Ewolucja ustroju politycznego II RP na tle przemian politycznych w Europie.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie szeregu wydarzeń politycznych mających miejsce w latach 1918- 1939 na ziemiach polskich z uwzględnieniem przemian politycznych w Europie. Okres II Rzeczypospolitej rozpoczyna odzyskanie niepodległości przez Polskę, jako umowną datę tego wydarzenia przyjmujemy dzień 11.11.1918 r. Czas burzliwych przemian w Polsce kończy wybuch II wojny światowej, która rozpoczyna nowy, bardzo trudny etap w dziejach tego kraju.
10.11.1918 roku Józef Piłsudski zwolniony z więzienia w Magdeburgu wrócił do Polski. Dla wielu Polaków był on symbolem walki z zaborcami. Rada Regencyjna powierza mu stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa, pełnił on również funkcję naczelnego wodza. Nie było jeszcze wtedy parlamentu, a rząd stanowił najwyższą władzę wykonawczą. Powstał Tymczasowy Rząd dla Republiki Polskiej z Jędrzejem Moraczewskim jako premierem na czele. Ten socjalistyczny rząd uznany został jedynie przez Niemcy, gdzie we władzach również główny wpływ mieli socjaliści, natomiast Francja nadal uznawała paryski Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. W 1919 roku Moraczewskiego nie mającego poparcia zastąpił Ignacy Paderewski. W styczniu 1919 roku odbyły się wybory do sejmu ustawodawczego, którego głównym zadaniem było uchwalenie konstytucji.
Pierwszym krokiem nowego rządu było uchwalenie tzw. „małej konstytucji” (20.02.1919 r.) , która najwyższą władzę w państwie koncentrowała w jednoizbowym Sejmie Ustawodawczym. Piłsudski nadal pozostawał Naczelnikiem Państwa, jednak zmniejszyły się jego kompetencje. Od lipca 1920 roku do marca 1921 roku, trwała debata parlamentarna dotycząca uchwalenia konstytucji. Ostatecznie 17.03.1921 roku uchwalono pierwszą ustawę zasadniczą. Nowa, demokratyczna konstytucja w dużej mierze odnosiła się do konstytucji z 3 maja 1791 roku podkreślając ciągłość odrodzonego państwa. Konstytucja dawała władzę ustawodawczą sejmowi i senatowi pozostawiając rządowi jedynie inicjatywę ustawodawczą. Prezydent wybierany na 7 lat mógł rozwiązać sejm gdy uzyskał przynajmniej 3/5 głosów w senacie. Władza wykonawcza pozbawiona była poczucia stabilności.
W ramach realizacji postanowień konstytucji marcowej 5.11.1922 roku odbyły się wybory do parlamentu. Jeszcze przed wyborami powstał blok prawicy, sprzeciwiającej się polityce piłsudczyków – Chrześcijańska Jedność Narodowa, nazywana przez przeciwników Chjeną. Wynik wyborów nie był zaskoczeniem, parlament był rozbity, a siły mniej więcej wyrównane. Dużo głosów straciły partie centralne, aż 20% zyskały mniejszości narodowe. 9 grudnia tego samego roku odbyły się wybory prezydenckie, w których dzięki poparciu PSL Piast i mniejszości narodowych zwyciężył Gabriel Narutowicz. Endecja miała mu wiele do zarzucenia, nie zgadzała się z tym wyborem. Endecy próbowali wszystkiego, by nie doszło do zaprzysiężenia m.in. zablokowania dojazdu do sejmu. Dwa dni po rozpoczęciu prezydentury, a mianowicie 16 grudnia Narutowicz został zastrzelony, a moralną odpowiedzialnością za jego śmierć obarczono Endecję. Już w dniu zabójstwa doszło do zmiany rządów i stanowisko premiera objął Władysław Sikorski, a w grudniu tego samego roku na prezydenta wybrano Stanisława Wojciechowskiego. Władza spoczęła w rękach lewicy. Tymczasem PSL Piast i Endecja zawierają umowę zwaną „paktem lanckorońskim” i planują wspólnie odebrać władzę lewicy. W wypadku powodzenia planu władzę w państwie miał przejąć przewodniczący PSL Piast – Wincenty Witos. Jeszcze w 1923 roku ugrupowanie to utworzyło rząd tzw. I Rząd Chjeno – Piasta, który jednak nie przetrwał zbyt długo. Jednakże Witosowi udało się ograniczyć pozycję Piłsudskiego, który nie chcąc być od nikogo uzależniony, ani manipulowany, oficjalnie zrezygnował ze wszystkich sprawowanych funkcji, wycofał się życia politycznego i osiadł w Sulejówku. Premierem kolejnego rządu został Władysław Grabski.
Prawicowe reakcje były w pewnym stopniu „inspirowane” przez wydarzenia w ówczesnej Europie. W 1922 roku w wyniku faszystowskiego przewrotu władzę we Włoszech objął Benito Mussolini, w 1923 miał miejsce podobny przewrót w Hiszpanii, w 1926 w Portugalii, a w Niemczech Hitler podjął pierwszą próbę dojścia do władzy w tzw. puczu monachijskim. W Bułgarii w podobny sposób władzę objął rząd Aleksandra Cankowa.
W polityce zagranicznej także nie wiodło się Polsce najlepiej; pozostawała w napiętych stosunkach z sąsiadami. Niemcy wciąż nazywali Polskę państwem sezonowym czekając tylko na potknięcie polskiej dyplomacji, Czechosłowacy nie zapomnieli o sprawie Śląska Cieszyńskiego, nie wspominając już o Litwie, z którą stosunki po buncie Żeligowskiego były bardzo złe. Kraj otoczony sąsiadami, których się obawiał, musiał szukać sojuszników znacznie dalej. Tak też się stało- w lutym 1921 roku Polska zawarła układ sojuszniczy z Francją. Jednak już rok później niepokój wzbudził układ w Rapallo, a 3 lata po nim polska dyplomacja poniosła klęskę na konferencji w Locarno, tracąc wszelkie nadzieje na zbliżenie się do Francji. Rok później Niemcy podpisały układ o przyjaźni z Rosją Radziecką oraz zostały przyjęte do Ligi Narodów. Polska znalazła się w stanie realnego zagrożenia. Także „koncepcja międzymorza” mająca w zamyśle skupiać państwa między Morzem Czarnym a Morzem Bałtyckim nie weszła w życie.
W obliczu wydarzeń rozgrywających się na polskiej scenie politycznej, ale także na arenie europejskiej myślący kategoriami państwa i kierujący się jego dobrem Józef Piłsudski nie mógł pozostać obojętny. 12.05. 1926 roku pod hasłem sanacji Piłsudski wyruszył zbrojnie na Warszawę, gdzie doszło do starć, w wyniku, których zginęło prawie 400 osób. Piłsudski jednak osiągnął cel, gdyż już trzy dni po przewrocie premier i prezydent podali się do dymisji. Władzę przejął marszałek sejmu Maciej Rataj a nie jak się spodziewano Piłsudski, który jedynie wskazał swoich kandydatów na stanowisko premiera (Kazimierz Bartel) oraz prezydenta (Ignacy Mościcki). W opozycji Endecy utworzyli Obóz Wielkiej Polski z Dmowskim na czele.
2 sierpnia 1926 roku została ogłoszona „nowela sierpniowa” wprowadzająca zmiany w konstytucji, których celem było zmniejszenie kompetencji sejmu i wzmocnienie władzy wykonawczej, co też uczyniono. Od tej pory władza wykonawcza miała prawo do rządzenia za pomocą dekretów i precedensów, co stanowiło duże ułatwienie oraz znacznie poszerzało jej uprawnienia. W 1928 roku odbyły się wybory do sejmu. Tuż przed nimi powstał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem w opozycji do PPS. BBWR liczył na duże poparcie. Ugrupowanie to uzyskało 28% głosów, co przekreśliło szanse na ustanowienie nowej konstytucji. Warto również wspomnieć, że w tym samym roku sukces wyborczy w Niemczech odniosły Socjaldemokratyczna Partia Niemiec oraz Komunistyczna Partia Niemiec zdobywając łącznie ponad 40% głosów, także w tym samym roku Józef Stalin odniósł zwycięstwo w walce o władzę w ZSRR.
W 1929 roku powstaje w Polsce tzw. I rząd pułkowników z płk Kazimierzem Świtalskim na czele. Również jesienią tego roku powstaje Centrolew grupujący partie centrum i lewicy, któremu udaje się doprowadzić do likwidacji rządów Świtalskiego. Centrolew domaga się także przestrzegania konstytucji marcowej, zwołując w tym celu kongres w Krakowie. W odpowiedzi w 1930 roku Piłsudski staje na czele rządu, rozwiązuje parlament oraz ogłasza nowe wybory tzw. wybory brzeskie. Atmosfera wyborów nie była spokojna, polegały one głównie na zastraszaniu opozycji poprzez liczne aresztowania i osadzanie więźniów w Brześciu nad Bugiem. Cała kampania wyborcza była nie do końca zgodna z prawem, a sam wynik wyborów sfałszowano. Naturalnie sukces odniósł BBWR zdobywając 55% głosów. Jeśli chodzi o wybory do senatu piłsudczycy uzyskali 67% głosów. Powstał swoisty system rządów autorytarnych z Józefem Piłsduskim na czele, którego przeciwnicy oskarżali o faszyzm. Piłsudskiemu zarzucano także, nielegalny sposób przejęcia władzy – poprzez przewrót oraz utworzenie obozu dla ekstremistów w Berezie Kartuskiej. Mimo wszystko Piłsudski starał się rządzić w sposób jak najlepszy dla Polski i jak najbardziej możliwy w tamtych czasach. Rządy sanacji to przede wszystkim trudna do utrzymania w ówczesnym świecie pełnym dyktatury polityka równowagi, Piłsudskiemu zależało zwłaszcza na równoważnych stosunkach z Moskwą i Berlinem. W 1932 roku podpisano układ z ZSRR o nieagresji, który został przedłużony w 1934 na 10 lat. W Niemczech natomiast narastały nastroje antypolskie. Hitler domagał się Gdańska oraz „korytarza” łączącego Prusy Wschodnie z Niemcami. Hitler podpisał układ o nieagresji z Polską na 10 lat, jednak było to tylko posunięcie taktyczne, z czego zdawał sobie sprawę Piłsudski. Również w 1934 roku Polska wypowiedziała tzw. „mały traktat wersalski” – traktat mniejszościowy, który tylko pozornie miał bronić praw mniejszości narodowych, w rzeczywistości było to narzędzie obcych mocarstw umożliwiające im ingerencję w politykę słabszych państw. Było to ryzykowne posunięcie, gdyż traktat ten był elementem ładu wersalskiego, jednak państwa konferencji paryskiej zgodziły się na to, ponieważ Polska wyraziła zgodę na przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów.
Marszałek Piłsudski umierał w maju 1935 roku bardzo niespokojny o dalszy los Polski. Jeszcze przed jego śmiercią w kwietniu tego roku uchwalono konstytucję. Na pierwszym miejscu znalazł się nie naród, lecz państwo rządzone przez elitę. Ograniczono rolę sejmu i senatu, co było efektem wzmocnienia władzy prezydenta odpowiedzialnego od tej pory jedynie „przed Bogiem i historią.” Po uchwaleniu konstytucji przeprowadzono wybory, w których porażkę poniosła sanacja. W wyborach wzięło udział jedynie 46% uprawnionych z czego ¼ oddała głosy nieważne. BBWR rozwiązano, a w samej sanacji doszło do rozłamu na dwie grupy: wojskową skupioną wokół Edwarda Rydza – Śmigłego, który został generalnym inspektorem sił zbrojnych (wcześniej funkcję tę sprawował Piłsudski) – „Belweder” i drugą cywilną skupioną wokół Ignacego Mościckiego – „Zamek.” W 1936 roku powstał rząd z Felicjanem Sławojem – Składkowskim na czele, który przetrwał aż do wojny. Rok później powstał Obóz Zjednoczenia Narodowego, który szybko zaczął pełnić funkcję byłego BBWRu. Ugrupowanie to głosiło przede wszystkim kult silnego państwa, co łączyło się z militaryzacją oraz propagowało samoobronę Polaków przed wpływem obcych kultur, co przyczyniło się do wzrostu antysemityzmu wśród społeczeństwa. W tym samym roku Hitler zaproponował Polsce udział w pakcie antykominternowskim, mając jeszcze nadzieję na pozyskanie Polski do realizacji własnych celów, rząd odrzucił tę propozycję.
Celem polityki zagranicznej w tym czasie było przede wszystkim umiejętne wykorzystanie wydarzeń europejskiej sceny politycznej. W 1938 roku Hitler dokonał Anschlussu Austrii, Polska natomiast wystosowała ultimatum wobec Litwy z żądaniem nawiązania stosunków dyplomatycznych w ciągu 48 godzin. Litwa przerażona groźbą wojny przyjęła ultimatum. W 1939 roku odbyła się konferencja w Monachium, na której zadecydowano o oderwaniu Sudetów od Czechosłowacji. Na krótko po niej rząd polski zażądał od Czechosłowacji Zaolzia, na co ta oczywiście przystała. Ostatnią próbą Hitlera nakłonienia Polski do „współpracy” było zaproponowanie budowy eksterytorialnej autostrady w Polsce. W maju 1939 roku odbyło się słynne przemówienie w sejmie Józefa Becka, który stanowczo odrzucił propozycję Hitlera odwołując się m.in. do takich wartości jak honor.
Czasy II Rzeczpospolitej to bardzo skomplikowany i trudny okres w dziejach Polski. Ciągłe zmiany rządów oraz walka między poszczególnymi partiami powodowały liczne napięcia społeczne oraz poczucie ciągłego zagrożenia. W całej sytuacji niezmiernie trudnym było umiejętne prowadzenie polityki zagranicznej. Okres międzywojenny był to czas wielkich przemian w Europie, ale także ogromnych niepokojów. Szerzyły się rządy totalitarne, w wielu krajach trwały potyczki wewnątrzpaństwowe (np. wojna domowa w Hiszpanii). Wielkie mocarstwa zaniepokojone poczynaniami Hitlera (ciągłe łamanie traktatu wersalskiego poprzez np. remilitaryzację Nadrenii) nie miały czasu na zajmowanie się sprawami Polski. Nowo odrodzone państwo musiało samodzielnie stworzyć rząd i jak najszybciej usprawnić jego działanie, jednak doświadczone wojną, wyniszczone, dotknięte wieloma problemami natury politycznej jak i gospodarczej nie było w stanie w pełni tego dokonać. nie widząc innej drogi dojścia do władzy często łamano konstytucję lub też fałszowano wyniki wyborów, czego oczywiście nie można usprawiedliwiać.