Metody i techniki badań pedagogicznych

Metoda jest to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących na ogół całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. Metoda jest pojęciem najszerszym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego.
(Termin „metoda” można stosować w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerszym jest to próba ogólnego określenia charakteru i zakresu danych badań np. metoda monograficzna, metoda historyczno-porównawcza. W węższym znaczeniu metoda służy do określani powtarzalnych sposobów rozstrzygania konkretnych zagadnień, związanych z realizacją badań przez określoną metodę. Jest to całokształt czynności określających sposób zbierania danych i ich opracowania. W węższym znaczeniu termin „metoda” zastępuje się terminem „technika”.)
Wyróżniamy następujące metody:

EKSPERYMENT PEDAGOGICZNY „experimentum” – rozpoznawanie, doświadczanie. To metoda, której podstawową częścią jest wywołanie jakiegoś procesu lub regulowanie warunków na ten proces, wpływających tak, by umożliwić jego dokładniejsze zbadanie (Wincenty Okoń)
Mieczysław Łobocki definiując eksperyment uważa, iż jest to obserwacja prowadzona w specjalnie zorganizowanych warunkach. Postawa eksperymentatora ma charakter interweniujący w badane zjawiska zaś postawa obserwatora jest bierna w stosunku do badanej rzeczywistości.
Władysław Zaczyński uważa, iż eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości wychowawczej, polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich nowego czynnika i obserwowanie zmian powstałych pod jego wpływem.
Literatura przedmiotu wyróżnia najczęściej następujące rodzaje techniki:
1. Technika grup równoległych, która zakłada uwzględnienie dwojakiego rodzaju klas (równoległych i kontrolnych) określeniu czynników eksperymentu, uwzględnienie badań początkowych i końcowych.
2. Technika rotacji różni się od pierwszej tym, że wprowadza się rotację grup, czyli wymianę ich funkcji.
3. Technika jednej grupy – przy stosowaniu tej techniki nie przewiduje się grupy kontrolnej. Uznaje się ją za najmniej skuteczną w prowadzeniu badań eksperymentalnych.
Metoda eksperymentu powszechnie stosowana była w latach 70 i 80. Dziś mało aktywna z uwagi na zbyt duże możliwości manipulowania badanymi.

SONDAŻ DIAGNOSTYCZNY – to metoda charakterystyczna dla grupy nauk społecznych (psychologii, socjologii), w pedagogice obejmuje wszelkiego rodzaju zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla procesu wychowania. Ponadto bada stan świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości na problemy dotyczące przede wszystkim zjawisk edukacyjnych. Często nazywamy tę metodę SONDAŻEM ANKIETOWYM – badanie prowadzi się za pomocą ankiety. Badania sondażowe sprowadzają się najczęściej do badania specjalnie dobranej grupy tzw. próby reprezentatywnej z populacji generalnej, od której doboru w dużym stopniu zależą wyniki naszych badań. Od rzetelności doboru próby zależy prawo rozciągania uogólnień na całą populację.

OBSERWACJA polega na niezauważalnym postrzeganiu jednostki badanej w naturalnych warunkach otoczenia. Obserwacja jest jedną z trzech metod zbierania danych pierwotnych, jest przykładem badania ciągłego, zazwyczaj bada się tu pewne procesy lub ludzkie zachowania. Rozróżniamy trzy techniki obserwacji:
*osobistą (badacz osobiście obserwuje sytuację lub nawet jest to obserwacja uczestnicząca - jak np. korzystanie z produktów lub usług konkurencji),
*mechaniczną (za pomocą urządzeń mechanicznych),
* elektroniczną (urządzenia elektroniczne, jak fotokomórka, kamera).
Cechy obserwacji:
przedmiot obserwacji, (co badamy)
określenie celu, (po co badamy)
Obserwacja obiektywna – badacze nie ingerują w przebieg obserwacji i obiektywnie oceniają wyniki.
Metoda sędziów kompetentnych – badacz powołuje liczbę osób, które oceniają indywidualnie przedłożony im materiał obserwacyjny. O tym jak materiał ten zostaje zakwalifikowany decyduje większa ilość głosów. Sędzią kompetentnym może być każda osoba, która zostanie poinformowana jak definiuje się oceniane zjawisko i jakie są kryteria jego oceny. Cechą obserwacji jest jej systematyczność, polega na gromadzeniu informacji w sposób ciągły albo metodą próbek czasowych.
Obserwacja uczestnicząca – polega na tym, że badacz wchodzi w rolę osoby badanej i z tej pozycji obserwuje badane zjawisko. Zaletą obserwacji jest to, że opisuje zjawisko w naturalnym przebiegu. Wadą jest to, że jest ona metodą czasochłonną i pracochłonną.
Obserwacja składa się z trzech etapów:
*etap orientacji w terenie
*etap wyboru elementów zogniskowanych
*etap selekcji
Głównymi rodzajami obserwacji są:
*fotograficzna
*próbek czasowych
*jednostkowa
*kompleksowa


METODA SOCJOMETRYCZNA
1. Polega na mierzeniu dystansu między jednostkami tworzącymi małą grupę np. załogę statku, rodzinę, grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły współpracowników itd.;
2. Pozwala ustalić deklarowane stosunki między członkami danej grupy (liczebnie niewielkiej), niektóre jej cechy np. spoistość, zwartość, integrację, popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii etc.;
3. wyniki badań socjometrycznych przedstawia się w postaci socjogramu;
4. szersze zastosowanie metoda ta znajduje w psychologii społecznej i pedagogice;
5. badacz rozprowadza kwestionariusz i stosuje jednocześnie obserwację kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie przeprowadzoną badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy;
6. twórcą socjometrii jest Jacob Levy Moreno (1892-1974) socjolog i psychiatra amerykański.

Techniki badań socjologicznych

Techniki o wysokim stopniu standaryzacji
· Ankieta;
· Wywiad kwestionariuszowy;
· Ankieta pocztowa;
· Obserwacja kontrolowana;
· Ankieta prasowa;
· Ankieta dołączona do produktu;
· Ankieta telefoniczna.

Technik o niskim stopniu standaryzacji
· Swobodny wywiad;
· Obserwacja uczestnicząca;
· Ankieta audytoryjna;
· Pamiętniki napisane na konkurs.


ANALIZA DOKUMENTU
Dla badań naukowych dokumentem może być każda rzecz, która staje się przedmiotem specjalnych analiz i dociekań, a więc nie tylko "dokumenty urzędowe" gromadzone w archiwach szkoły, ale i różnorodne prace nauczycieli i uczniów. Mamy, więc do czynienia z dokumentami oficjalnymi o charakterze urzędowym (np. protokoły i sprawozdania z posiedzeń rad pedagogicznych, protokoły powizytacyjne dyrektorów szkół, protokoły z posiedzeń samorządów uczniowskich, opinie i orzeczenia wychowawców klasowych i nauczycieli poszczególnych przedmiotów, orzeczenia lekarzy, psychologów, plany pracy szkoły, sprawozdania władz oświatowych, materiały prasowe, preliminarze budżetowe, księgi inwentarzowe, statystyki centralne i lokalne, opracowania statystyczne i liczbowe, którymi dysponują szkoły i in.) oraz dokumenty nieoficjalne, wyrażające osobisty stosunek jednostki do opisywanych w nich faktów i wydarzeń, zwane często dokumentami osobistymi lub wytworami działania.
Analiza dokumentów w badaniach pedagogicznych umożliwia badanie takich zmiennych, jak: postawy, potrzeby, motywy, dążenia, zainteresowania, a także zdolności i uzdolnienia w zakresie poznania i myślenia. Stanowi też jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do historii życia jednostki. Znaczną pomoc stanowi analiza dokumentów również w pedagogicznych badaniach środowiskowych. A analiza osobistych dokumentów młodzieży ma - według Łobockiego - niewątpliwą zaletę: Badacz styka się z autentyczną rzeczywistością dydaktyczno-wychowawczą, która w badaniach nadmiernie skategoryzowanych lub zmatematyzowanych wydaje się wymykać z pola widzenia.
Nie można, więc - jak wynika z powyższego - wymienić jednej czy jedynej metody nadającej się do badania kontekstu osiągnięć uczniów. Każda z nich ma wiele zalet, ale również mnóstwo niedoskonałości. Dopiero rozsądne wykorzystanie połączenia wielu metod daje gwarancję wszechstronnego poznania danego zjawiska.

Techniki analizy dokumentów
Technika analizy treściowej dokumentów polega - jak sama nazwa wskazuje - na interpretacji zawartych w nich treści. Stosując ją, usiłujemy odpowiedzieć na takie m.in. pytania, jak:
co chciał powiedzieć lub ukazać autor analizowanego dokumentu;
jakie zawarł w nim treści;
czego mogą być one świadectwem;
na czym polega ich oryginalność.
W wyniku analizy treściowej np. zeszytów szkolnych można dowiedzieć się m.in. o zainteresowaniach ucznia, o jego sposobie wyrażania myśli lub innych przejawach rozwoju umysłowego.
Technika analizy formalnej dokumentów dotyczy zwłaszcza zewnętrznego opisu ich wyglądu, sposobu sporządzania, stopnia trwałości lub adekwatności z zamiarem, jaki przyświecał lub miał przyświecać w toku ich tworzenia. Analiza taka np. zeszytów uczniów pozwala bliżej poznać ich:
okładki (czy są obłożone, zabrudzone, podpisane);
wygląd kartek (czy są pozaginane, zatłuszczone, starannie zapisane, z marginesem);
kształt i formę pisma (czy jest staranne i czytelne);
zamieszczone tam rysunki, schematy, szkice (czy są wykonane czysto i schludnie) itp.
Na podstawie analizy formalnej można wnosić m.in. o zamiłowaniu ucznia do porządku, jego obowiązkowości, zdyscyplinowaniu i cechach tamtym przeciwnych

TESTY OSIĄGNIĘĆ SZKOLNYCH
Stanowią udoskonalony sposób sprawdzania i oceniania stopnia opanowania przez uczniów wiadomości i umiejętności w zakresie określonego przedmiotu nauczania.

Dotyczą rożnych poziomów wiedzy i umiejętności. Zgodnie 90% np. z taksonomia opracowana przez B.S. Blooma mogą one obejmować:
· Proste odtwarzanie z pamięci
· Rozumienie
· Umiejętność rozwiązania znanego problemu
· Umiejętność rozwiązania nowego problemu
· Krytyczna ocena sytuacji
· Zdolność do syntezy

70-90% zadań testowych dotyczy zwykłego odtwarzania wyuczonych i zapamiętywanych poprzednio wiadomości. Testy takie są jedynie sprawdzeniem elementarnych wiadomości bez specjalnego wnikania w umiejętności teoretycznego i praktycznego ich wykorzystania przez uczniów.