZYLEGŁE – ciągną się poza morze terytorialne, ale nie stanowią terytorium państwa. W strefie tej uprawnienia państwa sprowadzają się do kontroli celnej, sanitarnej, imigracyjnej. Czasy socjalizmu – zakaz wejścia na plażę (do 50m. – do bojów). W latach ’60 – przed zachodem słońca plaża była bronowana. Do końca lat ’80 – funkcjonowały co 10 m. radary.
Do 3 mil od brzegu – można swobodnie pływać.
Powyżej 12 mil – naruszenie prawa.
Strefy czasowo zamkniętych akwenów – od czasu do czasu ma tam miejsce strzelanie artyleryjskie (nie ponoszą za nas odpowiedzialności).
Strefy gdzie przy brzegu w pasie 2 mil nie można pływać – tereny przyległe do Parków Narodowych (Słowiński, Woliński).
Zatoka Hudsona, Morze Marmar, Kanał Mozambicki.

Morze Kaspijskie, Morze Martwe – typowe jeziora bezodpływowe (nie mają połączenia z oceanem).
Czarny i Wielki Staw – to nie są stawy, są to jeziora (staw – określenie regionalne).

[nazwy mórz, przynależność morza do oceanu, bliska jego lokalizacja – przy jakim lądzie, z czym graniczy] – na egzamin!

MORZE CZARNE:
Nazwa pochodzi od chmur nad morzem.
Jeśli zanurzymy przedmiot na głębokość powyżej 200 m to zacznie czernieć.
Czasy socjalizmu – Morze Czarne było jedynym powszechnie morzem dla nas dostępnym.
Morze dostępne: Bułgaria i Rumunia – wchodziły w skład tego bloku – kraje bliźniacze. Istniała wymienialność walut między krajami. Były dokumenty w rodzaju paszportu, umożliwiające przekroczenie granicy krajów demokracji ludowej. Do dobrego tonu pochwalenie się, że było się za granicą.
Zaplecze turystyki: ciepła woda, przeciętne wyroby gatunków alkoholi, żadnych infrastruktur, autostrad. (Krym – wschodnia część morza – bliżej i taniej).
Rola morza jako akwenu – atrakcyjny – zmalała gwałtownie. Istnieją inne możliwości wypoczynku nad morzem: do innych miejsc za mniejsze pieniądze, lepsze warunki np. w Holandii – bardziej otwarte dla turystów.
Temperatura wód latem w centrum morza wynosi 22 o C , przy brzegach pn-zach: 29oC.
Temperatura wód zimą: -1oC w części północnej do 5-7oC na południu morza.
Pokrywa lodowa – wielokrotnie przy północnym wybrzeżu, w limitach tego morza występuje każdej zimy.
LIMAN – słodkowodna laguna, która stanowi przybrzeżną i krótkowodną część morza, całkowicie lub częściowo odcięta od morza otwartego. Odcięta przez piaszczystą barierę. Limany występują w ujściach rzek – brak zjawiska pływów.
LAGUNA – to też przestrzeń wodna wewnątrz atolu.
Zasolenie – ważne dla turysty. Im wyższe zasolenie, tym po wyjściu z wody odkłada się dużo soli na wskutek nagrzewania ciała – pojawiają się białe plamy. (1,8 – wody otwarte, 1,5 – część pn-zach).
Strefy przyujściowe rzek: Dunaj, Dniepr, Dniestr – duże przepływy – wysładzają wodę przy ujściach.
Morze Czarne jest największym zbiornikiem siarkowodorowym – poniżej 200 m. żyją tylko bakterie, zanik życia organicznego.
Porty: Odessa, Noworosyjsk, Tuapse, Kotii, Bobumii, Konstanca w Rumunii, Warna, Burnos, Samsun.
Wypoczynek: pd część półwyspu Krymskiego, Kaukaz, Bułgaria – złote piaski i słoneczny brzeg.

ADRIATYK:
Półzamknięty akwen, stanowi odnogę Morza Śródziemnego.
Kraje: Italia, Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Jugosławia (Serbia i Czarnogóra), Albania.
Linia brzegowa (wschodnia) jest doskonale rozwinięta – kapitalne znaczenie dla turystyki. Krk, Pag, Chwar, Korczula.
Zatoki: Triesteńska, Wenecka, Drińska, Manfredonia.
Od pn półwysep Instria.
Temperatura wody latem (lipiec): 24, 26oC.
Temperatura wody zimą: 7-13oC.
Adriatyk zamarza w północnej części.
Zasolenie duże: 3,5-3,8 % zasolenia.
Pływy niewielkie – do 1 m.
Liczne ośrodki turystyczne i uzdrowiska: Dubrownik, Szybelik (wschód), włoska strona: Wenecja, Rabenna; morze przecinają połączenia promowe.
O atrakcyjności Adriatyku stanowią: ciepły klimat, piękne krajobrazy, bardzo duża liczba zabytków, doskonała infrastruktura.
Adriatyk – zanieczyszczony w części północno-zachodniej – efekt dopływu wód Padu. Wiatry sektora południowego.
W Adriatyku można spotkać żarłacza ludojada – rekin „biała śmierć” – nieskazitelny biały brzuch.

2004-12-18
Morze Koralowe:
- półzamknięte, duże i głębokie morze pacyficzne leżące przy północno-wschodnich wybrzeżach Australii
- oprócz brzegów Australii otoczone jest
 od północy Morzem Pacyficznym,
 od oceanu:
 Nowe Hebrydy
 Wyspy Santa Cruz
 Wyspy Lojalności
 N