Polskie Państwo Podziemne

Na mocy traktatu Ribbentrop-Mołotow, podpisanego 23.08.1939 Polskę wykreślono z mapy Europy i znalazła się ona pod okupacją niemiecką i sowiecką. Lecz nie poddała się i „jako jedyna kontynuowała swój byt państwowy w postaci państwa podziemnego, różnego od tych form państwa, jakie istniały w Jugosławii czy Francji (…). Polska zademonstrowała swoje zdolności do stworzenia państwa w warunkach najtrudniejszych, do rozbudowania jego instytucji, objęcie jego działaniem prawie wszystkich zakresów życia narodu, ratowania substancji gospodarczej, społecznej i kulturalnej. A to wymagało godnych podziwu umiejętności, twórczych metod pracy i dyscypliny społecznej, mądrości politycznej dalekowzrocznej, a więc tych elementów świadomości narodowych, które decydują o trwałości bytu narodowego.” (prof. Jan Szczepański)
Pomimo przegranej kampanii wrześniowej Polacy nie chcieli się poddać, dalej walczyli przeciw najeźdźcom. W umysłach ludzi rodziło się „spontaniczne pragnienie kontynuowania oporu aż do zwycięstwa”3. W całym kraju powstawało wiele organizacji konspiracyjnych. Jedna z inicjatyw wyszła od gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, który w chwili kapitulacji Warszawy, w dniu 29.09.1939, posiadał już koncepcję organizacji podziemnej i zalążek jej sztabu. I tak na początku października, w oparciu o pełnomocnictwa od NaczelnegoWodza- Rydza-Śmigłego, założył Służbę Zwycięstwu Polski (SZP). Jej elementem miała być Główna Rada Polityczna, reprezentująca ówczesne stronnictwa polityczne w podziemiu. Szefem sztabu został płk. Stefan Rowecki. Miała organizować jak najszybciej akcje bojowe i sabotażowe.
Wiadomość o powstaniu SZP nie spotkała się z przychylnością gen. Sikorskiego, przebywającego w Paryżu. Uważał bowiem, że taka inicjatywa powinna pochodzić od rządu. Dlatego na początku grudnia 1939 powołał na miejsce SZP Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Komendantem Głównym został gen. Sosnkowski, który z Francji chciał kierować akcją podziemną. ZWZ miał być organizacją ściśle wojskową, działającą niezależnie od politycznych komitetów porozumiewawczych. Kraj podzielono na dwa podlegające mu „obszary”:
1. Obszar okupacji niemieckiej- dowództwo nad tymi terenami posiadał gen. Rowecki.
2. Obszar okupacji sowieckiej- dowództwo nad tymi terenami posiadał gen. Tokarzewski.
Wkrótce później doszło do spotkania przedstawicieli głównych stronnictw politycznych działających w kraju: Kazimierza Pużaka z podziemnej PPS, która przyjęła konspiracyjną nazwę- „Wolność, Równość, Niepodległość”(WRN), Aleksandra Dębskiego z SN, Stefana Karbońskiego z SL, Tocharzewskiego oraz Roweckiego. W rezultacie powołano do życia Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), który powstał, aby zharmonizować przygotowania wojska i społeczność do walki o niepodległość. W czerwcu 1940został on przekształcony w Główny Komitet Polityczny (GKP), do którego doszło jakie czwarte Stronnictwo Pracy. Jednak to nie koniec zmian. W marcu 1943 Komitet przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną, a w styczniu 1944 w Radę Jedności Narodowej (RJN) stanowiącą rodzaj podziemnego parlamentu.
Następnie z inicjatywy gen. Roweckiego wyłoniono centralne władze krajowe z Delegatem Rządu RP na Kraj na czele. Delegat Rządu miał stanowić łącznik pomiędzy krajem, a rządem w zakresie spraw politycznych.

W czerwcu 1940 nastąpiła zmiana dowództwa armią podziemną. Gen. Rowecki został komendantem głównym ZWZ, natomiast GKP przejął funkcje Delegatury Rządu RP na Kraj i już 1 września 1940 wydała odezwę o powstrzymaniu się od rozrywek i zakupu prasy okupacyjnej. Akcja ta rozpoczęła walkę cywilną, która spotkała się z dużym uznaniem społeczeństwa.
Pierwszym Delegatem Rządu został Cyryl Ratajski mianowany przez Sikorskiego w grudniu 1940. Człowiek ten zaczął od razu organizować Delegaturę Rządu w kraju. Miała się ona składać z departamentów, mających swoje odpowiedniki w przedwojennych ministerstwach. Powstał m.in. Departament Informacji i Prasy, Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości, Oświaty i Kultury, Skarbu, itd. Zajmowały się one kontrolą i koordynacją wszystkich dziedzin życia społecznego, zwłaszcza tych, które były zakazane pod okupacją, a więc szkolnictwem, kulturą, sądownictwem, itp.
Stanowisko Delegata Rządu na kraj pełnili:
1. Cyryl Ratajski „Wartski” od grudnia 1940 do sierpnia 1942
2. Jan Piekałkiewicz „Juliański” od sierpnia 1942 do lutego 1943. Został aresztowany przez gestapo i zamordowany na Pawlaku 19 czerwca 1943.
3. Jan Stanisław Jankowski „Sobol” od lutego 1943 do marca 1945. Został aresztowany przez NKWD W Pruszkowie, zmarł w radzieckim więzieniu w 1953.
4. Stefan Korboński „Zieliński” od marca 1945 do czerwca 1945. Zmarła na emigracji 23 kwietnia 1989.
ZWZ 14 lutego 1942 został przekształcony w Armię Krajową (AK). Jej Głównymi Komendantami byli: Stefan Rowecki „Grot”(do 30 czerwca 1943), Tadeusz Komorowski „Bór”(do października 1944) oraz Leopold Okulicki (do stycznia 1945), W szczytowym momencie, w armii było ok. 350-400 tys. żołnierzy. Dzieliła się ona na wydziały ściśle wojskowe oraz komórki specjalne, jak np. Biuro Informacji i Propagandy (BiP) odpowiadające za propagandę polityczną w kraju lub wydawanie niemieckojęzycznych ulotek czy też Kierownictwo Dywersji (Kedyw), kierujący bieżącą działalnością dywersyjną AK. Na jego czele stał Emil Fieldorf. Głównym zadaniem AK była odbudowa państwa polskiego poprzez walkę zbrojną, której głównym punktem miało być ogólnonarodowe powstanie. Dlatego też w ramach akcji scaleniowej, w 1942 większość oddziałów Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) podporządkowała się AK. Pozostałe oddziały połączyły się ze związkiem Jaszczurzym (uznawał rząd na uchodźstwie, ale nie podporządkował się Delegaturze i ZWZ), tworząć razem Narodowe Siły Zbrojne (NSZ).
Obok głównego nurtu konspiracyjnego rozwijały się także liczne inicjatywy na mniejszą skale. Przykładem może być oddział wojsk mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”, który kontynuował walki rozpoczęte we wrześniu 1939, aż do wiosny 1940, bądź też Tajna Organizacja Wojskowa (TOW) powołana przez środowiska bliskie sanacji. Praktycznie wszystkie partie działające w podziemiu miały swoje organizacje wojskowe, np. SL-Chłopską Straż, SN- NOW. Ponadto stopniowo tworzono inne związki konspiracyjne takie jak Tajna Armia Polska (TAP), czy Szare Szeregi- podziemny Związek Harcerstwa Polskiego.

Opór Polaków przeciw okupantowi

Działalność konspiracyjna przeciw okupantowi była praktycznie niemożliwa na terenach zaboru sowieckiego, bowiem NKWD przy pomocy olbrzymiej liczby konfidentów w krótkim czasie rozpracowało Polską siatkę konspiracyjną.
Walka podziemna polaków trwała już od pierwszych dni okupacji. Jej zasięg objął wszystkie podstawowe dziedziny życia ludzi. Jedną z pierwszych form walki był bierny opór wobec wszelkich poczynań Niemców. Uchylano się od wszelkiej współpracy z okupantem, krytykowano i ośmieszano jego zarządzenia, zrywano oficjalne ogłoszenia, słuchano i rozpowszechniano najczęściej w formie ulotek wiadomości radiowe nadawane przez aliantów. Ogromną role w organizacji walki narodu miała prasa podziemna. Wydawano ok. 1700 czasopism, powielanych w tysiącach egzemplarzy. Prasa ta informowała o prawdziwej sytuacji na frontach, podtrzymywała ducha w narodzie, uodparniała na niemiecki terror i wzywała do sabotażu. W ramach „akcji N” wydawano czasopisma w języku niemieckim, które miały informować żołnierzy o zbrodniach hitlerowskich, bombardowaniu ich miast przez aliantów oraz o karach dla żołnierzy faszystowskich. Żołnierze mieli tracić przez to wiarę w słuszność sprawy, za którą walczą oraz wiarę w ich zwycięstwo. Rozpowszechnianiem tych pism zajmowało się Biuro Informacji i Propagandy.
Niemcy zlikwidowali w Polsce szkolnictwo wyższe i średnie oraz poważnie ograniczyli nauczanie w szkole podstawowej. W odpowiedzi nauczyciele rozpoczęli masowe tajne nauczanie. Kierował nim Departament Oświaty Delegatury Rządu oraz podlegająca mu Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Tajne nauczanie objęło wszystkie poziomy. Dla większości przedmiotów, np. historia, geografia, łacina stworzono formę tzw. „kompletów”, czyli nauczania w domach prywatnych, stodołach lub miejscach, gdzie łatwo można było się schować. Za złapanie przez Niemców na tajnym nauczaniu groziło więzienie lub obóz koncentracyjny. Mimo tego nauczyciele wpajali uczniom miłość do ojczyzny, poczucie godności osobistej oraz przygotowywali do przyszłej pracy w niepodległej Polsce. Kształcono się także w szkołach wyższych. Uniwersytet Warszawski w 1944 skupiał 2176 słuchaczy. Działała także Politechnika Warszawska, Wolna Wszechnica Polska oraz Uniwersytet Ziem Zachodnich. W Krakowie działał Uniwersytet Jagielloński i Instytut Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Jedną z form walki z okupantem niemieckim był sabotaż. Polegał na mało wydajnej pracy w fabrykach, psuciu narzędzi, maszyn i urządzeń. Zniszczeń zawsze dokonywano w sposób niepozwalający na wykrycie przyczyny zniszczeń. Tak wiec dolewano do wody w parowozach specjalnych środków żrących, powodujących „zużycie” się jego części. Źle zahartowane lufy armat rozrywały się po kilku strzałach. Natomiast jeśli chodzi o rolnictwo, to tu głównym zadaniem było ukrywanie właściwych rozmiarów produkcji oraz dostarczanie w kontyngentach artykułów gorszej jakości i w znacznie mniejszej ilości niż została wyprodukowana.
Także młodzież miała swój udział w walce z okupantem. Najliczniejszą organizacją młodych były Szare Szeregi, czyli Związek Harcerstwa Polskiego. Swoją pracę rozpoczęli już od pierwszych dni wojny i prowadzili ją do końca. Ich walka polegała głównie na małym sabotażu, czyli malowaniu na ścianach napisów typu „Polska walczy”, „Hitler kaput”. Oraz rysunków, np. swastyki na szubienicy lub żółwia. Czasami wrzucano pojemniki z gazem do kin, z których dochód szedł na cele niemieckie. Starsza młodzież Szarych Szeregów zgrupowana była w Grupach Szturmowych (GS) i to z niej głównie utworzony był Kedyw, który później rozrósł się do dużych jednostek (np. batalion „Zośka”). Była to głównie młodzież miejska. Na wsi nie tworzono odrębnych organizacji. Młodzi ludzie stanowili człon oddziałów bojowych Batalionów Chłopskich, Polskiej Organizacji Zbrojnej-„Racławice” i innych. Młodzież tych czasów była przedwcześnie dojrzała. Podlegała takim samym kryteriom jak dorośli, dlatego w oddziałach wojskowych często można było spotkać kilkunastoletnich chłopców. Dziewczęta spełniały role łączniczek i sanitariuszek.
Dużą rolę odegrali duchowni, którzy dostarczali ukrywającym się Żydom odpowiednie papiery, odzież, żywność. Wielu z nich ukrywali ryzykując własne życie.
Polski wywiad miał bardzo wysokie osiągnięcia. W 1941 wykrył niemieckie plany rozmieszczenia wojsk przed uderzeniem na Jugosławię i ZSRR, wykrył oraz dokładnie oznaczył miejsce produkcji rakiety V1, co m.in. umożliwiło rozszyfrować tajemnicę ”cudownej broni” V2. Komórki polskiego wywiadu były w całej Europie, dlatego też informacje, które posiadał miały ogromne znaczenie dla sprzymierzonych. Dzięki nim uniknięto wielu ofiar.
Jedną z ważniejszych form walki Polski w latach 1939-1945 miała dywersja. Polegała ona na wyznaczeniu z organizacji kilkuosobowych grup dywersyjnych składających się ze specjalnie wyszkolonych ludzi, którzy mieli wysadzać pociągi wojskowe, linie wysokiego napięcia, podpalać magazyny, składy broni. Po wykonaniu akcji uczestnicy chowali broń i rozchodzili się do swoich domów. Do najgłośniejszych akcji dywersyjnych należą:
1. Akcja „Wieniec”, czyli wysadzenie torów na węźle Warszawskim.
2. Odbicie przez „Wachlarz” więźniów w Pińsku
3. Akcja „Julia” czyli wysadzenie przez Kedyw mostów, torów i pociągów na linii Przemyśl-Sanok-Rzeszów.
Polskie Państwo Podziemne było fenomenem na skalę światową czasów II Wojny Światowej. Jego najważniejszym celem była ochrona kultury, gospodarki, społeczności polskiej. Do tego celu zmierzało, rozwijając aktywność w różnych dziedzinach. Państwo to występowało przede wszystkim w umacnianiu w polakach oporu cywilnego, solidarności społeczeństwa w obliczu niebezpieczeństwa, krzewieniu wiary w zwycięstwo. Pomimo okupacji i wprowadzonego terroru rozwinęły się takie dziedziny jak tajne nauczanie, opieka społeczna, pomoc Żydom.