Z. Bauman -"Zarys socjologii zagadnienia i pojęcia"w tenże:metody i techniki badań naukowych- eksperyment

Metody empiryczne już od dawna służyły człowiekowi do sklasyfikowania różnych zjawisk społecznych. Każda dziedzina nauki posiada swój własny system , według którego stosuje podziały. Jeśli socjologowie do dziś poświęcają wiele uwagi tym metodom to wiadomo, że jest to wynikiem faktu , iż jest ona wszechobecna w dzisiejszym życiu, choć wprowadzono ją zaledwie pół wieku temu.” Współczesna socjologia w Ameryce(..)jest dyscypliną definiowana bardziej przez jej specyficzne metody niż przez jej wnioski lub przedmiot zainteresowań” . Cała klasyfikacja badań naukowych i ich analiza musi być częścią składową każdego wstępu do socjologii. Nieodzowną częścią wszelkiej empirycznej procedury poznawczej są sądy spostrzeżeniowe. Takie sądy opierają się na postrzeganiu, oglądzie zmysłowych zjawisk i zdają bezpośrednio sprawę co widzimy, słyszymy. Nie ulęgają naszym wcześniejszym doświadczeniom i samosądom na dany temat. Socjolog dokonując wszelką procedurę poznawczą musi stanąć na zewnątrz faktu społecznego.
W ten sposób przyjmujemy społeczne a’ priori. Jest on podstawą funkcjonowania społecznej wiedzy. Jego rola daje się wykryć w każdym sądzie spostrzeżeniowym.
Ono nadaje sądom ludzkim o rzeczywistości społecznej określenie historyczne i klasowe lub grupowe wymiary i pozwala je rozumieć w pełni dopiero wtedy , gdy są one odniesione do struktury społecznej w której powstały i rozpowszechniły się.
Cała socjologia wiedzy opiera się na założeniu, iż ludzkie sądy o całej rzeczywistości społecznej nie tylko posiadają informację o rzeczywistości ale jak i również o społecznych wpływach którym poddawana jest osobowość człowieka , który sam te sądy formułuje.
Inaczej jest z procedurą naukową. Tutaj człowiek celowo dąży do uzyskania takich spostrzeżeń, które mógłby opisać przy pomocy sądów , które stanowiłyby odpowiedz na jakieś konkretne i interesujące go pytania. Zawarty jest tu element planu i celu. Dopiero cel poznawczy nadaje postrzeganiu charakter naukowej procedury poznawczej. Taki właśnie cel zwany jest obserwacją.
Wedle określenia Kazimierza Ajdukiewcza „takie dochodzenie do sądów spostrzeżeniowych, które polega na szukaniu i znajdowaniu w postrzeżeniu odpowiedzi na pewne z góry postawione pytania, nazywa się obserwacją” .
Obserwować to po prostu tyle co spostrzegać coś w tym celu by odpowiedzieć sobie na jakieś postawione pytania. Podobne określenie obserwacji przytacza Tadeusz Kotarbiński” Obserwowanie jest to postrzeganie planowe. Gdy zauważyłem coś niechcący, postrzegłem tylko; gdy wpatrywałem, by zauważyć, zaobserwowałem”
Obserwacja jest najprostszą i zarazem najbardziej ogólną metodą organizowania i gromadzenia sądów spostrzeżeniowych . Sposobem organizowania obserwacji jest eksperyment czyli obserwacja zjawiska umyślnie w tym celu wywołanego, by je poddać obserwacji, łącznie z zabiegiem wywołującym to zjawisko. Przez eksperyment jest rozumiane wszelkie wytworzenie „sztucznych” warunków obserwacji, lub takie wytworzenie warunków wraz z samą odpowiednią obserwacją.
Zajmijmy się głębiej metodą eksperymentu.
Eksperyment w metodologii to tyle, co zabieg który polega na wywołaniu czegoś w określonych warunkach, po to by można było zaobserwować, czy w tych oto warunkach towarzyszy właśnie temu czemuś coś określonego. To po prostu taka obserwacja, w której warunki zachodzenia postrzeganych zjawisk poddane są ścisłej kontroli. Owa „sztuczność „ tych zjawisk obserwowanych podczas tego eksperymentu na tym się właśnie opiera iż sam badacz panuje nad warunkami w jakich całe zjawisko jest wywołane by móc wyeliminować wszelki wpływ jaki na kształt zjawiska wywrzeć mogą liczne , nieprzewidziane czynniki ingerujące. Eksperyment to inaczej jeszcze taka obserwacja , która dokonuje się w znanych badaczowi i przez niego stworzonych warunkach, a której przedmiotem jest wywołane przez badacza w tych warunkach zjawisko. Dlatego mowa była wcześniej o obserwacji i jej definicji by móc dokładniej przyjrzeć się zjawisku pochodnemu od niej.
Eksperyment to metoda badawcza, która polega na badaniu zjawisk, wywołanych przez badającego, w kontrolowanych przez niego warunkach, w celu ich poznania.
Jest jedną z najbardziej kosztownych metod, ale i najbardziej wiążącą z naukowego punktu widzenia. Wymaga wybrania określonej grupy osób, które poddaje się działaniu określonych bodźców, kontrolując ich oddziaływanie. Znamy dwie techniki przeprowadzania eksperymentu: laboratoryjny oraz naturalny.
Eksperyment laboratoryjny jest prostszy do przeprowadzenia. Jest prowadzony w sztucznych, specjalnie zaaranżowanych warunkach (przykładowo, może to być test nowego płynu do mycia naczyń na grupie, zebranej w specjalnie do tego celu przystosowanym pomieszczeniu).
W eksperymencie wymógł kontroli danego zjawiska jest nieunikniony. Stosuje się tutaj metodę indukcyjną, która polega na przechodzeniu od jednostkowych sądów postrzeżeniowych do ogólnych sądów i zależnościach między zjawiskami. Metoda ta polega wg Tadeusza Kotarbińskiego na” obserwowaniu faktów, eksperymentowaniu, tłumaczeniu danych obserwacyjnych przez hipotezy o zależnościach zdarzeń( co jest zarazem uzasadnieniem tych hipotez) oraz wysnuwaniu z tych hipotez wniosków o innych faktach” . Aby móc mówić o zależności między zdarzeniami to trzeba mieć pewność, że widoczny kształt tej zależności , zauważony podczas obserwacji, nie został spowodowany przez interwencje jakiś niewziętych pod uwagę czynników i nie jest ubocznym produktem niepożądanej obserwacji.
Wspólną i najogólniejszą cecha wszystkich eksperymentów socjologicznych jest stwarzanie przez badacza określonych podniet, a następnie obserwacja zachowań badanych osobników, ich zachowań będącymi reakcjami na te podniety.
Zachowanie się badanych w toku całego eksperymentu jest rekcją na bodźce nie istniejące „niezależnie” od badania, jest zachowaniem w warunkach sztucznych.
W socjologi a szczególnie w psychologii społecznej stosuje się często „ klasyczne” eksperymenty, które usystematyzowane są według kanonów metody indukcyjnej jak wcześniej wspominałam. Poddaje się badanych kolejno działaniu różnych podniet i zapisuje się za każdym razem ich reakcje, którą następnie zestawia się i porównuje celem wyłonienia czynników decydujących o takim , a nie innym kształcie zachowania. Kluczowym problemem metodologicznym jest w tym wypadku maksymalizacja kontroli nad warunkami doświadczenia i eliminacja postronnych, niezaplanowanych wpływów.
O wiele częściej stosuje się w badaniach uproszczoną wersję eksperymentu czyli badania ankietowe i wywiad. W tym oto wypadku przy pomocy sformułowanych przez siebie pytań wywołuje zachowania słowne badanego czy też respondenta , będące reakcją na owe pytania. Jeśli pytamy np. o wiek lub płeć badanego pytamy wtedy o fakty pozapsychiczne , sprawdzalne również na innej drodze. Cechą eksperymentu już np. jest fakt jak często badany chodzi do teatru , lub jak bardzo szanuje go jego otoczenie , są to pytania , które wprawiają w ruch nie tylko pamięć badanego jak i również takie bodźce, które wynikają z tego , jak badany postrzega badacza i jakie wyobrażenie o sobie chciałby mu reprezentować.
Typową sytuację eksperymentalną stawiają badania stawiające badanego wobec konieczności wyboru stanowiska normatywnego, zawierającego postulat „ należy” np. gdy pytamy o to którą z możliwych ewentualności jako osobnik badany miałby wybrać gdyby miał ich do wyboru pięć czy sześć.
Problemem eksperymentu jest ustalenie , na jakie spośród warunków wywiadu reaguje badany swymi zachowaniami słownymi. Otóż człowiek w swym zachowaniu rauguje w sposób zależny od tego jak odbiera on daną sytuację czyli mówiąc to prościej od tego , w jakiej roli aktualnie występuje , który zespół uwewnętrznionych norm zachowania aktualnie uruchamia. Na ostateczną decyzję badanego co do tego, jaką z możliwych kategorii zastosować, mają często wpływ czynniki bardzo trudne do skontrolowania – jak wygląd socjologa, jego ubiór, słownictwo, intonacja głosu , język w jakim pytania są sformułowane etc.. Uwzględnianie tych czynników interweniujących w wywiadzie jest o wiele trudniejsze. Musi być on przeprowadzony z wieloma ludźmi, zwykle o różnym przysposobieniu kulturowym . Przeważnie wywiady prowadzi nie jeden lecz wielu ludzi.
Kontrolę nad warunkami eksperymentu utrudnia ta okoliczność , że zachowanie człowieka ulega zmianie pod wpływem samej świadomości, że jest on przedmiotem doświadczenia. Jeśli przedmiotem danego eksperymentu jest minerał , można liczyć na to że poddany działaniu czynnikom chemicznym w warunkach laboratoryjnych będzie „ zachowywał” się tak samo jakby to działo się w warunkach naturalnych. Gdy jednak przedmiotem eksperymentu jest człowiek, to takie zachowanie jest niestety zawodne.
Nie4 jest wykluczone, że np. pewne zachowania występujące w warunkach wywiadu, nie mają analogów w zwykłych życiowych sytuacjach. Jeśli badacz prosi badanych by uszeregowali przedstawioną im listę zawodów, wedle szacunków jakim je darzą i badani postąpią wedle prośby – nie można na tej podstawie wnioskować, że i w życiu, niezależnie od warunków eksperymentu, badani zwykli oceniać ludzi wedle ich zawodu. Lub inna sytuacja, gdzie badacz pyta czy woleliby państwo żyć w Polsce centralnej, czy na Ziemiach Zachodnich – narzuca im tym samym rozumienie w kategoriach tego podziału, gdy w istocie mogą oni rozmyślać nad wyborem miejsca zamieszkania w całkiem innych kategoriach. Trudo byłoby na podstawie ich odpowiedzi wnioskować, o tym jak dalece tkwi podział w ich myślach na „stare” i „nowe” ziemie polskie. Można znale leźć tu tysiące przykładów o podobnej ingerencji warunków eksperymentu o zachowaniu badanych osobników. Problem metodologiczny, który się nich wyłania , jest trudność ustalenia, czy i w jakim stopniu w „zwykłym życiu” występują również podniety zastosowane w toku wywiadu- a więc i okazje dla zachowań podobnych do tych , które ujawniły się w toku eksperymentu. I na tej sprawie właśnie musi się koncentrować uwaga badacza.
Teraz analizując wszystko chciałbym spróbować jeszcze raz uprościć i przedstawić główne cechy i zadania jakie ma na celu badanie eksperymentalne, gdyż wydaje mi się że książka Pana Z. Baumana nie wykorzystuje wszystkich podstawowych i najważniejszych znaczeń i zastosowań eksperymentu. Jest w niej ogólnie napisane do czego służy eksperyment jak powstaje i czym się przejawia. Nie została tu zawarta sama metoda jak się dzieli i po co tak na prawdę się ją zastosowuje w życiu. Dlatego wrócę jeszcze raz do najważniejszych zadań i celu tego zjawiska metodologicznego by przybliżyć jego zastosowanie.
Eksperymenty wykonuje się w celu potwierdzenia lub sfalsyfikowania określonej teorii. Teoria z jednej strony określa ściśle warunki eksperymentu a z drugiej nadaje sens poczynionej w wyniku eksperymentu obserwacji i w ogóle decyduje, co w danym eksperymencie jest właściwą obserwacją, a co tylko nieistotnym jego zakłóceniem. Nauki przyrodnicze rozwijają się głównie poprzez świadome eksperymenty, spora część wiedzy tych nauk pochodzi też z bezpośrednich obserwacji zjawisk zachodzących naturalnie. Dotyczy to zwłaszcza nauk biologicznych i medycznych i w mniejszym stopniu fizyki i chemii.
W naukach przyrodniczych uważa się, że dobry eksperyment to taki w którym eksperymentator bądź kontroluje cały jego przebieg, bądź dokładnie zna obszary które nie podlegają jego ścisłej kontroli.
Planowanie eksperymentów jest trudną sztuką. Dobry eksperyment musi być jak najprostszy w wykonaniu i jednocześnie dawać jak najbardziej jednoznaczną odpowiedź potwierdzającą lub falsyfikującą daną teorię. Często w praktyce zdarza się, że pozornie nieudane eksperymenty, które wymknęły się spod kontroli i nie dały jednoznacznej odpowiedzi na założone wcześniej pytanie, stały się początkiem rozwoju nowych dziedzin. Klasyczny eksperyment świadomie ingeruje w naturę i polega na analizie skutków tej ingerencji. Ściśle zdefiniowanemu obiektowi dostarcza się bodźców, a następnie obserwuje się reakcję obiektu. Dokładne obserwacje natury, bez ingerowania w nią nazywa się często eksperymentami naturalnymi.
Powszechnie uważa się że dobrze przeprowadzony eksperyment powinien przebiegać według określonego schematu. Najważniejszą rzeczą jest:
- przyjęcie określonego czynnika i założenie przypuszczalnych zmian tego czynnika,
- sam proces przeprowadzania tego eksperymentu i sprawdzenie słuszności przypuszczeń
- obserwowanie i dokładnie zapisywanie wpływu czynnika eksperymentalnego ze zmienną zależną.
Walory metody eksperymentalnej to:
- możność celowego (zamierzonego)i planowego wywołania badanych zjawisk (zmian)
- możność wielokrotnego powtarzania danego badania, spowodowania zmian, wywołania badanej czynności dowolną ilość razy (obserwacja tego nie posiada)
- pozwala na ujednolicenie warunków badania, kontrolowanych i organizowanych przez eksperymentatora,
- umożliwia tworzenie dowolnych sytuacji, które wpływają na przebieg danego zjawiska, które zależy od dowolnej liczby czynników
- możność dokonywania wielowymiarowych pomiarów badanych zjawisk. Można zmierzyć częstość występowania analizowanych czynności.
Istnieją jednak przeciwwskazania do badań eksperymentalnych takie jak:
- granice moralne eksperymentu. (niedopuszczalne jest narażenie badanych osób na skutki źle zaprojektowanych badań, prób)
- nietrafne założenia samego czynnika zmian (zmiennej niezależnej, nie wiadomo co właściwie wynika z eksperymentu).
Podczas badania ważną rolę odgrywają badacze, którzy dzielą się na dwie grupy.. Jedna z nich to grupa eksperymentalna druga zaś kontrolna. Pozwalają oni na stwierdzenie wpływu jakiegoś czynnika na zachowanie. Wpływowi tego czynnika poddawana jest tylko grupa eksperymentalna. Grupa kontrolna - tak samo liczna i dobrana w taki sam sposób jak eksperymentalna - nie poddawana jest wpływowi czynnika i służy porównaniu z grupą eksperymentalną. Dzięki tym działaniom obydwu tych grup otrzymujemy dużo rzetelniejsze wyniki podczas procesu badawczego jakim jest eksperyment.
Teraz chciałabym przytoczyć kilka rzeczy z życia codziennego jakie noszą miano eksperymentu, gdyż z nim mamy do czynienia powszechnie. Nawet przy jedzeniu występuje to zjawisko. Robiąc kolację czy jakikolwiek inny posiłek stykamy się z eksperymentowaniem składników jakie nam będą lepiej smakować. Piekąc jakieś ciasto dorzucamy nowe składniki i mamy doświadczamy czegoś nowego. Ingerujemy naszą osobą w bieg wydarzeń by poznać jakieś nowe zjawisko. Ludzie już od bardzo dawna mięli do czynienia z tym zjawiskiem , ale nie było ono wtedy dokładnie sprecyzowane . Piersi ludzie eksperymentowali już z dostępnymi im rzeczami żeby np. móc się poruszać. Wynalezienie okrągłego koła wymagało zaangażowania i wielu ilości prób by wymyślić okrąg który będzie się toczył wprawiony w ruch.
W warunkach laboratoryjnych naukowcy dokonują bardziej złożonych eksperymentów. Warunki” sztuczne” przyczyniają się do powstawania nowych procesów w inżynierii genetycznej by umożliwić dalszy rozwój człowiekowi. Próby klonowania, tworzenia nowych ciał i komórek , zwalczanie chorób to wszystko prowadzone jest w ramach eksperymentu. Eksperyment naukowy to najczęstsza czynność przeprowadzona podczas badan naukowych, mająca na celu nie podlegające wątpliwościom rozstrzygniecie danego problemu.
Nauka wciąż idzie do przodu , zmienił się system odporności człowieka na choroby i podatności wpływu środowiska. Dzięki ingerowaniu we wszelkie takie zjawiska jesteśmy bardziej świadomi tego jak można żyć, jak żucie się zmienia i rozwija. Wiemy coraz więcej o otaczającym nas świecie a dzięki temu jesteśmy mądrzejsi. Dzięki temu potrafimy nie siedzieć z założonymi rękoma, lecz brniemy do przodu .
Wszystko to zasługa naszej ciekawości, która właśnie wykorzystywana jest przez eksperyment.



Z. Bauman- Zarys socjologii zagadnienia i pojęcia, w tenże: Metody, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963