Polskie Państwo Podziemne

Aby móc zacząć pisać o Państwie Podziemnym w Polsce, należałoby najpierw przedstawić ogólną definicję Państwa Podziemnego. Państwo Podziemne jest to państwo posiadające swoje konstytucyjne organa: administrację, sądownictwo, siły zbrojne, parlament - działające w warunkach okupacji, zajęcia terytorium państwa przez okupanta lub okupantów. Polskie państwo podziemne głównie kojarzone jest z II wojną światową, ale funkcjonowało już wcześniej. A było to podczas powstania styczniowego w latach 1863 – 1864. Powodami powstania Polskiego Państwa Podziemnego w okresie II wojny światowej było uderzenie wojsk III Rzeszy Niemieckiej 1 września 1939 r. oraz wkroczenie 17 września bez wypowiedzenia wojny, armii Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Jednak głównym tego powodem było podpisanie 28 sierpnia 1939 roku tajnego traktatu w Moskwie, przez ministrów spraw zagranicznych Niemiec i ZSRR J. Ribbentropa i W. Mołotowa, na mocy którego Polskę wykreślono z mapy Europy. Układ ten został nazwany układem „o granicach i przyjaźni” (obecnie nazywany nieraz „czwartym” rozbiorem Polski). Polska znalazła się pod okupacją niemiecka i sowiecką. Litwę włączono do strefy interesów radzieckich, zaś woj. lubelskie i część warszawskiego – do strefy niemieckiej. Władze polskie zostały zmuszone do emigracji. Przeciw wojskom niemieckim od 1 września do 5 października 1939 i od 17 września przeciwko wojskom ZSRR powstała tzw. kampania wrześniowa, która rozpoczęła II wojnę światową 1939-1945. Mimo formalnego przystąpienia do wojny Anglii i Francji (3 września), zachodni sojusznicy Polski nie włączyli się czynnie w toczące się walki. Gdy walki obronne nie dawały spodziewanych rezultatów, zaczęły się tworzyć tajne konspiracje.
Polski ruch oporu w początkowym okresie wojny i okupacji hitlerowskiej (IX. 1939 – VI. 1941)

Pierwsze organizacje antyokupacyjne podziemia polskiego powstawały jeszcze w czasie trwania kampanii wrześniowej. Miały one charakter wojskowy i zorganizowane były przez oficerów walczącej jeszcze, ale już pokonanej i rozbitej armii polskiej. Głównym ich zadaniem miało być kontynuowanie walki przeciwko Niemcom we współdziałaniu z zachodnimi sojusznikami Polski – Francją i Anglią. Organizacje te nie miały więc w tym czasie jeszcze wyraźnie określonego oblicza politycznego, a ich program działania, poza ogólnym celem walki, nie był sprecyzowany. Nie sprecyzowano również form i metod działania polskiej konspiracji wojskowej. Równolegle do konspiracji wojskowej rozwinęła się także konspiracja polityczna. Podstawą jej kształtowania się był dotychczasowy układ społeczno-polityczny. Podstawowe stronnictwa i kierunki polityczne, po klęsce wrześniowej i okupacji kraju, zaczęły się odbudowywać w latach 1939-1942. Najważniejszymi siłami demokracji polskiej były ruchy robotnicze, chłopskie i burżuazyjne. Ruch robotniczy w Polsce reprezentowany był przez dwa kierunki polityczne: socjalistyczny i komunistyczny (Polska Partia Socjalistyczna i Komunistyczna Partia Polski oraz związane z nimi organizacje). Oba te kierunki zwalczały się jednak nawzajem. PPS w końcu września 1939r.po formalnym rozwiązaniu utworzyło organizacje pod nazwą WRN (Wolność, Równość, Niepodległość), rezygnując z głoszenia haseł socjalistycznych. W początkowym okresie okupacji partie te nie odegrały większej roli w podziemiu polskim.

Stosunkowo najszybciej i bez większych trudności wewnętrznych odbudowały się w konspiracji niektóre kierunki burżuazyjne i ruch chłopski. W październiku wznowiło swą działalność Stronnictwo Narodowe oraz spokrewniony z nim ONR (Obóz Narodowo-Radykalny). Stronnictwo Ludowe rozpoczęło swą działalność podziemną w lutym 1940r. Natomiast nieco później zorganizowała się w konspiracji chadecja (Stronnictwo Pracy-lewica i centrum oraz Unia-prawica). Również w ciągu 1940 r. wznowili swoją działalność demokraci (Stronnictwo Demokratyczne i Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa).

Pierwszą organizacją konspiracyjną o charakterze ogólnonarodowym, aspirująca do reprezentowania całego polskiego ruchu oporu, stała się Służba Zwycięstwu Polski (SZP), utworzona z inicjatywy grupy sanacyjnych wojskowych 27 września 1939 r. w przeddzień kapitulacji Warszawy. Była to organizacja o charakterze wojskowym, jednakże jej kierownictwo dążyło do skupienia w swym ręku również politycznej działalności polskiego podziemia (utworzenie tzw. Rady Politycznej). Komendantem Głównym SZP był gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, a w skład Rady Politycznej weszli m.in. Mieczysław Niedziałkowski (socjalista) i Maciej Rataj (ludowiec). W ciągu ostatnich miesięcy SZP poczęło jednoczyć konspiracje wojskowe oraz nawiązało łączność z utworzonym w tym czasie na emigracji we Francji rządem polskim.

Rząd emigracyjny został utworzony z inicjatywy gen. Sikorskiego i miał na celu reprezentowanie interesów Polski na arenie międzynarodowej, organizowanie polskich sił zbrojnych do walki u boku sojuszników, głównie Francji oraz kierowanie działalnością konspiracyjną w kraju. Emigracyjny rząd polski uznał się za będący w wojnie zarówno z Niemcami, jak i z ZSRR. W listopadzie 1939 r. rząd emigracyjny został przekształcony w miejsce Służby Zwycięstwu Polski w nową ogólnokrajową organizację pod nazwą Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Była to organizacja wyłącznie wojskowa. ZWZ wykorzystał dotychczasowy dorobek SZP, przejmując jej siatkę konspiracyjną i kadry (Rada Polityczna SZP działała przy ZWZ jako Polityczny Komitet Porozumiewawczy). Komendantem głównym ZWZ został gen. Kazimierz Sosnkowski, który miał kierować konspiracją wojskową z terenów Francji za pośrednictwem dwóch krajowych zastępców: płka Stefana Roweckiego (tereny pod okupacją niemiecką) oraz gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego (tereny wschodnie, włączone w skład ZSRR). Likwidacja SZP i powołanie w jej miejsce Związku Walki Zbrojnej miało na celu odsunięcie od wpływów politycznych działaczy i oficerów związanych z obozem sanacji. W ciągu pierwszych miesięcy 1940 r. rząd emigracyjny podjął szereg kroków zmierzających do realizacji własnych koncepcji organizacji polskiego podziemia politycznego. Gen. Sikorski sądził, że decydujące rozstrzygnięcie wojny odbędzie się po stronie francuskiej, dlatego we wrześniu 1939 r. począł tam formować armię polską. W połowie maja 1940r. sformował armię liczącą ponad 80 tys. żołnierzy (75 000 we Francji). Niestety Francja przegrywa starcie z Niemcami, co oznaczało jednocześnie klęskę i rozbicie sformowanej tam przez rząd gen. Sikorskiego armii polskiej. Skutkiem tego było przeniesienie rządu Sikorskiego do Anglii, gdzie gen. Sikorskiemu udało się za zgodą i pomocą rządu brytyjskiego zorganizować m.in. 1 Korpus Polski (17 000 żołnierzy) oraz Samodzielną Brygadę Strzelców.

W drugiej połowie 1940 r. oraz w ciągu 1941 r. proces formowania się podziemia polskiego znacznie się pogłębił. Działający początkowo przy Komendzie Głównej ZWZ Polityczny Komitet Porozumiewawczy(PKP), pełniący rolę kadłubowego parlamentu, całkowicie się usamodzielnił, przy czym w skład jego weszło również Stronnictwo Pracy. W ten sposób począwszy od lata 1940 r. podstawę obozu rządowego w kraju stanowiła koalicja czterech partii – endeków, chadeków, ludowców i prawicowych socjalistów, zwana „czwórporozumieniem” lub obozem londyńskim. Czwórporozumienie pełniło funkcję opiniodawczą i doradczą przy nowo powstałym urzędzie delegata rządu emigracyjnego na kraj. Urząd ten był ustanowiony w grudniu 1940 r. przez gen. Sikorskiego, a pierwszym delegatem rządu był przedstawiciel chadecji – Cyryl Ratajski. Dążył on do umocnienia swojej kierowniczej roli w podziemiu polskim i nie mając poparcia w należących do PKP stronnictwach, zapoczątkował organizację własnego aparatu polityczno-administracyjnego, który z czasem przyjął nazwę Delegatury Rządu (DR). Organ ten sprawował w kraju konspiracyjną władzę cywilną. W latach 1939-1941 wiele partii politycznych tworzyło własne organizacje zbrojne, co miało negatywny wpływ dla rządu emigracji i dla komendy ZWZ w kraju. Gen. Sikorski dążył więc do połączenia wszystkich (a przynajmniej większości) konspiracyjnych organizacji zbrojnych w jednolitą armię podziemną. Począwszy od połowy 1940 r. ZWZ uległ poważnemu wzmocnieniu organizacyjnemu, wchłaniając szereg działających dotąd samodzielnie lokalnych organizacji i grup. W miejsce gen. Sosnkowskiego, który przebywał w Londynie, komendantem głównym ZWZ został płk Stefan Rowecki, mianowany wkrótce generałem. Chciał on pełnego usamodzielnienia ZWZ i podporządkowania mu całego polskiego podziemia zbrojnego (udało mu się włączyć do ZWZ organizację zbrojną prawicowych socjalistów).

W czasie osłabienia militarnego Anglii, polskie podziemie ograniczało się do tzw. walki cywilnej. Obejmowała ona szeroką skalę form i metod. Do najważniejszych jej przejawów zaliczyć należy: podtrzymywanie w społeczeństwie powszechnej atmosfery wrogości wobec okupanta, wydawanie i rozpowszechnianie tajnej niepodległościowej prasy polskiej, organizowanie tajnego szkolnictwa narodowego w jak największym zakresie, opieka nad więzionymi przez okupanta współobywatelami oraz nad ich rodzinami, udzielanie pomocy zamkniętej w gettach i skazanej na eksterminację fizyczną ludności żydowskiej oraz akcja tzw. małego sabotażu. Dla spełnienia kierowniczej i koordynującej roli akcji oporu cywilnego wobec całego społeczeństwa polskiego delegat rządu utworzył w 1941 r. podległe sobie Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC).

Podziemie polskie w okresie krystalizowania się dwóch koncepcji walki zbrojnej przeciw okupantowi (VII. 1941 – IV. 1943)
W lipcu 1941 r. znacznie zmienił się stosunek rządu emigracyjnego wobec ZSRR. Spowodowane to było najazdem Niemiec na ZSRR i udziałem Związku Radzieckiego w sojuszu państw antyhitlerowskich. Prowadzenie dotychczasowej polityki rządu przeciw ZSRR stało się bezsensowne. Dlatego 30 lipca 1941 r. rząd gen. Sikorskiego zawarł układ sojuszniczy ze Związkiem Radzieckim, w którym oba rządy podjęły jednocześnie postanowienie o wspólnej walce zbrojnej z Niemcami hitlerowskimi na froncie wschodnim. Z tego powodu na terenie ZSRR rozpoczęto formowanie armii polskiej, dowodzonej przez gen. Władysława Andersa. Wojna niemiecko-radziecka dała także Polakom możliwość podjęcia przez całe podziemie polskie aktywnej walki zbrojnej z niemieckim zapleczem.

Po agresji Niemiec hitlerowskich na ZSRR nastąpił rozwój partii socjalistycznych, które poczęły się łączyć: prawica socjalistyczna w jednolitą organizację krajową pod nazwą Polscy Socjaliści (PS), a lewica socjalistyczna w WRN. Powstało wiele organizacji antyfaszystowskich: Związek Walki Wyzwoleńczej (ZWW), Front Walki za Naszą i Waszą Wolność (FWzNiWW), Polska Ludowa (PL) i inne. Większość z nich dążyło do jedności narodowej w walce przeciwko okupantowi o Polskę niepodległą i demokratyczną. W styczniu 1942 r. nowopowstała Polska Partia Robotnicza (PPR) miała za zadanie połączyć większość organizacji antyfaszystowskich. W połowie 1942 r. rozwinęła się w ogólnonarodową organizację polityczną, która współdziałała z rządem gen. Sikorskiego dla realizacji wspólnych zadań. Równolegle do działalności politycznej PPR rozwijała również działalność wojskową, zmierzającą do aktywnych działań partyzanckich oraz masowej dywersji. Dla realizacji tych zadań Komitet Centralny PPR utworzył już w styczniu 1942 r. własną organizację zbrojną pod nazwą Gwardia Ludowa (GL), do której każdy chętny Polak mógł wstąpić.

Działalność PPR spotkała się z gwałtownym sprzeciwem części obozu londyńskiego, który w dalszym ciągu uważał ZSRR za wroga Polski. Antyradziecką działalność prowadził (wbrew sojuszowi polsko-radzieckiemu) także komendant główny ZWZ gen. Rowecki, który na przełomie 1941/1942 r. uzyskał dalsze pełnomocnictwa w zakresie wcielania w skład ZWZ innych organizacji wojskowych. Aby ułatwić akcję scaleniową, zlikwidować zarzut sanacyjności ZWZ oraz zamaskować proces wchłaniania przez ZWZ poszczególnych organizacji zbrojnych pozorem zjednoczenia, przemianowano w lutym 1942 r. dotychczasowy Związek Walki Zbrojnej na Armię Krajową (AK).

Stosunki polsko-radzieckie uległy pogorszeniu, gdy armia gen. Andersa została wyprowadzona z ZSRR. Źródłem nowych konfliktów stała się zwłaszcza sprawa ziem i granic wschodnich, co zostało wykorzystane przez obóz londyński. Rozpoczął on akcje zmniejszania roli PPR i GL w podziemiu polskim. W tym celu wykorzystali także sytuacje ogólnego przygnębienia społeczeństwa, spowodowaną masowym terrorem stosowanym przez okupanta. Sądzili, iż jest to skutkiem antyokupacyjnego sabotażu, uprawianego przez podziemie polskie. Jednak szybko ich przypuszczenia okazały się nieprawdziwe i pod koniec 1942 r. do walki przeciwko pacyfikacyjnym oddziałom niemieckim wystąpiły oddziały GL, partyzantka radziecka, Bataliony Chłopskie (BCh) i AK. Odzewem na to była hitlerowska akcja polityczna, osnuta na tle prowokacji katyńskiej, zmierzająca do rozbicia koalicji antyhitlerowskiej i rozpętania walk bratobójczych w podziemiu polskim. Podchwycona przez rząd emigracyjny akcja niemiecka doprowadziła do zerwania stosunków dyplomatycznych między rządem radzieckim a polskim rządem emigracyjnym i do zaostrzenia sytuacji politycznej w kraju.
Dwa obozy polityczne w podziemiu polskim (V. 1943 – I. 1944)

Wiosną i latem 1943 r. Armia Radziecka ostatecznie przejęła inicjatywę strategiczną na froncie wschodnim, dlatego w społeczeństwie polskim powoli wzrastały sympatie do ZSRR (mimo antyradzieckiej polityki obozu londyńskiego). Wzrosły także wpływy PPR – jedynej partii w podziemiu polskim opowiadającej się otwarcie za sojuszem i dobrosąsiedzkimi stosunkami ze Związkiem Radzieckim. Zwycięstwa ZSRR miały istotny wpływ na rozpowszechnienie ruchu partyzanckiego w Polsce. Obok zadań samoobrony (atakowanie karnych ekspedycji niemieckich, niszczenie administracji okupacyjnej na wsi, uwalnianie więźniów, karanie przejawów współpracy z okupantem itp.), które realizowały zarówno oddziały GL, jak i oddziały AK i BCh(Batalionów Chłopskich), głównym celem działania Gwardii Ludowej było atakowanie systemu komunikacyjnego okupanta na ziemiach polskich. W takiej sytuacji Hitlerowcy postanowili działać. Rozpoczęto masową brankę ludzi (szczególnie młodzieży) na przymusowe roboty do Rzeszy; masowe pacyfikacje; rozstrzeliwania coraz większej liczby zakładników oraz wzmożony rabunek okupowanych terenów GG (Generalnej Guberni). W ciągu 1943 r. okupant hitlerowski dokonał ostatecznej zagłady Żydów polskich, zgromadzonych w gettach na terenie GG i w innych częściach Polski. Po nieudanej próbie likwidacji getta warszawskiego w styczniu 1943 r. hitlerowcy przystąpili ponownie do akcji likwidacyjnej 19 kwietnia, lecz w odpowiedzi ma podjętą przez hitlerowców akcję ostatecznej likwidacji pozostałej przy życiu ludności żydowskiej w Warszawie (około 70 tys.) rozpoczęło się powstanie Żydowskiej Organizacji Bojowej, dowodzonej przez M. Anielewicza, do którego przyłączył się również Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) oraz część ludności cywilnej. Przeciwko grupom bojowym ŻOB, liczącym łącznie około 500-600 ludzi, hitlerowcy użyli ponad 2000 żołnierzy. Do 24 kwietnia broniący się stawiali opór w kilku zwartych blokach domów, następnie do 8 maja walczyli w poszczególnych budynkach i umocnionych piwnicach. Niewielkie grupy powstańców przetrwały do połowy lipca w niszczonym przez Niemców getcie. Powstańcy otrzymali pomoc w postaci niewielkich ilości broni i amunicji od AK, GL i Korpusu Bezpieczeństwa podporządkowanego AK. 18 maja załamał się zorganizowany opór Żydów. Nieliczni zdołali wydostać się z getta, ci, którzy nie zginęli w trakcie walk, zostali przez Niemców wywiezieni do Treblinki i zamordowani. Getto zostało doszczętnie zburzone. W wyniku realizacji planu zagłady Żydów polskich wymordowanych zostało ich ogółem około 3 milionów.
Konspiracja w przededniu wyzwolenia kraju przez armię radziecką i w okresie narodzin państwa ludowego (I.1944 - I.1945)

W l943 rozpoczął się proces powstawania ludowej państwowości polskiej. PPR postanowiła utworzyć demokratyczny front narodowy, jednoczący w pierwszym rzędzie masy ludowe i siły demokratyczne kraju pod jej politycznym kierownictwem. W tym celu 15 grudnia opublikowano Manifest, zapowiadający powołanie Krajowej Rady Narodowej (KRN), jako demokratycznej reprezentacji Polski, działającej w okupowanym kraju. 1 lipca 1943 r. dowództwo Główne Gwardii Ludowej wysunęło koncepcję utworzenia Armii Ludowej (AL), która miała być siłą zbrojną KRN. W lutym 1944 r. na zjeździe lewicy chłopskiej w Warszawie powstała również nowa organizacja ruchu ludowego pod nazwą Stronnictwo Ludowe „Wola Ludu”. W ten sposób podstawą układu politycznego w KRN stał się sojusz komunistów, lewicowych socjalistów i radykalnych ludowców. W roku 1944 ludowy ruch partyzancki w Polsce osiągnął szczytową fazę rozwoju. Czołową siłą tego ruchu była Armia Ludowa (AL), utworzona w styczniu 1944 r. na mocy dekretu KRN. Naczelnym dowódcą AL. Został gen. Michał Żymierski. W skład Armii Ludowej weszły organizacje wojskowe ugrupowań politycznych KRN, a więc: Gwardia Ludowa PPR, część Milicji Ludowej RPPS (Robotnicza Partia Polskich Socjalistów), niektóre oddziały Batalionów Chłopskich oraz inne organizacje o mniejszym znaczeniu.

W obliczu zbliżającego się wyzwolenia kraju działalność zbrojna AL latem i jesienią 1944 r., a zatem także w styczniu 1945 r., skupiała się głównie na atakowaniu linii komunikacyjnych wroga, wiązaniu jego sił na zapleczu przez ustawiczne akcje nękające, na niszczeniu gospodarki okupanta na ziemiach polskich. Większość z 900 akcji przypada na walkę z niemieckim transportem. Największą bitwą partyzancką na ziemiach polskich była walka stoczona w czerwcu 1944 r. w lasach Janowskich, Lipskich i Puszczy Solskiej na Lubelszczyźnie przez oddziały partyzanckie AL., BCh i radzieckie z trzema dywizjami niemieckimi. Niemcom, którzy ponieśli krwawe straty, nie udało się zniszczyć ludowych sił partyzanckich. Tego typu akcje ograniczono do minimum, z uwagi na niedalekie już wyzwolenie kraju i starano się je wykonywać w taki sposób, aby nie dewastować majątku narodowego.

W 1944 r. AK podejmuje walkę przeciw III Rzeszy, w oparciu o nowy plan strategiczny, któremu nadano kryptonim „Burza”. Akcję „Burza” rozpoczęli żołnierze 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, z dowódcą J. Kiwerskim, którzy od marca do maja 1944 walczyli na Wołyniu wspólnie z partyzantką radziecką i w uzgodnieniu z dowódcami regularnych oddziałów radzieckich. Po zakończeniu walk część żołnierzy przebiła się na zachodni brzeg Bugu, część na stronę Armii Czerwonej (radzieckiej formacji zbrojnej), gdzie zostali internowani przez Rosjan. Na Wileńszczyźnie oddziały Armii Krajowej okręgu Wilno i Nowogródek, z dowódcą, podpułkownikiem A. Krzyżanowskim, zdobyły Wilno w walkach prowadzonych od 7 do 14 lipca 1944 (operacja Ostra Brama). Po wkroczeniu wojsk radzieckich dowództwo i sztab zostały aresztowane przez NKWD (centralny organ władz bezpieczeństwa ZSRR). Prawie całe siły sił Armii Krajowej wycofały się do Puszczy Rudnickiej. Po stoczeniu walk z oddziałami NKWD zostali internowani. Walki o Lwów trwały od 23 do 27 lipca. Zgrupowanie Armii Krajowej pod dowództwem pułkownika W. Filipkowskiego zdobyło miasto wspólnie z czołgami radzieckimi. Część żołnierzy Armii Krajowej trafiła do armii generała Berlinga, pozostałych wywieziono do obozu w głąb ZSRR. 21 lipca 1944 KG AK zadecydowała, aby objąć akcją "B" Warszawę, w wyniku czego 1 sierpnia 1944 r. rozpoczęło się powstanie warszawskie. Jednocześnie mobilizowano nowe grupy: okręg kielecko-radomski sformował 2 dywizje i pułki (podjęli próbę marszu na pomoc Warszawie), okręg Łódź wystawił pułk piechoty, w okręgu Kraków utworzono dywizje piechoty oraz Krakowską Brygadę Kawalerii. Jesienią 1944 oddziały AK rozformowano, a realizację akcji "B" zawieszono.

ZSRR miało znaczny wpływ na dalsze losy Polski. Po stoczonej przez Związek Radziecki z Niemcami bitwie pod Lenino, w której po stronie Związku walczyła utworzona przez ZPP (Związek Patriotów Polskich-organ powstały w marcu 1943 r. z inicjatywy komunistów polskich, który po zerwaniu przez rząd emigracyjny stosunków z ZSRR stał się wyłącznym reprezentantem Polaków w Związku Radzieckim) armia polska, znacznie polepszyły się stosunki polsko-radzieckie. O polepszonych stosunkach świadczyć może powstała w marcu 1944 r. 1 Armia Polska w ZSRR, która wraz z armią radziecką oraz 1 Armią ludowego Wojska Polskiego (Armia WP) walczyła o wyzwolenie Polski oraz miała przyjść z pomocą powstaniu warszawskiemu.

Powstanie warszawskie było jednym z elementów planu „Burza”, zakładającego, że Armia Krajowa, walcząc z oddziałami niemieckimi, będzie występowała wobec wkraczającej na ziemie polskie Armii Czerwonej jako pełnoprawny gospodarz. Latem 1944 r. Rosjanie, wypierając Niemców, zbliżyli się do stolicy. 1 sierpnia w Warszawie wybuchło powstanie. Rozpoczęte z rozkazu Komendanta Głównego AK, w porozumieniu z Delegaturą, czyli najwyższym przedstawicielstwem rządu Rzeczypospolitej na uchodźstwie, trwało do 2 października 1944 r. (63 dni). Oprócz oddziałów AK wzięły w nim udział niewielkie siły Armii Ludowej (AL.) i innych polskich organizacji zbrojnych, działających w podziemiu. Powstanie upadło, nie doczekawszy się wsparcia ze strony stacjonującej po drugiej stronie Wisły Armii Czerwonej. Pomoc zachodnich aliantów, przekazywana drogą powietrzną, była niewystarczająca. W stolicy zginęło około 18 tysięcy powstańców i ponad 150 tysięcy cywilów. Warszawa została zrównana z ziemią.

Po upadku powstania warszawskiego w październiku 1944 r. kontynuacja akcji „Burza” została przez Komendę Główną AK zaniechana, głównie z uwagi na całkowite bankructwo planów politycznych rządu emigracyjnego związanych z jej realizacją. Podziemie londyńskie przeżywało zresztą w tym czasie także poważny kryzys organizacyjny. Rozproszenie kadr kierowniczych, utrata centralnego aparatu technicznego (drukarni, radiostacji, magazynów broni, archiwów itp.), konieczność wysunięcia nowych, mniej doświadczonych ludzi.
Udział Polski w ostatecznym rozgromieniu Niemiec hitlerowskich (I. – VIII. 1945)


31 grudnia 1944 r. zakończył się prawie półroczny okres działalności PKWN (Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego) na wyzwolonych terenach kraju. Jego miejsce zajął powołany przez KRN Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej, co było widocznym wyrazem stabilizacji młodej władzy ludowej. PKWN w okresie od lipca do grudnia 1944 r. podjął prace nad realizacją dalekosiężnego programu społeczno-gospodarczej odbudowy Polski. Uruchomiono przemysł i transport; przekazano chłopom i robotnikom rolnym ziemie z rąk obszarników; zorganizowano polskie szkolnictwo ogólnokształcące i zawodowe; powołano do życia prasę, radio, teatr i film. Działalność PKWN i innych organizacji ludowych spotkała się z agresywnym sprzeciwem obozu londyńskiego, który stosował przeciw nim wszelkiego rodzaju akcje terrorystyczne, np. mordowano żołnierzy, przedstawicieli władzy ludowej oraz aktywnych działaczy stronnictw demokratycznych. Jednak słaba sytuacja polityczna obozu i sukcesy ZSRR oraz 1 Armii WP na frontach zachodnich i północnych spowodowały osamotnienie podziemia londyńskiego w tej walce. Nowa wielka ofensywa Armii Radzieckiej rozpoczęła się 12 stycznia 1945 r. natarciem wojsk I Frontu Ukraińskiego, które już 19 stycznia wyzwoliły Kraków, nie dopuszczając do zniszczenia miasta. W dniach 12 – 15 stycznia do ofensywy przeszły również wojska pozostałych frontów: I, II i III Białoruskiego. W pierwszych dniach ofensywy radzieckiej opór wojsk hitlerowskich został złamany, co doprowadziło do błyskawicznego wyzwolenia pozostałej części okupowanych ziem polskich oraz do przesunięcia się walk frontowych na dawne ziemie piastowskie, wchodzące do 1939 r. w skład Niemiec. W styczniowej ofensywie Armii Radzieckiej uczestniczyły jednostki odrodzonego Wojska Polskiego. W dniach 14 – 16 stycznia wojska I Frontu Białoruskiego, forsując Wisłę na północ od Warszawy, zmusiły Niemców do zaniechania obrony Warszawy i rozpoczęcia odwrotu znad linii Wisły. W tej sytuacji do bezpośrednich walk o Warszawę weszły jednostki 1 Armii WP, które 17 stycznia 1945 r. wyzwoliły miasto. W tym samym czasie prowadzone były walki na froncie zachodnim i północnym. W walce przeciw III Rzeszy wystąpiła Armia Radziecka oraz 1 Armia WP. Walki trwały od stycznia do maja 1945 r. Skutkiem tych walk Polska odzyskała ziemie nad Bałtykiem, Odrą i Nysą Łużycką, które w 1945 r. zostały do niej formalnie przyłączone na konferencji w Poczdamie. 16 sierpnia tego samego roku sprawę granicy wschodniej rozwiązał układ podpisany w Moskwie. Natomiast nasza południowa granica została wytyczona w Układzie z Czechosłowacją, który podpisano dopiero 16 czerwca 1958 r.

Krótko przed końcem wojny poczęto rozwiązywać organizacje polskiego podziemia m.in. w styczniu 1945 r. rozwiązana zostaje AK, a latem tego samego roku, zaraz po zakończeniu działań wojennych w Europie, ogłoszona zostaje amnestia, która poważnie przyczyniła się do likwidacji zbrojnego podziemia. Wyzwolenie ziem zachodnich i północnych postawiło przed polskim państwem ludowym olbrzymie zadanie repolonizacji tych ziem i scalenia ich z Macierzą.

Polskie Państwo Podziemne było fenomenem na skalę światową. Mimo bezwzględnego terroru okupantów - niemieckiego, a w pewnym okresie i sowieckiego - powstały i skutecznie działały wszystkie organy niezbędne do funkcjonowania państwa, organy tak cywilne jak i wojskowe. Była to niepowtarzalna walka o zachowanie ciągłości państwa i bytu narodu. Polska jako jedyna w okupowanej części Europy nie straciła ani na chwilę swojej państwowości.