Ewolucja ustroju politycznego republiki Bułgarii. Ludowa republika Bułgarii

1. ZARYS HISTORII PAŃSTWOWOŚCI BUŁGARSKIEJ

Ziemie dzisiejszej Bułgarii zostały zasiedlone przez plemiona słowiańskie w V w. n.e.; w 681r. powstało państwo bułgarsko ? słowiańskie pod wodzą chana Asparucha, ze stolicą
z Plisce. W 866r. Borys I przyjął chrześcijaństwo według obrządku wschodniego. Za panowania Symeona I Wielkiego (893 ? 927) nastąpił rozkwit państwa i wczesnośredniowiecznej kultury bułgarskiej. Pod koniec X w. rozpoczął się podbój ziem bułgarskich przez Bizancjum. W XIII w. rozkwitło drugie państwo bułgarskie, rozwinęła się kultura, sztuka i rzemiosło. Druga połowa XIV w. to początek podbojów tureckich na Bałkanach. Klęska Władysława III Jagiellończyka w 1444r. pod Warną przekreśliła nadzieje na wyzwolenie Bułgarii.
Pod koniec XVIII w. zaczęła odradzać się świadomość narodowa Bułgarów i ich dążenia niepodległościowe. W 1850r. powstał niezależny od patriarchatu greckiego w Konstantynopolu bułgarski kościół prawosławny. W 1861r. G. Rakowski zorganizował bułgarską rewolucję narodowowyzwoleńczą i sformułował w Belgradzie oddziały Legionu Bułgarskiego. W 1870r. w Bukareszcie powstał Bułgarski Centralny Komitet Rewolucyjny, z W. Lewskim na czele. W 1873r. miało miejsce Kwietniowe Powstanie Narodowe. W latach 1877 ? 1878 trwała wojna rosyjsko ? turecka i na mocy traktatu z San Stefano Bułgaria została wyzwolona. Jednak Wielka Brytania, Austro-Węgry i Niemcy podważały tę decyzję i ograniczyły nowo powstałe Księstwo Bułgarskie do ziem między Dunajem i Starą Płaniną oraz regionu sofijskiego, poddając je wasalnej zależności od Turcji. W Bułgarii południowej natomiast powstała autonomiczna prowincja turecka, tzw. wschodnia Rumelia (Kostecki, 1981).
W 1879r. Zgromadzenie Ustawodawcze uchwaliło Konstytucję odrodzonego państwa,
a na jego stolicę obrało Sofię. Na tronie zasiadł Aleksander Battenberg, a w 1886r. ? książę Ferdynand Sachsem ? Koburg ? Gotha. W 1891r. powstała Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna, a w 1899r. ? Bułgarski Ludowy Związek Chłopski.
W 1908r. Bułgaria oficjalnie proklamowała niepodległość kraju, zrywając zależność od Turcji. W 1912r. zawiązała się ?Liga Bałkańska?, w skład której wchodziła Bułgaria, Serbia, Grecja i Czarnogóra. W tym roku wybuchła tez pierwsza wojna bałkańska, zakończona klęską Turcji. W drugiej wojnie bałkańskiej (1913r.) Bułgaria poniosła poważne straty terytorialne, pokonana przez Serbię, Grecję, Czarnogórę, Rumunie i Turcję. W 1915r. Bułgaria przystąpiła do I wojny światowej i opowiedziała się po stronie państw centralnych. W 1918r. zaczęły wzrastać nastroje rewolucyjne wśród robotników i wiejskiej biedoty. Żołnierze buntowali się przeciwko monarchii i dalszemu udziałowi Bułgarii w wojnie.
W 1919r. miał miejsce I Zjazd Komunistycznej Partii Bułgarii. Doszło tez do dalszych strat terytorialnych na rzecz późniejszej Jugosławii i Grecji. W wyborach parlamentarnych
w 1920r. Bułgarski Ludowy Związek Chłopski zdobył absolutna większość i na czele rządu stanął Aleksander Stambolijski. Komuniści pozostali w opozycji do rządu ludowców.
W czerwcu 1923r. doszło do przewrotu wojskowego i zamordowania Stambolijskiego. We wrześniu partia komunistyczna zorganizowała powstanie ludowe. Na czele komitetu wojskowo ? rewolucyjnego stanął W. Kołarow i G. Dymitrow. W latach 1924 ? 1925 narastała fala białego terroru, który zwracał się nie tylko przeciwko rewolucyjnemu ruchowi robotniczemu
i lewicowym działaczom chłopskim, ale także przeciw liberalnym środowiskom inteligencji.
W 1927r. powstała Partia Robotnicza i Związek Młodzieży Robotniczej jako ?legalne platformy działania? (Kostecki, 1981) pozostające w podziemiu partii komunistycznej.
W latach 1929 ? 1932 w Bułgarii, podobnie jak i na całym świecie, następąpił kryzys gospodarczy. Ponownie zaczęły wzrastać nastroje rewolucyjne i strajki. W 1932r. w wyborach parlamentarnych Partia Robotnicza zdobyła większość, głównie w ośrodkach przemysłowych.
W 1935r. car Borys III wprowadził rządy dyktatury monarchiczno ? wojskowej o faszystowskim charakterze. W 1936r. partia komunistyczna wysunęła program Frontu Narodowego sił antyfaszystowskich.
W 1941r. rząd bułgarski przystąpił do Paktu Niemiec, Włoch i Japonii. Bułgaria anektowała sporne tereny Jugosławii i Grecji. Rząd wypowiedział wojnę Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym. Tymczasem Biuro Polityczne KC Bułgarskiej Partii Robotniczej podjęło uchwałę o wszczęciu masowej antyfaszystowskiej walki zbrojnej. Powstała Komisja Wojskowa KC i pierwsze oddziały partyzanckie. W 1942r. G. Dymitrow zainicjował powstanie Frontu Patriotycznego sił antyfaszystowskich. W 1943r. oddziały partyzanckie połączyły się
w centralnie dowodzoną Narodowowyzwoleńczą Armię Powstańczą. W tym samym roku umarł car Borys III i powstała Rada Regencyjna. W sierpniu 1944r. KC Bułgarskiej Partii Robotniczej wezwał naród do obalenia władzy monarchiczno ? faszystowskiej i utworzenia rządu Frontu Patriotycznego. Kraj ogarnął strajk generalny. We wrześniu 1944r. ZSRR wypowiedziało Bułgarii wojnę.
Nocą z 8 na 9 września oddziały Narodowowyzwoleńczej Armii Powstańczej wkroczyły do stolicy i aresztowały członków Rady Regencyjnej. Powstał pierwszy rząd Frontu Patriotycznego, który podpisał traktaty rozejmowe z mocarstwami koalicji antyhitlerowskiej. Wojska bułgarskie wzięły udział w wyzwoleniu wschodnich obszarów Jugosławii, Węgier
i Austrii. W marcu 1945r. I armia bułgarska zwyciężyła z wojskami hitlerowskimi w bitwie nad Drawą. W sierpniu doszło do wznowienia stosunków dyplomatycznych ze Związkiem Radzieckim. 8 września 1946r. przeprowadzone zostało Referendum ludowe, w którym większość opowiedziała się za zniesieniem monarchii i ustanowieniem ludowej republiki. 15 września 1946r. Zgromadzenie Narodowe proklamowało Ludową Republikę Bułgarii. 22 listopada G. Dymitrow stanął na czele rządu LRB, a W. Kołarow został przewodniczącym parlamentu.

2. KSZTAŁTOWANIE SIĘ USROJU POLITYCZNEGO

2.1. Pierwsza Konstytucja (28 kwietnia 1878r.)
Na mocy Kongresu Berlińskiego w 1878r. powołano do życia Księstwo Bułgarskie.
28 kwietnia tego roku Konstytuanta obradująca w Tyrnowie uchwaliła Konstytucję, określała ona, że Bułgaria jest monarchią konstytucyjną z księciem sprawującym funkcję głowy państwa. Miał on władzę wykonawczą oraz szerokie uprawnienia prawodawcze. Mógł rozwiązać Zgromadzenie Narodowe oraz zatwierdzał uchwalone przez niego ustawy. Zgromadzenie Narodowe natomiast sprawowało władzę ustawodawczą oraz miało kontrolę nad władzą wykonawczą. W sprawach fundamentalnych zwoływano Wielkie Zgromadzenie Narodowe, czyli organ ustawodawczy o ekstraordynacyjnym charakterze, który miał prawo wyboru nowego księcia oraz wprowadzania zmian w Konstytucji. Pierwszym księciem został wybrany Aleksander Battenberg.
Konstytucja tyrnowska gwarantowała szereg swobód obywatelskich, m. in. wolność słowa, prawa wyborcze, chroniła własność prywatną. W tych czasach nie był to zabieg powszechny w innych krajach europejskich.
Na początku XX w. Bułgaria przekształciła się z księstwa w królestwo. Na czele monarchii stanął Ferdynand Koburg ? Gotha (car Ferdynand I). Wprowadzono zmiany ustrojowe wzmacniające pozycję króla, który był jednocześnie głową państwa i szefem rządu; parlament nie mógł na niego skutecznie oddziaływać, gdyż nie miał kompetencji pozwalających na jego odwołanie. Okres międzywojenny charakteryzował się dalszym ograniczaniem praw i wolności obywatelskich (wprowadzono cenzurę, zlikwidowano szkolnictwo wyższe, zakazano zgromadzeń).

2.2. Druga Konstytucja (4 grudnia 1947r.)
Bułgaria po II wojnie światowej rozpoczęła proces przemian społeczno-ustrojowych, które szły w stronę budowy państwa socjalistycznego w oparciu o przyjaźń i współpracę ze Związkiem Radzieckim oraz innymi państwami socjalistycznymi (Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, 1979).
Kiedy Bułgaria została proklamowana republiką ludową, Rada Regencyjna przestała istnieć, a uprawnienia głowy państwa przejęło Biuro Zgromadzenia Ludowego. Na czele nowo uformowanego rządu stanął G. Dymitrow. Gabinet składał się z przedstawicieli wszystkich partii zjednoczonych we Froncie Ojczyźnianym (aby zachować jedność narodu). Wkrótce po wyborach przystąpiono do opracowywania projektu konstytucji, którego podstawą była konstytucja ZSRR z 1936r. i konstytucja Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii z 1946r. oprócz tego projektu zgłoszono tez kilka innych złożonych przez: Komitet Centralny Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Radę Najwyższej Partii Radykalnej oraz projekt
N. Petkowa.
W końcu 4 grudnia 1947r. uchwalono konstytucję Bułgarskiej Republiki Ludowej; stanowiła ona, ze cała władza w państwie pochodzi od ludu i do niego należy; lud sprawuje władzę przez swobodnie wybierane organy przedstawicielskie i głosowanie ludowe. Podstawą ustroju społeczno-gospodarczego jest własność państwowa i spółdzielcza, a własność społeczna stanowi główne oparcie państwa w rozwoju gospodarki narodowej i podlega szczególnej ochronie.
Pełnia władzy państwowej należeć miała do Zgromadzenia Narodowego jako najwyższego organu władzy. Był to też jedyny organ ustawodawczy i orzekający czy wychodzące ustawy są zgodne z konstytucją. Miał prawo wybierania Prezydium Zgromadzenia Narodowego, które było przed nim odpowiedzialne za swoją działalność i mogło być odwołane. Powoływał i odwoływał Naczelnego Prokuratora oraz wybierał sędziów Sądu Najwyższego. Zgromadzenie Narodowe powoływało i odwoływało rząd, który był najwyższym organem wykonawczym i zarządzającym.
Na mocy tej konstytucji ?utrwaliła się władza ludowa, dokonano wywłaszczenia prywatnej własności kapitalistycznej, skolektywizowano rolnictwo, stworzono socjalistyczny aparat państwowy na miejsce rozbitej burżuazyjnej machiny państwowej, rozwinięto socjalistyczną rewolucję kulturalną? (Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, 1979).

10 lutego 1947r. Bułgaria podpisała w Paryżu traktat pokojowy, normujący jej sytuację międzynarodową. Ustanawiał on granice z dnia 1 stycznia 1941r., co nie zadowalało Bułgarii do końca gdyż, mimo że zachowywała terytorium południowej Dobrudży, to nie otrzymała zachodniej Tracji i dostępu do Morza Egejskiego. Ponadto została zobowiązana do spłacenia odszkodowań wojennych na rzecz Grecji i Jugosławii.
W tym czasie zaczęły się nasilać tendencje do coraz ściślejszej współpracy krajów demokracji ludowej. W ciągu maja i czerwca 1947r. Bułgaria zawarła umowy o współpracę
w dziedzinie kultury i oświaty Jugosławią, Rumunią, Czechosłowacją i Polską (Tomaszewski, 1989). W połowie lipca do Sofii przyjechała delegacja rumuńska z premierem Petru Grozą oraz ministrami G. Gheorghiu-Dejem i G. Tatarescu, która miała na celu ostateczne uregulowanie problemu podziału Dobrudży, rozszerzenie wymiany handlowej i stosunków kulturalnych, a także wstęp do zawarcia układu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy.
Pod koniec lipca bułgarska delegacja z G. Dymitrowem udała się do Jugosławii, gdzie ogłoszono obszerny protokół o współpracy obu państw. Zapowiedziano unię celną, koordynowanie planów i ustalenie kursu wymiennego walut, uproszczenie formalności paszportowych, zniesienie wiz, uzgadnianie polityki zagranicznej. Jugosławia zrzekła się przyznanych jej w paryskim traktacie pokojowym odszkodowań wojennych, a oba kraje zapowiedziały zawarcie układu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy.
W listopadzie 1947r. do Sofii przybył J. Broz Tito na czele jugosłowiańskiej delegacji, których witały hasła o zniesieniu granic i chęci stworzenia federacji. Postulaty te zostały odłożone w czasie, ale podpisano już układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. Jak się okazało był on obszerniejszy niż podobne układy między innymi krajami demokracji ludowej; między innymi zakładał jak najściślejszą współpracę we wszystkich dziedzinach; ponadto podkreślał całkowitą zgodność stanowisk w kwestiach polityki bałkańskiej, jak
i w sprawie przyjaźni i współpracy z ZSRR.
W grudniu 1947r. zawarto układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy między Bułgarią i Albanią, nie postulował jednak tak daleko idącej współpracy, jak to miało miejsce w przypadku Jugosławii.
W styczniu 1948r. delegacja bułgarska udała się do Rumunii w celu podpisania układu. W tym wypadku również zapowiedziano koordynację planów gospodarczych oraz zawarcie unii celnej. Podkreślano także przyjaźń obu stron ze Związkiem Radzieckim i znaczenie układów zawartych przez nie z Jugosławią. Na konferencji prasowej w Bukareszcie Dymitrow wspomniał o przygotowaniu federacji, w której skład wchodziłaby Bułgaria, Jugosławia, Albania, Rumunia, a być może także Grecja czy później Węgry, Czechosłowacja i Polska (Tomaszewski, 1989).
Łącząc swój rozwój społeczno-polityczny i gospodarczy z ZSRR i państwami demokracji ludowej, niegdyś zacofana i słaba Bułgaria stała się teraz istotnym czynnikiem stabilizacji i bezpieczeństwa na Bałkanach (Koseski, 1980).

W kraju natomiast zachodziły ważne zmiany w systemie partyjnym. Opozycja traciła swoje wpływy w społeczeństwie, szczególnie po ujawnieniu jej działalności konspiracyjnej. Po unieważnieniu mandatu Nikoły Petkowa, Bułgarski Ludowy Związek Chłopski postanowił o samorozwiązaniu. Przestało tez działać w Wielkim Zgromadzeniu Narodowym prawicowe skrzydło Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej. Wyeliminowanie legalnej opozycji parlamentarnej oznaczało brak zagrożenia dla władzy ludowej.
Przełomowym momentem dla rozwoju ustroju politycznego był V Zjazd Bułgarskiej Partii Robotniczej w grudniu 1948r. G. Dymitrow nakreślił kierunek dalszego rozwoju państwa i poddał rewizji dotychczasową definicję demokracji ludowej, stwierdzając, że może ona i powinna ?z powodzeniem wypełniać funkcje dyktatury proletariatu? (Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, 1979). Ponadto podkreślał wagę industrializacji i uspółdzielnienia rolnictwa oraz elektryfikacji i mechanizacji. Istotny w budowie podstaw socjalizmu był rozwój
oświaty, kultury, ideologii i nauki.
Podczas Zjazdu przyjęto nowy statut BPK, który stanowił o wprowadzanych zmianach w strukturze organizacyjnej. Powstały okręgowe komitety partii, powiatowe, gminne, komitety partyjne w większych przedsiębiorstwach, fabrykach i zakładach pracy, spółdzielniach itp. Dużą uwagę poświęcono umacnianiu centralnego aparatu władzy państwowej, organów administracji oraz ujednolicaniu systemu władzy terenowej. Zreorganizowano stare i powołano nowe resorty, m. in. resort budownictwa, górnictwa i bogactw naturalnych, przemysłu ciężkiego, handlu zagranicznego (Koseski, 1980). W latach 1948 ? 1950 Zgromadzenie Narodowe przyjęło ustawy o Bułgarskiej Akademii Nauk, szkolnictwie wyższym, wyborach do rad ludowych, obronie pokoju. Z czasem jednak rola parlamentu słabła, w wyniku rosnącego kultu jednostki, decyzje w wielu sprawach podejmowało samo Prezydium Zgromadzenia Narodowego.
Po śmierci G. Dymitrowa w lipcu 1949r. premierem rządu LRB oraz generalnym sekretarzem BPK został W. Czerwenkow. Jego polityka doprowadziła do naruszenia praworządności, a nawet represjonowania zasłużonych działaczy partii i państwa. Zmniejszała się również rola Komitetu Centralnego BPK, a uchwały posiedzeń plenarnych ograniczały się do zatwierdzania referatu Czerwenkowa, jako wytycznych do dalszej pracy.
Demokratyzacja życia politycznego w Bułgarii zaczęła się stopniowo od VI Zjazdu BPK w 1954r. Pierwszym sekretarzem partii został Todor Żiwkow, wokół którego skupiła się grupa działaczy partyjnych i państwowych. Czerwenkow pozostawał nadal w Biurze Politycznym, licząc zapewne na zachowanie faktycznej pozycji, a swego następcę traktował jako realizatora własnej linii politycznej.
Na przełomie 1955 i 1956r. Bułgaria znajdowała się w okresie istotnych przemian politycznych. Powoli zmieniała się atmosfera życia politycznego, narastały dyskusje. marginesowo pojawiały się także głosy negujące potrzebę dalszych przeobrażeń socjalistycznych.
W czasie XX Zjazdu KPZR (2-6 kwietnia 1956r.) uznano pewne błędy i niedociągnięcia
w politycznej działalności Bułgarskiej Partii Komunistycznej, a główna odpowiedzialnością za te wypaczenia obciążono Czerwenkowa. W nowym gabinecie premierem został Anton Jugow.
Ponownie wzrosło znaczenie Zgromadzenia Narodowego w decydowaniu o kluczowych problemach rozwoju kraju, umocniła się ustawodawcza rola najwyższego organu władzy państwowej (Koseski, 1980). Poszerzono uprawnienia rad ludowych, zwłaszcza w zakresie sporządzania planów budżetowych i finansowania przedsięwzięć na podległym im terenie. Zdecentralizowano także uprawnienia aparatu administracyjnego stosunku do przedsiębiorstw i zakładów o znaczeniu lokalnym. Poprawa atmosfery życia politycznego wywarła pozytywny wpływa na doskonalenie systemu kierowania i zarządzania gospodarką. Pozwoliła na umacnianie socjalistycznych stosunków produkcji, szybkie rozwijanie sił wytwórczych i lepsze zaspokajanie potrzeb społecznych.
VII Zjazd BPK w 1958r. wytyczył perspektywy rozbudowy potencjału przemysłowego, koncentracji i mechanizacji produkcji rolnej, doskonalenia metod planowania i zarządzania gospodarką i przekształcenia Bułgarii w rozwinięty kraj przemysłowo ? rolniczy. Niezbędne okazało się też przebudowanie systemu nauczania i wychowania młodzieży w ścisłym związku z praca produkcyjną. Zauważono również konieczność dostosowania konstytucji do zachodzących w kraju zmian. Powołano Komisję Konstytucyjną, na czele której stanął Dymitr Ganew. Podczas kolejnego Zjazdu partii, T. Żiwkow podkreślał konieczność ?głębokich zmian strukturalnych w kierownictwie państwowym i gospodarczym? (Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, 1979). Został tez powołany przewodniczącym Komisji Konstytucyjnej. Projekt nowej konstytucji został opracowany pod koniec 1970r. i zaakceptowany na specjalnie w tym celu zwołanym plenum KC BPK 26 marca 1971r.
16 maja 1971r. zostało w Bułgarii przeprowadzone referendum, w którym udział wzięło 99,7% uprawnionych do glosowania, z czego 99, 66% głosowało za przyjęciem projektu konstytucji (dane pochodzą ze wstępy do tejże konstytucji, wydanej w Polsce w 1979r.).

2.3. Trzecia Konstytucja (18 maja 1971r).
Trzecia Konstytucja Bułgarii weszła w życie 18 maja 1971r.; 27 czerwca odbyły się wybory do Zgromadzenia Ludowego, terenowych organów władzy wszystkich szczebli oraz wybory sędziów i ławników.
Nowa konstytucja zawierała, oprócz Wstępu, dziesięć rozdziałów:
I. Ustrój społeczno-polityczny
II. Ustrój społeczno-ekonomiczny
III. Podstawowe prawa i obowiązki obywateli
IV. Zgromadzenie Ludowe
V. Rada Państwa
VI. Rada Ministrów (Rząd)
VII. Rady ludowe
VIII. Sąd i Prokuratura
IX. Godło, pieczęć, flaga, stolica
X. Uchwalenie i zmiana Konstytucji
W odróżnieniu od Konstytucji z 1947r., ta zawierała Preambułę, co miało podkreślać jej znaczenia polityczne, moralne i prawne. Zaczynała się od słów: ?My, obywatele Ludowej Republiki Bułgarii, spadkobiercy wielkich rewolucyjnych tradycji, wyrosłych z wielowiekowych walk o wolność i prawa człowieka, o władzę ludową i socjalistyczną przebudowę społeczeństwa (?) przyjęliśmy w ogólnonarodowym głosowaniu niniejszą Konstytucję.? (Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, 1979). Konstytucja ta stwierdzała, że główne kierunki rozwoju państwa dążyć będą do rozszerzania demokracji, doskonalenia organizacji i działalności aparatu państwowego oraz umacniania ludowej kontroli nad jego pracą. (Kostecki, 1981).

System społeczno-polityczny
Z założeń konstytucyjnych wynikało, że Bułgaria jest państwem mas pracujących miast i wsi z klasą robotnicza na czele. Jedynym źródłem władzy w państwie jest naród, który sprawuje ją poprzez wybierane organy przedstawicielskie lub tez bezpośrednio. Nakreślona została tez sfera działalności państwa:
a) Obrona interesów narodu i jego socjalistycznych zdobyczy.
b) Planowane kierownictwo dla stałego wzrostu dobrobytu ludności, rozwoju szkolnictwa i służby zdrowia oraz rozkwitu nauki i kultury.
c) Zapewnienie rozwoju obywateli, ochrona ich praw i godności.
d) Zabezpieczenie niezawisłości narodowej, suwerenności państwowej i całości terytorialnej kraju.
e) Rozwijanie przyjaźni i współpracy ze Związkiem Radzieckim i innymi państwami socjalistycznymi.
f) Realizacja polityki pokoju i wzajemnego zrozumienia ze wszystkimi krajami i narodami. (Kostecki, 1981).
Podstawowymi zasadami państwowo-politycznego systemu organizacji społeczeństwa są: suwerenność narodu, jedność władzy, centralizm demokratyczny i praworządność, internacjonalizm socjalistyczny. Zakazane natomiast są: propaganda wojenna i podżeganie do wojny, szerzenie nienawiści między ludźmi lub poniżanie ich z przyczyn rasowych, narodowościowych czy religijnych.
Podstawą ekonomiczną państwa jest społeczna własność środków produkcji (która ma formy własności państwowej, czyli ogólnonarodowej, spółdzielczej i organizacji społecznych), a praca obywateli stanowi główny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego. Konstytucja zezwala także na posiadanie własności prywatnej drobnych środków produkcji, np. małych warsztatów rzemieślniczych i usługowych.
Państwo zostało zobowiązane do ochrony praw autorskich w dziedzinie prac naukowych, literatury i sztuki, wynalazczości i usprawnień racjonalizatorskich.

Naczelne władze państwowe
Najwyższym organem władzy państwowej jest parlament, czyli Zgromadzenie Ludowe (Narodowe), składające się z 400 posłów, wyłanianych drogą bezpośrednich, równych
i tajnych wyborów powszechnych.
Zgromadzenie Narodowe łączy w sobie funkcje ustawodawczą i wykonawczą oraz spełnia najwyższe funkcje kontrolne w państwie. Poza tym, do jego kompetencji należy:
? Kierownictwo wewnętrzną i zagraniczną polityką kraju
? Określanie funkcji, zadań i struktury Rady Państwa, Rady Ministrów, rad ludowych
i prokuratury
? Wybór i zwalnianie z obowiązków członków Rady Państwa, Sądu Najwyższego oraz Prokuratora Generalnego
? Sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem Konstytucji i praw oraz nad działalnością organów państwowych (Kostecki, 1981).
Kadencja Zgromadzenia trwa 5 lat, a na swoje sesje powinna zbierać się co najmniej trzy razy w roku. Powoływane są w jego ramach specjalne komisje kompleksowe, które zajmują się podstawowymi dziedzinami z działalności państwa, m. in. komisja rozwoju społeczno-gospodarczego, polityki socjalnej, polityki zagranicznej, ustawodawcza, wartości duchowych, ochrony środowiska naturalnego.
Rada Państwa wybierana jest przez Zgromadzenie Ludowe spośród swoich członków
i podporządkowana parlamentowi, jej przewodniczącym jest I Sekretarz Komitetu Centralnego Bułgarskiej Partii Komunistycznej. Rada Ministrów stanowi najwyższy wykonawczy
i zarządzający organ władzy państwowej; odpowiedzialna przed Zgromadzeniem Ludowym. Rady ludowe są terenowymi organami władzy państwowej i samorządu społecznego, wybierane zgodnie z podziałem administracyjnym kraju na szczeblu okręgów i zespołów osiedleńczych. Sądy i prokuratura są niezawisłe i podlegają wyłącznie ustawom. Prokuratorów mianuje i odwołuje Prokurator Generalny, odpowiedzialny przed parlamentem.

Prawa i obowiązki obywatelskie
Bułgarska ustawa zasadnicza gwarantowała wszystkie podstawowe ogólno demokratyczne prawa polityczne i swobody osobiste takie jak: wolność sumienia, nietykalność osobista, nienaruszalność mieszkania i tajemnica korespondencji, prawa wyborcze, praw zrzeszania się, wolność słowa, zgłaszania skarg i zażaleń, prawo do obrony, do zwrotu szkód spowodowanych bezprawnym działaniem instytucji państwowych lub postępowaniem osób, wykonujących czynności urzędowe (Kostecki, 1981).
Prawo do pracy uzupełnia prawo do swobodnego wyboru zawodu i do bezpiecznych oraz nieszkodliwych dla zdrowia warunków pracy. Prawo do odpoczynku realizowane jest droga skracania czasu pracy i rozbudowy zaplecza wczasowego i turystycznego, klubów
i domów kultury oraz rozwoju bazy materialnej różnych form rekreacji. Gwarantowane jest również prawo do corocznego pełnopłatnego urlopu.
Opieka lekarska jest bezpłatna dla wszystkich obywateli Ludowej Republiki Bułgarii, którzy opłacają tylko koszty leków. Jednolity i powszechny system ubezpieczeń społecznych zapewnia obywatelom materialne zabezpieczenie na starość oraz świadczenia i pomoc
w przypadku czasowej niezdolności do pracy, inwalidztwa, utraty jedynego żywiciela rodziny, pielęgnacji małych dzieci oraz w przypadkach losowych. Małżonkowie zrównani są całkowicie w swoich prawach majątkowych i opiekuńczych.
Nauka we wszelkiego typu szkołach i uczelniach jest bezpłatna, istnieje system stypendialny. Od 1976r. obowiązek kształcenia został rozciągnięty z ośmioletniej szkoły podstawowej, na szkołę średnią.
Obowiązkiem każdego obywatela LRB jest wykonywanie użyteczniej społecznie pracy, zgodnej ze zdolnościami i kwalifikacjami; ponadto obrona Ojczyzny (a jej zdrada traktowana jest jako najcięższe przestępstwo wobec narodu); dbałość o mienie społeczne, jego ochrona i pomnażanie, przestrzeganie dyscypliny zawodowej i społecznej oraz zasad porządku publicznego.

3. SCENA POLITYCZNA W BUŁGARII PO 1971R.

System partyjny w socjalistycznej Bułgarii tworzyły dwie partie: Bułgarska Partia Komunistyczna i Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, których sojusz stanowi wyraz sojuszu robotniczo-chłopskiego, stanowiącego podstawy władzy ludowej.
Bułgarska Partia Komunistyczna w swoich założeniach statutowych i działaniu kierowała się ideologia marksistowsko-leninowską oraz leninowskimi zasadami organizacji
i funkcjonowania politycznej reprezentacji klasy robotniczej. Od każdego członka partia wymagała wysokiego poziomu świadomości ideologicznej i politycznej, aktywności społecznej
i przodownictwa w pracy zawodowej oraz stałego doskonalenia kwalifikacji fachowych, dbałości o więź ze społeczeństwem, wzorowej postawy moralnej oraz postępowania zgodnie
z normami socjalistycznego współżycia (Kostecki, 1981).
Najwyższym organem partii jest Zjazd; pomiędzy Zjazdami ? Komitet Centralny. Zjazdy powinny być zwoływane nie rzadziej niż co 5 lat lub w trybie nadzwyczajnym. KC ze swojego grona wybiera Biuro Polityczne, które kieruje jego pracą między posiedzeniami plenarnymi oraz sekretariat, zajmujący się sprawami organizacyjno ? wykonawczymi. Struktura niższych ogniw partii odpowiada podziałowi administracyjnemu i tworzą je organizacje i komitety okręgowe, gminne oraz zakładowe.
Partia rządzi się w swoim życiu wewnętrznym zasadą centralizmu demokratycznego. Obowiązuje kolegialność w podejmowaniu decyzji, poprzedzonych wymiana poglądów i opinii oraz osobista odpowiedzialność za wykonanie postanowień. Partia ponadto powinna regulować i koordynować stosunki między organami państwowymi i organizacjami społecznymi tak, aby za każdym razem zapewniać rozwój socjalistycznej demokracji, wzbogacanie jej form i wzrost uprawnień organizacji społecznych i ich udziału w działalności państwowej.
Polityczne kierownictwo państwem BPK sprawuje wytyczając kierunki rozwoju kraju i strategię gospodarczo-społeczną. Postanowienia te mają moc Obowiązującą dla organów państwowych i organizacji społecznych.

Bułgarski Ludowy Związek Chłopski istniał od 1899r. i należał do najstarszych demokratycznych stronnictw chłopskich w Europie (Kostecki, 1981). Do robotniczej partii komunistycznej zbliżył się w 1923r. przeciwko wojskowemu zamachowi stanu, współpraca ta umocniła się w okresie walki z faszyzującym monarchiczno-wojskowym reżimem w talach czterdziestych. Po 9 września 1944r. BLZCh odciął się od swoich prawicowych działaczy
i zaczął ściślej współdziałać z BPK w imię sojuszu robotniczo-chłopskiego. Głównym przywódca partii w okresie powojennym był G. Trajkow.
Statut związku świadczył o tym, ze był on w owym okresie postępowym i demokratycznym stronnictwem chłopskim. Realizując plany budowy społeczeństwa socjalistycznego, Związek skupiał się na budowie nowoczesnej ekonomiki kraju i podnoszeniu dobrobytu społeczeństwa oraz wzbogacaniu jego kultury duchowej, a także na likwidacji różnic między praca i warunkami życia na wsi i w mieście.
Naczelnymi władzami BLZCh były: Kongres Związku zwoływany co 5 lat i wybierane przez niego forum: Rada Naczelna i Rada Wykonawcza, która powoływała sekretarza Związku i Stały Zarząd. Podobnie jak w przypadku BPK, tak i tu obowiązywały zasady centralizmu demokratycznego, a struktura odpowiadała podziałowi administracyjno-terenowemu kraju. Przedstawiciele Związku wchodzili w skład Rady Państwa i Rady Ministrów.

Front Patriotyczny, po ukonstytuowaniu się systemy ludowego w Bułgarii, przekształcił się koalicji partii politycznych w powszechną ogólnonarodową organizację społeczno-polityczną, stanowiąca sojusz klasy robotniczej, pracujących chłopów i ludowej inteligencji (Kostecki, 1981). Dzięki temu mógł on wysuwać własnych kandydatów na przedstawicieli ludowych w parlamencie i na innych szczeblach organizacji państwowej.
Front Patriotyczny miła własny statut, który przewidywał członkostwo indywidualne
i zbiorowe; posiadał terenowe władze i organizacje. Prowadziła też szeroka działalność ideowo-wychowawczą, zmierzał do pobudzania uczuć patriotycznych, internacjonalizmu, dumy z osiągnięć własnego narodu i przynależności do socjalistycznej wspólnoty itp.

Dymitrowski Komunistyczny Związek Młodzieży stanowił organizację młodzieży ze wszystkich środowisk społecznych i działał pod politycznym kierownictwem partii komunistycznej. Miał on na celu wszechstronne przygotowanie młodych ludzi (14-28 lat) do życia
w społeczeństwie socjalistycznym i do współtworzenia takiego społeczeństwa. Szerzył naukowy światopogląd i wpajał ideały socjalistyczne oraz wzory postępowania, w tym patriotyzm i uczucia przyjaźni skierowane do innych narodów (socjalistycznych oczywiście).
Związek miał reprezentować interesy i dążenia młodego pokolenia; dysponował prawem wnioskowania i opiniowania, a także prawem kontroli instytucji i organizacji odpowiedzialnych za wychowanie i warunki rozwoju młodzieży.

Związki zawodowe zorganizowane na zasadzie branżowo-produkcyjnej i reprezentowane na szczeblu ogólnopaństwowym przez Centralna Radę, zrzeszać miały wszystkich pracujących w Bułgarii. Miały wielki wpływa na kształtowanie polityki społeczno-ekonomicznej państwa i udział w jej realizacji. Ponadto uczestniczyły w aktach normatywnych z zakresu prawa pracy i ustawodawstwa socjalnego, zatrudnienia i płac. W kręgu ich zainteresowań były sprawy dotyczące ochrony pracy, jej bezpieczeństwa i higieny, świadczeń socjalnych przysługujących pracującym, organizacji wypoczynku i warunków bytowo-socjalnych załóg.
Związki zawodowe swoje funkcje realizują za pomocą specjalnego aparatu inspekcyjnego (np. powoływani w tym celu inspektorzy BHP i inspektorzy prawa pracy). Ma on prawo do nakładania kar pieniężnych na winnych zaniedbań, kierowania takich spraw do sądy czy wręcz wstrzymania produkcji, w przypadkach skrajnego zagrożenia bezpieczeństwa pracy.

4. POCZATKI PRZEMIAN USRTOJOWYCH

Bułgaria przez lata miała opinię najbardziej lojalnego sojusznika ZSRR w bloku wschodnim. Bułgarski przywódca komunistyczny Teodor Żikow doszedł do władzy w 1954 roku będąc zdeklarowanym stalinistą, a potem rządził krajem przez 35 lat, niewolniczo podążając za wskazaniami politycznymi płynącymi z Moskwy. Stopień totalitaryzacji życia publicznego w Bułgarii był wyjątkowo wysoki, a władze w pełni kontrolowały zachowania społeczne. W kraju praktycznie aż do 1988 r. nie istniała jakakolwiek zorganizowana opozycja publiczna.
Dopiero w połowie lat 80. zaczęły w Bułgarii działać pierwsze nieformalne organizacje, które z biegiem czasu zaczęły nabierać antykomunistycznego charakteru politycznego
i stanowić liczącą się opozycję wobec władzy. Jedną z pierwszych była powstała w 1985r. organizacja przeciwstawiająca się polityce przymusowej asymilacji mieszkających w Bułgarii Turków. Dała ona początek późniejszemu Ruchowi na Rzecz Praw i Swobód, na czele
z Ahmedem Doganem.
W 1987r. w Ruse utworzony został Klub Ekologiczny protestujący przeciw zatruwaniu miasta przez zakłady chemiczne znajdujące się po rumuńskiej stronie Dunaju. W marcu 1988r. Klub przekształcił się w Społeczny Komitet Obrony Ekologicznej Ruse, a jego członkami zostali wybitni bułgarscy intelektualiści, a także działacze Bułgarskiej Partii Komunistycznej.
W styczniu 1988r. powstało Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka, które postulowało przywrócenie w Bułgarii praw człowieka oraz prywatyzację sektora uspołecznionego.
Z kolei na Uniwersytecie Sofijskim powołano do życia Klub Poparcia Jawności i Przebudowy, jednak władze nie zgodziły się na jego zarejestrowanie.
W lutym 1989r. powstała Niezależna Konfederacja Pracy ?Podkrepa? (Wsparcie). Była to pierwsza alternatywna organizacja związkowa, która za cel stawiała sobie odrodzenie się ruchu związkowego, wprowadzenie w kraju demokracji i systemu wielopartyjnego, wolnej konkurencji, mechanizmów rynkowych i różnych forma własności w gospodarce (Sokół, 2005). Zaczęło się także aktywizować środowisko wiejskie (Bułgarski Ludowy Związek Chłopski), które domagało się oddania chłopom skolektywizowanej ziemi oraz rehabilitacji zamordowanego przez komunistów w 1948r. Nikoły Petkowa.
Podczas odbywającej się w Sofii w 1989r. konferencji EKOFORUM opozycja przeprowadziła liczne demonstracje i wiece, domagając się demokratyzacji życia publicznego, pluralizmu politycznego i przeprowadzenie wolnych wyborów. Władze, w obawie przez międzynarodowymi konsekwencjami, potraktowały te wystąpienia dość liberalnie. Nadal jednak rósł opór i niezadowolenie coraz szerszych mas społecznych. Część działaczy komunistycznych była świadoma nieuchronności zmian demokratycznych, szczególnie widząc wydarzenia w Polsce i innych krajach Europy Środkowo ? Wschodniej, gdzie dotychczasowy system chylił się ku upadkowi. Dążyli więc wraz z opozycją do ?zliberalizowania? ustroju, licząc na jak najdłuższe sprawowanie władzy i uniknięcie odpowiedzialności za działania totalitarnego państwa.
Skutkiem tego w listopadzie 1989r. Todor Żiwkow zrezygnował z funkcji sekretarza generalnego i członka biura politycznego, a następnie także z funkcji przewodniczącego Rady Państwa; jako powód podając podeszły wiek i przemęczenie pracą. Następcą Żiwkowa został wieloletni minister spraw zagranicznych Peter Mładenow.
W grudniu 1989r. powołano pierwszą niekomunistyczną organizację polityczną ? Związek Sił Demokratycznych (ZSD), na czele którego stanął profesor filozofii Żelju Żelew.
Przez cały grudzień w stolicy Bułgarii odbywały się masowe demonstracje, organizowane pod hasłami natychmiastowego demontażu komunizmu i przejścia do wielopartyjnej demokracji. 15 stycznia 1990r. parlament podjął decyzję o usunięciu z konstytucji zapisu
o przewodniej roli partii komunistycznej. W dzień później rozpoczęły się rozmowy bułgarskiego "okrągłego stołu", przy którym zasiedli przedstawiciele władz i opozycji. W styczniu przed sądem z oskarżenia o korupcję i nadużycie władzy stanął Żiwkow.
4 września 1992r. Żiwkow został ostatecznie skazany na 7 lat więzienia. Toczące się ze zmiennym powodzeniem rozmowy "okrągłego stołu" zakończyły się 12 marca 1990r. podpisaniem porozumienia, które przewidywało rozpisanie w czerwcu wolnych wyborów parlamentarnych. Opozycja nie przyjęła oferowanych jej miejsc w rządzie. 3 kwietnia Bułgarska Partia Komunistyczna przekształciła się w Bułgarską Partię Socjalistyczną, dystansując się jednocześnie do ideologii komunistycznej. Tego samego dnia rozwiązano Radę Państwa,
a nowo utworzone stanowisko prezydenta objął Mładenow. Z wyborów czerwcowych zwycięsko wyszli ekskomuniści, co było zaskoczeniem dla międzynarodowej opinii publicznej. Po wyborach powstał jednopartyjny rząd tworzony przez BPS, ponieważ opozycja ponownie nie zgodziła się na utworzenie koalicji. Skompromitowany Mładenow 6 lipca zrezygnował
z prezydentury na rzecz lidera opozycji Żelewa. Tym samym sytuacja stała się odwrotnością modelu polskiego - prezydent pochodził z opozycji, zaś rząd znajdował się pod kontrolą ekskomunistów. Ten stan rzeczy utrzymał się do stycznia 1991r., kiedy to gabinet socjalistów podał się do dymisji, a na jego miejsce przyszedł rząd pozapartyjny kierowany przez Dymitra Popowa. W październiku 1991r. w Bułgarii odbyły się kolejne wybory parlamentarne. Tym razem wygrał ZSD, nowym premierem został Fiilip Dymitrow.
12 stycznia w I turze urzędujący prezydent Żelew z USD dostał 45% głosów, co nie wystarczyło mu do zwycięstwa. 19 stycznia w II turze Żelew pokonał kandydata z BSP Wyłko Wyłkanowa dostając 53% głosów. Wybory prezydenckie potwierdziły niewielką przewagę opozycji nad ekskomunistami sokół, 2005).
Jesienią 1992r. w łonie ZSD doszło do podziałów. Część tej partii gwałtownie wystąpiła przeciwko prezydentowi Żelewowi zarzucając mu zdradę ideałów demokratycznych
i sympatyzowanie z ekskomunistami. Na tym tle doszło do napięć pomiędzy prezydentem Żelewem a krytycznym wobec niego premierem Dymitrowem. Pod koniec października 1992r. upadł rząd Dymitrowa, gdyż parlament odrzucił jego wniosek o wotum zaufania. Wydarzenie to jeszcze bardziej zantagonizowało i tak już napiętą sytuację polityczną. W rządzącym ZSD doszło do rozłamu. Po trwającym 2 miesiące kryzysie gabinetowym, podczas którego nie powiodły się dwie próby utworzenia rządu podjęte kolejno przez ZSD i BPS, 30 grudnia fotel premiera Bułgarii objął ostatecznie doradca prezydenta Żelewa Luben Berow. Jego rząd poparło w parlamencie 80 ekskomunistów, 24 posłów tureckiego RPS i tylko 20 przedstawicieli ZSD.
Taki wynik głosowania zapowiadał istotne przeobrażenia na bułgarskiej scenie politycznej, na której z wolna zaczął zanikać już stary podział na dawną opozycję polityczną
i ekskomunistów.



BIBLIOGRAFIA:

1. ?Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii?; Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław 1979
2. Ciepielewski Jerzy (red.) ? ?Dzieje państw socjalistycznych. Gospodarka, społeczeństwo, polityka?; Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1987
3. Koseski Adam ? ?LRB. U przyjaciół?; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1978
4. Koseski Adam ? ?Ludowa Republika Bułgarii. Zarys rozwoju społeczno-politycznego?; Wydawnictwo Ministerstwa Obrony narodowej, Warszawa 1980
5. Kostecki Bohdan ? ?Ludowa Republika Bułgarii?; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1981
6. Sokół Wojciech (red.) ? ?Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej?; Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005
7. Tomaszewski Jerzy ? ?Bułgaria 1944-1971. Trudna droga do socjalizmu?; PWN, Warszawa 1989
8. Wasilewski Tadeusz ? ?Historia Bułgarii?; Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław 1988