Metody i techniki badań socjologicznych

Charakterystyczne dla badań socjologicznych jest poszukiwanie, formułowanie i uogólnianie praw zjawisk zachodzących pomiędzy ludźmi, badanie struktur, czyli praw wzajemnego przyporządkowania sobie ludzi w zbiorowościach, praw przyporządkowania elementów składowych zbiorowości jako całości, poszukiwanie sił społecznych, które przejawiają się we wszystkich dziedzinach życia społecznego, sił obiektywnych, działających zarówno w małych, jak i wielkich zbiorowościach, tworzących się spontanicznie oraz obok wszystkich celowych i zamierzonych działań jednostek i instytucji. Głównym przedmiotem zainteresowania socjologa są zawsze zbiorowości ludzkie, z całości tworzone z wzajemnych oddziaływań ludzi dążących do zaspokajania swoich potrzeb, bez względu czy te wzajemne oddziaływania są świadome, czy też wynikają z układu grup i sił społecznych, całości tworzone z jednostek, instytucji, wzorów kulturowych i tradycji.
Badania socjologiczne odgrywają dużą rolę w społeczeństwie. Odkrywają one problemy ukryte, z których społeczeństwo dotychczas nie zdawało sobie sprawy. Jeśli problem społeczny ma charakter jawny, tj. społeczeństwo zdaje sobie sprawę z jego istnienia, badania socjologiczne mogą odgrywać istotną rolę bliższym określeniu charakteru problemu. Mogą uzyskać zasięg, lokalizację społeczną zjawiska, określić jakie grupy społeczne czy regiony kraju są nimi szczególnie dotknięte itp. lub nakierować do bliższego określenia mechanizmów, na wskutek działania, których to zjawisko zachodzi. Badania mogą być świadomie ukierunkowane na ujawnienie lub dokładniejsze poznanie problemu społecznego czy też na znalezienie środków prowadzących do jego rozwiązania. Jednak często ważne jest nie tylko stwierdzenie problemu społecznego, ale także podanie jego diagnozy. Celem badania diagnostycznego jest stwierdzenie, czy lub jak często w badanej zbiorowości występuje pewne zjawisko. Dla badacza lub jego zleceniodawcy jest to istotne ze względów praktyczno- społecznych a zarazem jakoś opisywalna, czyli dające się wyjaśnić w kategoriach teoretycznych. Badania diagnostyczne często koncentrują się na problemach społecznych. Diagnozą problemu społecznego jest wówczas takie opisanie stanu rzeczy, które stanowiąc stwierdzenie dystansu między stanem pożądanym a rzeczywistym, pozwala zarazem na teoretyczną interpretację tego stanu rzeczy. Badania przeprowadza się po to, by coś dzięki nim osiągnąć. Jest wiele przyczyn dla których organizuje się badania socjologiczne. Należą do nich między innymi:
poszukiwanie skutecznego sposobu działania,
chęć weryfikacji określonej teorii,
tworzenie nowych, dotychczas nieistniejących teorii,
ujawnianie, diagnozowanie problemów społecznych,
podejmowanie prób rozwiązania istniejących problemów społecznych,
ponawianie wcześniej przeprowadzonych badań w zmodyfikowanej formie,
powody osobiste oraz zainteresowanie określoną problematyką.
W dalszej części mojej pracy przybliżę metody i techniki badań socjologicznych. Jak z nich korzystać? Jaka metoda jest najlepsza, do jakiego badania? Jakie są wady i zalety? Na te pytania i jeszcze na inne spróbują odpowiedzieć następne kartki pracy.

Eksperyment
„Doświadczenie”, które ma na celu zbadanie zależności, relacji międzyludzkiej w społeczeństwie. Pomaga sprawdzić reakcje badanej grupy ludzi na interesujące nas zjawiska. Pozwalają nam one na:
a) prawie pełne kontrolowanie i kształtowanie uwarunkowań sytuacyjnych danego zjawiska lub procesu,
b) sprawdzenie hipotez w sytuacjach, które są dla nich najbardziej istotne, czyli w sytuacjach ekstremalnych.1
Eksperyment ze względu na sposób przeprowadzania badań możemy podzielić na:
a)eksperymenty projektowane w terenie i eksperymenty laboratoryjne;
b)eksperymenty ex-post-facto i eksperymenty projekcyjne;
c)eksperymenty jednoczesne i eksperymenty sukcesywne.
Eksperymenty projektowane w terenie- biorą w nich udział ludzie, którzy nie są wyobcowani ze swego środowiska w chwili eksperymentu.
Do tego rodzaju eksperymentu posługujemy się dwoma zbiorami ludzi: grupą eksperymentalną i grypą kontrolną. Grupy te są ze sobą porównywalne, mają podobne cechy społeczno-demograficzne ( właściwości ważne dla badającego). Obie te grupy ludzi przed eksperymentem poddaje się badaniom, w których ustala się porównywalne cechy i wspólne właściwości. Po tych badaniach grupy te poddaje się eksperymentowi ale po zakończeniu eksperymentu grupy bada się ponownie a uzyskane wyniki porównuje się ze sobą. Porównanie te służy do określenia w jakim stopniu różnice występujące pomiędzy wybranymi grupami (eksperymentalną a kontrolną) zostały spowodowane przez eksperyment.
Eksperymenty laboratoryjne- do tego rodzaju eksperymentu bierze się grupę ludzi podzieloną sukcesywnie na eksperymentalną i kontrolną. Poprzez tworzenie określonych, sztucznie wywołanych sytuacji bada się reakcje tych ludzi, ich zachowanie zaistniałą sytuacją.
Eksperymenty ex-post-facto- bada określone zaszłe zdarzenie społeczne, starając się ustalić, czy np. przyjęty przez nas kompleks uwarunkowań potwierdza się rzeczywiście, tzn. czy tłumaczy nam po prostu genezę danego faktu.2
Eksperymenty projekcyjne-bada wpływ nowych bodźców na badaną grupę ludzi, np. Zamiana mieszkania trzypokojowego na kawalerkę. Taki eksperyment wymaga ścisłej obserwacji psychiatry i psychologa. Pozwala uzewnętrzniać uczucia i pragnienia badanych.
Eksperymenty jednoczesne i sukcesywne- w tym eksperymencie biorą udział przynajmniej dwie grupy ludzi, które są badane równocześnie, w tym samym czasie. Poddawane są różnym bodźcom i badane przed i po jego wpływowi. Wyniki oczywiście porównujemy i na podstawie różnic można ustalić czy i jaki wpływ miały zastosowane bodźce na dane grupy.
Badania terenowe
Badania terenowe prowadzone są wtedy gdy interesują nas fakty w ich naturalnym kształcie społecznym. Badania te można prowadzić w zbiorowościach zwartych przestrzennie, tzn. W takich, których badający może bez większych trudów dotrzeć do każdej jednostki badanej populacji. Jedna z istotnych cech tych badań jest konieczność utrzymywania przez badającego osobistych związków z daną zbiorowością. Nie znaczy to, że musi on czynnie uczestniczyć w życiu badanych.3
Badania terenowe badają życie ludzkie, jego warunki, jego wytwory materialne (struktury społeczne, sposoby produkcji, instytucje społeczne itp.) i niematerialne (wierzenia, opinie, itp.). Wyróżnia się typy badań terenowych ze względu na zakres badań i stosowane techniki:
a) badania typu etnologicznego- osoba, która bada daną grupę sama uczestniczy w jej życiu i na podstawie obserwacji wyjaśnia interesujące go zjawiska.
b) badania typu socjologicznego- są podobne jak wyżej wymienione, tylko tutaj uwzględnia się dane ilościowe (w badaniach etnologicznych nie bierze się pod uwagę danych ilościowych np. częstotliwość ich występowania). Wskaźniki ilościowe pomagają określić rozmiar, natężenie, częstotliwość badanych zjawisk.
c)badania typu socjo-psychologicznego- badania te służą do zbierania informacji o stanie świadomości badanej grupy. Zbiera się tu materiały o charakterze jakościowym i ilościowym.

Przygotowanie do badań terenowych
Zanim zacznie sie prowadzić tego typu badania należy się do nich odpowiednio przygotować, i to zarówno od strony teoretycznej jak i technicznej. Niżej podam schemat, według którego można się do tego przygotować:
a) wybór właściwego zagadnienia- nad jakim zjawiskiem będzie się pracować
b) sprawdzenie stanu wiedzy na dany temat- co już wiadomo na dany temat i w jakim kierunku prowadzić badania
c) zwiad terenowy- zbieranie danych dotyczących badanej grupy, pierwsze kontakty, rozeznanie istniejących w terenie źródeł informacji o badanych problemach, np. o istniejących dokumentach. Należy także dowiedzieć się coś na temat zjawisk, relacji w danej grupie, aby nie popełnić „gafy” będąc w grupie.
d) opracowanie programu badań- dokonany zwiad pozwala na ewentualne korekty w zamierzeniach badawczych oraz poprawne sformułowanie nowego programu
e) dobranie odpowiednich metod i technik badawczych
f) realizacja badań
g)analiza zebranych informacji.

Zachowanie badającego
Każda osoba, która prowadzi badania powinna być dobrze przygotowana z zakresu znajomości metod i technik badawczych. Powinna umieć sie nimi posługiwać, posiadać zdolność łatwego nawiązywania kontaktów i szybko adaptować się z grupą. Osoba ta musi być cierpliwa, bezkonfliktowa i nie może angażować się uczuciowo. Powinna dobrze „wczuć” się w rolę osoby, która nie będzie wywoływała w grupie zgorszenia, nieufności, niechęci itp.
Raymond Gold wyróżnia cztery postawy osoby badającej:
a)wyłączny uczestnik- badający bierze udział we wszystkich zdarzeniach jakie mają miejsce w grupie, badani natomiast nie mają pojęcia, że są badani.
b)uczestnik-obserwator- badający bierze udział w życiu grupy, i nie kryje że prowadzi badania. Taka postawa może prowadzić do tego, że badani ludzie nie będą się zachowywać naturalnie.
c)obserwator-uczestnik- ten badający też bierze udział w życiu grupy, ale swoje uczestnictwo traktuje jako sprawę drugorzędną.
d)wyłączny obserwator- badający nie bierze udziału w życiu grupy, jest tylko obserwatorem. Badanie takie jest bardzo trudne, gdyż nie daje możliwości naukowej penetracji.

Obserwacja
Obserwacja to celowe, tzw. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie przedmiotu badań lub zjawiska. Obserwacja zawsze dotyczy konkretnego zachowania, działania i interakcji symbolicznej w (prostych lub złożonych) sytuacjach społecznych bez względu na to czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla eksperymentalnych celów czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych. Charakterystyczne cech obserwacji:
a) premedytacja- obserwacja jest prowadzona w celu rozwiązania ściśle określonego zadania sformułowanego dokładnie i szczegółowo,
b) planowość- metoda jest stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji,
c) celowość- uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go z punktu widzenia rezultatu poznania zjawisk.
d) aktywność- obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, lecz dokonuje selekcji poszukując interesujących go cech obserwowalnego przedmiotu, wykorzystując posiadaną wiedzę i doświadczenie,
e) systematyczność- obserwacja powinna być przeprowadzana według określonego systemu, powinna trwać ciągle, pozwalając spostrzegać obiekt wielokrotnie i w różnych warunkach jego istnienia.

Rodzaje obserwacji
Ze względu na sposób prowadzenia obserwacji, wyróżnia się rodzaje:
a) bezpośrednia i pośrednia- podział ze względu na dostęp badacza do badanych przez niego zjawisk.
Bezpośrednia- badający zbiera dane i ma możliwość sprawdzenia tych danych, odwołując się do innych metod badawczych np. wywiadu, eksperymentu. Szczególnym przykładem obserwacji bezpośredniej jest obserwacja uczestnicząca- obserwator na okres badań stara się wejść do danej grupy by obserwować ją od wewnątrz (jako jeden z tych uczestników, którzy ją tworzą) jest to obserwacja przeprowadzana z pozycji uczestnika. Obserwator sam osobiście dokonuje spostrzeżeń badanego przedmiotu, przeprowadza rozmowy, słucha rozmów, obserwuje czynności, sam pisze sprawozdania.
Pośrednia- badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich powstanie. Do swoich celów badawczych wykorzystuje wcześniej zgromadzone dane, zawarte np. w sprawozdaniach, archiwach, dokumentach. Taki rodzaj obserwacji nie jest jednak typowy dla badań socjologicznych, może być przydatny w innych naukach społecznych takich jak historia czy etnologia.

b) kontrolowana i niekontrolowana- dotyczy różnic w sposobach zbierania materiałów.
Kontrolowana- prowadzona jest w oparciu o określone narzędzia systematyzujące, np. kwestionariusze, schematy, normy. Gromadzenie materiałów ma charakter bardziej selektywny i dokonywane jest w oparciu o przygotowaną kategoryzację interesujących badacza zjawisk.
Niekontrolowana (nieskategoryzowana)- prowadzona jest bez narzędzi systematyzujących. Jest obserwacją planowaną, ale przeprowadzoną swobodnie w sposób jaki prowadzący uzna za właściwe w konkretnym przypadku.

c) jawna i ukryta- dotyczy aspektu sytuacji badawczej- opiera się na kryterium jawności postępowania badawczego.
Jawna- badani wiedzą że są przedmiotem obserwacji; nie są jednak dokładnie informowani o celach badań lub ich przedmiocie. Jeżeli ludzie są świadomi że są przedmiotem obserwacji, wówczas ich zachowanie staje się nieautentyczne- nabiera cech sztuczności co może przyczynić się do uzyskania w badaniu fałszywych danych.
Ukryta- obserwowani nie wiedzą że są przedmiotem prowadzonych badań; nie peszy obserwowanych co pozwala na uchwycenie ich naturalnego zachowania.

d) uczestnicząca i nieuczestnicząca- bazuje na kryterium udziału badacza w życiu grupowym.
Uczestnicząca- odnosi się do takiej sytuacji badawczej, gdzie obserwator jest czynnie zaangażowany w życie badanej grupy. Przyjmuje on rolę jednego z je członków i na bieżąco wykonuje związane z tym zadania. Badanie zjawisk obserwowane są od wewnątrz życia grupowego.
Nieuczestnicząca- badacz pozostaje na zewnątrz funkcjonowania grupy, lecz ma on swobodę poruszania się w badanym środowisku.

Wywiad
Jest rozmową, w której biorą co najmniej dwie osoby, prowadzący wywiad (ankieter) i respondent (osoba, która będzie odpowiadała na pytania). Polega na zadawaniu pytań i uzyskiwaniu od respondentów odpowiedzi. Celem rozmowy jest uzyskanie określonych wcześniej istotnych dla badacza danych.
Typy wywiadów
Typy wywiadów wyróżnia się ze względu na formę wypowiadania się respondentów, sposób przeprowadzania wywiadu, zachowanie się badającego jak i ilość uczestników. Zatem można podzielić je na:
a) ustne i pisemne
ustne- rozmowa na interesujący badacza temat.
Pisemne- pytania i odpowiedzi mogą też być zadawane w formie pisemnej. Może to się odbywać na zasadzie ankiety bądź wcześniej zadanych pisemnie pytań i odpowiedzi na te pytania też są w formie pisemnej.
b) skategoryzowany i nieskategoryzowany
skategoryzowany- respondent ma rozmawiać na określony temat ściśle według wcześniej przygotowanego scenariusza. Nie może jednak nic zmieniać, ani kolejności pytań, ani słów użytych w pytaniach.
Nieskategoryzowany- wywiad swobodny, respondent ma pełną inicjatywę co do prowadzenia rozmowy, może przestawiać pytania, kierując się jedynie celem badania. Wywiad ten pozwala na uzyskanie danych jakościowych.
Jest jeszcze jeden wywiad częściowo skategoryzowany- to znaczy że respondent ma „ściągę” z pytaniami i korzysta z niej, ale nie trzyma się jej ściśle. Ma pełną swobodę i sam kieruje wywiadem.
c) jawny i ukryty
- jawny- badana osoba została dokładnie poinformowana o tym, że prowadzi się z nią wywiad, o celu badań i o roli jaką będzie odgrywał badany.
- ukryty- mówi się o nim wtedy, gdy jakaś część wywiadu est dla badanego ukryta, np. cel badań.
Pomimo tych podziałów wyróżniamy rodzaj pośredni: wywiad jawny nieformalny- mówi się o nim wtedy, gdy badana osoba została poinformowana, że prowadzi się z nią wywiad i godzi się na to, aby w nim uczestniczyć, ale nie zostaje poinformowana o rzeczywistej roli badającego lub o celu badań (albo została o tym fałszywie poinformowana).
d) indywidualny i zbiorowy
- indywidualny- wywiad taki przeprowadzany tylko z jedną osobą.
- zbiorowy- kiedy wywiad jest przeprowadzany więcej niż z jedną osobą.
e) panelowy
1) kilku badających zadaje pytania jednemu respondentowi w co najmniej dwóch spotkaniach odbywających się w ciągu określonego czasu.
2) jeden badacz zadaje pytania kilku respondentom w co najmniej dwóch spotkaniach.
Spotkania te są oddzielone pewnym okresem czasu. Celem takiego badania jest stwierdzenie, jaki wpływ na prezentowane opinie i postawy respondenta ma upływ czasu i inne oddziaływania środowiskowe.
Warunki przeprowadzenia poprawnego wywiadu:
- dobre przygotowanie wywiadu,
- umiejętność stawiania pytań,
- atmosfera wywiadu,
- miejsce,
- nastrój respondenta itp.
Podstawowe błędy w przeprowadzaniu wywiadów:
- błędy w organizacji wywiadu (zła prezentacja celu badań, zachowanie ankietera budzącego nieufność, przedstawianie przez ankietera opinii wpływających na odpowiedzi badającego, krytyka opinii badającego),
- błędy w stawianiu pytań ( używanie tonu mentorskiego, gestykulowanie, zachowania sugestywne w trakcie zadawania pytań),
- błędy w rejestrowaniu odpowiedzi (deformowanie zapisu, komentowanie sytuacyjne),
- błędy w interpretacji wypowiedzi ( interpretacja w oderwaniu od kontekstu sytuacyjnego).

Do przeprowadzenia wywiadu można wspomóc się różnymi rodzajami środkami pomocniczymi, np. fotografiami, rysunkami, laleczkami. Takie badanie pozwala wysnuć wnioski o stereotypach czy przesądach zakorzenionych w świadomości badanych oraz ich zaangażowaniach politycznych, społecznych, etnicznych itp.

Badania ankietowe
To badania przeprowadzane na zasadzie wywiadu pisemnego w, którym istotną rolę odgrywa ankieta. Stosuje się je w celu możliwie szybkiego przebadania dużej zbiorowości ludzi. Badania te są oszczędnością czasu i środków, ponieważ nie potrzeba tu respondenta, który prowadzi badanie i zadaje pytania każdej osobie osobno lecz rozprowadza albo rozsyła odpowiednią ilość ankiet do badanych ludzi, które są wypełniane bez jego udziału. Rola badającego w tej metodzie ogranicza się jedynie do opracowania ankiety i wyboru osób, które zmierza przebadać. Analizą ankiet przeważnie zajmuje się już inna osoba. Ankieta ma charakter bezosobowy i anonimowy co pozwala na bardziej szczere odpowiedzi badającego, niż w wywiadach ustnych. Pomimo wszystkich zalet ankieta ma też wady:
a) w bezpośrednich rozmowach można uwzględnić indywidualne różnice respondentów, natomiast w badaniach ankietowych jest to nie możliwe. Trudno byłoby dostosować ankietę do każdego z bliżej nieznanych nam respondentów.4
b) w każdej badanej grupie są tacy ludzie, którzy z różnych przyczyn nie umieją
dobrze wypełnić ankiety. Im bardziej złożona ankieta tym tych ludzi będzie więcej. Dużo ludzi ma też problemy z pisemnym formułowaniem swoich myśli.
c) w każdej ankiecie pojawiają się pytania, które mogą wywoływać różne skojarzenia u poszczególnych osób. Powoduje to rozbieżności w interpretowaniu odpowiedzi.
d) ankieta nie daje możliwości notowania co respondent mówi, jak gestykuluje, jaką ma mimikę w chwili wypełniania ankiety. Nie daje odebrać przejawów uczuć respondenta. Skupia się tylko na zbieraniu danych o charakterze ilościowym.
e) zdarza się że, duży odsetek ankiet, najczęściej, pocztowych po prostu przepada.
Ze względu na sposób rozprowadzenia ankiet, wyróżnia się typy:
a) środowiskowe- rozprowadzane przez ankietera w wybranym środowisku, np. wśród pracowników.
b) prasowe- załączone do gazet, czasopism osobno lub na ich łamach.
c) pocztowe- respondent rozsyła ankiety na dane adresy poszczególnych osób wybranych do badania. Tutaj jednak trzeba się przygotować na fakt, iż duży odsetek ankiet nie wróci, co wiąże się większym nakładem sił i środków.
Oprócz wymienionych typów ankiet można wyróżnić także:
- ankiety jawne- to takie, które wskazują na osobę respondenta, np. imienne bądź mogą wskazywać na osobę ze względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawód ojca, miejsce urodzenia itp.
- ankiety anonimowe- nie są podpisywane jak i nie zawierają pytań, które mogłyby ujawnić osobę respondenta.
Zasady opracowywania ankiet
Ankieta dobrze i poprawnie przygotowana budzi zaufanie i prowadzi do jej wypełnienia. W przeciwnym razie na pewno nie będzie rozwiązana i trafi do kosza.
Aby dobrze się przygotować do stworzenia ankiety, na początek trzeba zadać sobie pytania:
- z jakich elementów powinna się składać ankieta?
- jaką formę i treść powinny mieć jej poszczególne elementy?
- jaki wygląd zewnętrzny powinna mieć aby zachęcała do rozwiązania?

Przyjrzyjmy się na początek strukturze ankiety.
Ankieta powinna zawierać minimum pytań potrzebnych do osiągnięcia zamierzonego celu. Należy unikać zbędnych pytań do niczego nie potrzebnych.
Aby ankieta budziła zaufanie respondenta koniecznie powinna zawierać:
a) informacje o instytucji firmującej badania,
b) zwięzłą informację o celu, jakiemu ma służyć
c) dodatkowe objaśnienia- może to być np. uzasadnienie wyboru respondenta, jeżeli jest to ankieta jawna. W przypadku ankiety anonimowej można podziękować za trud i poświęcony czas przy wypełnianiu ankiety.
d) pytania, dotyczące badanego problemu. Mogą to być pytania dotyczące bezpośrednio problemu jak i samego respondenta.
e) instrukcje, dotyczące jak wypełniać ankietę. Czasem wystarczy tylko dodać stwierdzenie typu „niepotrzebne skreślić” ale niekiedy potrzebne są bardziej szczegółowe pouczenia.

Forma i treść ankiety
Ankieta ma formę pytań skonstruowanych według interesującego badacza problemu. W ankiecie stawiamy pytania dotyczące bezpośrednio badanego problemu, w przeciwnym razie zbędne pytania spowodują zniechęcenie i analogicznie nie wypełnienie ankiety. Treść ankiety powinna dotyczyć danego zagadnienia. Pytania powinny być sformułowane w prosty sposób, łatwe do zrozumienia, żeby wypełniający nie miał problemu z odpowiedziami. Pytaniom stawianym w ankiecie poświęcę więcej miejsca, gdyż jakby się mogło wydawać układanie pytań nie jest takie proste. Należy tutaj zwrócić uwagę na pewne zasady:
1) pytania mają być rzeczowe, powinny być sformułowane na podstawie znajomości problemów, których dotyczą. Prowadzi to do poważnego traktowania ankiety przez respondenta.
2) pytania mają być tak sformułowane, aby można było udzielić na nie wiarygodnej odpowiedzi. W przypadku ankiet anonimowych pytania nie mogą być tak sformułowane, aby ujawniały respondenta, gdyby na nie odpowiedział.
3) pytania muszą być tak sformułowane, aby uzyskać dane obiektywne, porównywalne i sprawdzalne.
4) pytania nie mogą być sugestywne, dwuznaczne. Nie powinny też podejmować spraw, które mogłyby wywołać u respondenta oburzenie. Powinny pozostawić pełną swobodę w odpowiedzi.
5) pytania powinny być stawiane w odpowiedniej kolejności co wpływa na jakość ankiety. Pytania nie mogą być pomieszane, tzn. te dotyczące jednego tematu powinny być najpierw skończone, by przejść do następnego.
Rodzaje pytań w ankietach
1) zamknięte- to pytania, które z góry zaopatrzone są w przewidywane odpowiedzi, np. „w którym roku pan(i) sie urodził?”, „czy jest pan(i) zadowolony(a) z pracy? TAK NIE NIE MAM ZDANIA”, „co wpłynęło na pana(i) decyzję o podjęciu tej pracy? (Spośród możliwych odpowiedz można zaznaczyć więcej niż jedną) a) sam(a) dokonałem(-am) wyboru, b) za namową kolegów/koleżanek, c) z powodu wynagrodzenia, d) bo lubię to zajęcie”.
Takie formy pytania jak przedstawia nam ostatnie pytanie to tzw. kafeteria pytań- to pytania, które mają gotowe odpowiedzi i respondent wybiera spośród podanych. Jeżeli w takim przypadku można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź to prosi się go o poukładanie odpowiedzi według ważności dla respondenta, tzn. która odpowiedź jest na pierwszym miejscu, a która na drugim itd.
2) Półotwarte- to kafeteria pytań, która zakończona jest pytaniem np. „proszę wskazać inne przyczyny poza wymienionymi...” . Pozostawia to pewną swobodę w odpowiadaniu.
3) otwarte- to pytania, które dają pełna swobodę respondentowi w odpowiadaniu. „jak to się stało, że spośród wielu zakładów pracy wybrał(a) pan(i) nasz?...............”.
Wśród tych rodzajów pytań wyróżnia się jeszcze „podtypy”:
a) pytania filtrujące- umieszczane w ankiecie jako poprzedzające w stosunku do następnego. Najczęściej nazwę tę stosuje się na początku ankiety, mające ustalić czy respondent spełnia określone przez twórcę badania wymogi. Bardzo częste jest pytanie o badania ankietowe, w których respondent brał udział- badacze wolą uniknąć „zawodowych respondentów” jako mniej wiarygodnych.
b) pytania metryczkowe- pytania mające na celu uzyskanie odpowiedzi dotyczących cech społeczno-demograficznych, np. wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, wykonywany zawód, stan cywilny itp. zwykle znajdują się na początku (na końcu też) ankiety, zwane często metryczką i mają za zadanie m. in. Ustalić pewne dane niezależne, mające później wpływ na inne dane, np. wykształcenie może mieć wpływ na pytania o opinię o systemie podatkowym.

Wygląd zewnętrzny ankiety
Wygląd zewnętrzny nie jest bez znaczenia. Wprost przeciwnie, pierwsze wrażenie jakie wywoła ankieta rzutuje na chęć wypełnienia jej. Powinna być prosta, bez przesadnych treści, obrazków itp. Musi być także czytelna i przejrzysta. Nie może to być na pewno „katalog” pytań, bo to od razu zniechęca respondenta. Należy również zostawiać odpowiednio dużo miejsca na odpowiedz, by respondent mógł bać szerszą odpowiedź.

Badania oparte na dokumentach
W opisie tego badania ograniczę się do dwóch spośród wielu znaczeń słowa „dokument”:
a) dokument jako dowód istnienia określonych faktów i wydarzeń występujący w dowolnej postaci,
b) dokument jako pisemny dowód istnienia określonych faktów i wydarzeń.
W pierwszym – szeroko pojmowanym znaczeniu interesującego nas słowa dokumentem nazywamy wszystko to, co może być lub jest po prostu źródłem danych o przeszłych albo istniejących faktach i zjawiskach społecznych. Do tej kategorii dokumentów zaliczamy zatem np. narzędzia i przedmioty codziennego użytku, obrazu, rzeźby itp. wytwory artystyczne jako źródła danych o kulturze materialnej i duchowej ludzi, którzy byli ich twórcami; fotogramy, filmy, nagrania magnetofonowe jako źródła danych o różnych wydarzeniach społecznie ważnych itp. wytwory o charakterze zabytkowym lub użytecznym.5
W drugim znaczeniu słowa „dokument” chodzi o pisemne źródła. Są nimi np. inskrypcje ( napisy na materiale trwałym, tzn. na kamieniu, metalu), zamieszczone na nagrobkach, budynkach, monetach, i in. przedmiotach. Takimi dokumentami mogą być też różne rękopisy, archiwalia, druki ( książki, czasopisma, codzienna prasa, osobiste notatki, protokoły sprawozdania prywatne albo urzędowe, listy, pamiętniki.
Rozróżniamy typy dokumentów:
a) dokumenty zebrane w sposób systematyczny,
- dokumenty naukowe- dokumenty, na które składają się artykuły w czasopismach naukowych itp. Są bardzo ważnym materiałem źródłowym dla badacza, jednak trzeba sprawdzić czy są godne zaufania, czy są aktualne i czy są kompletne.
- opracowania statystyczne- to wszelkiego rodzaju zestawienia danych statystycznych, np. roczniki, okresowe sprawozdania, zestawienia itp.
- dokumenty kompilacyjne- kompilacjami nazywamy takie dzieła, które składają się z wielu fragmentów. Są to najczęściej zbiory danych metodycznych, np. książka adresowa, książka telefoniczna, katalog biblioteczny, rozkład jazdy pociągów itd.
b) dokumenty okolicznościowe,
- dokumenty osobiste- dokumenty, które wyrażają osobiste odczucia i spostrzeżenia autora. Są to między innymi: listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, wywiady, wyznania.
- notatki- pozwalają na względnie dokładne i bezpośrednie odtworzenie danych wydarzeń. Zliczamy tutaj: protokoły, stenogramy, zapisy, utrwalone na taśmach magnetofonowych itp.
- sprawozdania- przedstawiają fakty z pewnym opóźnieniem, ponieważ mogą to być sprawozdania z wydarzeń tygodnia, miesiąca a nawet z kilku miesięcy. Należą tutaj: doniesienia, meldunki, raporty itp. Im dłuższy okres od wydarzenia do sporządzenia dokumentu to zapiski mogą być niedokładne.

Problem wiarygodności danych zawartych w dokumentach
Sprawa wiarygodności dokumentów jest bardzo ważna, bo wiąże się z nią wartość poznawcza. W przypadku dokumentów systematycznych można o ich wiarygodności sądzić na podstawie np. zasadności ich założeń metodologicznych, sposobów gromadzenia danych i rzetelności źródeł, na jakich się opierają.6 Inaczej sprawa się opiera na dokumentach okolicznościowych. Tutaj sprawa jest skomplikowana, bo trzeba brać pod uwagę wiarygodność autora dokumentu. Autor mógł wyolbrzymić pewne sprawy dla „podniesienia” swojej osoby.


Zakończenie
W tym momencie chciałabym dokonać rozróżnienia pomiędzy pojęciami „ metoda”, „technika” oraz „narzędzie badawcze”, chociaż po przeczytaniu do tego rozdziału mojej pracy nie będzie trudności z rozpoznawaniem tych pojęć. Metoda jest to powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu badawczego. Pod tym pojęciem rozumiemy świadomie stosowany sposób postępowania, który zmierza do określonego celu w danych warunkach. Natomiast technika to szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych, sposób gromadzenia materiałów i jest ona elementem metody. Narzędzia są ściśle związane ze sposobem zbierania informacji, danych, w oparciu o które weryfikuje się hipotezy robocze i operacyjne oraz problem badawczy (np. kwestionariusz obserwacji, wywiadu, ankieta). Hipoteza badawcza (wyjściowa) jest to zdanie ogólne, które określa zasadnicze tendencje w przejawianiu się danego zjawiska. Hipoteza robocza to przypuszczenie, które w celach realizacyjnych, jest ona sprawdzana w toku zaplanowanych badań. Ogólnie hipoteza to przypuszczenia wysunięte w celu objaśnienia jakiegoś zjawiska, którego prawdziwość lub też fałszywość rozstrzygamy na podstawie danych zdobytych w określony sposób.
Tak więc myślę, że po przeczytaniu mojego opracowania na temat rodzajów metod i technik stosowanych w badaniach socjologicznych nie będzie problemów z rozróżnianiem tych pojęć.



Bibliografia:
1. Janusz Sztumski "Wstęp do metod i technik badań społecznych", Katowice 1999.