Szkolnictwo w Anglii w XVIII i XIX wieku.

Działalność Józefa Lancastra

W drugiej połowie wieku XVIII Anglia przechodziła bardzo głębokie zmiany w życiu ekonomicznym i społecznym. Wprowadzenie do przemysłu maszyn spowodowało z jednej strony szybkie bogacenie się przemysłowców, przemysłowców drugiej zaś nędzę robotników. Wzrastało zapotrzebowanie na siłę roboczą, co sprawiło, iż szeregi robotników zasilanych głównie przez ludność wiejską były niewykwalifikowane. Robotnicy swą ciągle powiększającą się liczebnością wzmacniały nacisk na fabrykantów o podniesienie płac, skrócenie czasu pracy, zabezpieczenie przed nędzą i bezrobociem. Dochodziło do coraz częstszych strajków i buntów, które połączone z niszczeniem maszyn przez robotników uświadomiły arystokratycznym rządom, pojawienie się siły, z którą należy się liczyć. Uświadomiono wówczas robotnikom, iż wiedza jest niezbędna dla zwiększenia wydajności pracy i podniesienia zarobków. W celu ułatwienia robotnikom kształcenia, przywódcy powstających wtedy w Anglii związków zawodowych zaczęli organizować odczyty, pogadanki na tematy społeczno-polityczne, tworzyć różne kluby dyskusyjne, kursy, stowarzyszenia oświatowe oraz robotnicze szkoły niedzielne. Rozwijały one świadomość klasową oraz szerzyły wiedzę ekonomiczno-polityczną, a ponadto uczyły czytania i pisania. Narastający wśród robotników samodzielny i niezależny ruch oświatowy wywołał zaniepokojenie anglikańskiego kleru i arystokratycznych rządów. Uważali oni wręcz, iż najbezpieczniej byłoby pozostawić lud w ciemnocie, gdyż tylko to gwarantuje, iż nie zniechęcą się do pracy fizycznej. Ówczesne szkoły parafialne teoretycznie pozostawały pod kontrolą kościoła anglikańskiego, praktycznie zaś, ani wyższy kler, ani władze państwowe nie interesowały się nimi bliżej. Lekcje odbywało się najczęściej w karczmach, zakrystiach lub wynajętych chatach, nie było jednego programu, podręczników, wizytacji, wykwalifikowanych nauczycieli. Funkcje nauczycielskie pełnili: starsza kobieta niezdolna już do żadnej pracy, wysłużony marynarz, inwalida wojenny, młody człowiek po trzytygodniowym przeszkoleniu itp.

Na jeszcze niższym poziomie niż szkoły parafialne znajdowały się szkoły niedzielne, zainicjowane w okresie powszechnej niemal niechęci do dobroczynnych szkół kościelnych. Robotnicy twierdzili, iż posyłanie dzieci do szkół jest tylko marnowaniem czasu, który można było wykorzystać na pracę zarobkową. Dzieci pracowały więc w fabrykach zwiększając w ten sposób dochód na utrzymanie domu. Niedziela była ich jedynym wolnym dniem w związku z tym spędzały czas na hałaśliwych zabawach ulicznych, które przeszkadzały dorosłym w świątecznym odpoczynku. To skłoniło działaczy społecznych do stworzenia projektu szkoły niedzielnej, która nie wymagałaby od uczniów wysiłku fizycznego, fizycznego jedynie prowadziłaby zajęcia ułatwiające moralne oddziaływanie na nie. Pierwszym organizatorem i projektodawcą był Robert Raikes, który większość swoich dochodów przeznaczał na kształcenie zaniedbanych dzieci pracujących w miejscowej fabryce szpilek. Założona przez niego w 1870 roku szkoła uczyła nie tylko religii jak inne szkoły, ale wysunęła na pierwszy plan naukę czytania, pisania rachunków oraz użytecznych wiadomości w pracy zawodowej. Ponieważ szkoła Raikesa cieszyła się dużym powodzeniem wzbudziło to niepokój kleru. Zorganizował on w 1785 roku Towarzystwo Zakładania i Popierania Szkół Niedzielnych, przejął kierownictwo nad już istniejącymi oraz zmienił ich program. Usunął całkowicie naukę pisania, rachunków, głównym celem wszystkich szkół niedzielnych stała się nauka religii i nauk czytania ograniczająca się wyłącznie do czytania Biblii. Duże powodzenie w szeregach klasy panującej zawdzięczały szkoły niedzielne swojemu kierunkowi wychowania. Wpajał on dzieciom przekonanie, ze przez całe życie mają pracować w tych samych warunkach, w których się urodziły. Tłumaczono im, iż poprawę bytu materialnego może im zapewnić tylko i wyłącznie praca, a ciężkiej sytuacji może zapobiec tylko pokora, pracowitość i posłuszeństwo. Mimo to kler anglikański zaczął oskarżać szkoły niedzielne o szerzeniem francuskich idei rewolucyjnych. Szkoły niedzielne zdobyły co prawda uznanie rządu i znaczniej liczby rodziców, ale ze względu na ograniczony program nauczania nie rozwiązywały problemu oświaty w Anglii. Wybitni uczeni zaczęli przekonywać opinię publiczną o konieczności przejęcia opieki nad szkolnictwem przez państwo. Pomysł ten jednak spotkał się z oporem ze strony kleru i liberałów. W związku z rosnąca liczbą dzieci i kurczącymi się funduszami należało szukać rozwiązania, które uwzględniałoby braki środków finansowych oraz kadrowych. Taki program został stworzony przez dwóch wybitnych angielskich pedagogów: Andrzeja Bella i Józefa Lancastera.• Józef Lancaster (1778-1838), był synem robotnika i odznaczał się duża wrażliwością na krzywdy społeczne. Darzył dzieci wielką miłością i z myślą o och przyszłości w 20 roku życia założył w Londynie własną szkołę. Jego serdeczność entuzjazm przyciągały jak magnes w związku z tym w krótkim czasie miał kilkaset uczniów. Tych, którzy nie mogli płacić za naukę, bo nie mieli nawet z czego żyć, nauczał za darmo, żywił i ubierał własnym kosztem zaciągając długi. W związku ze zwiększającą się liczbą uczniów, Lancaster musiał znaleźć sposób na to jak uczyć, gdy liczba uczniów przerasta możliwości dydaktyczne jednego nauczyciela. Nie miał funduszów na zatrudnienie pomocników związku z tym opracował metodą zwaną monitoringiem. Polegała ona na wybierani zdolniejszych uczniów do pełnienia roli monitora. Monitor prowadził zajęcia, do których zostawał wcześniej przygotowany przez nauczyciela, sprawdzał obecność, egzaminował, przesuwał uczniów do następnych klas, opiekował się tabliczkami, podręcznikami. Za pomocą monitorów Lancaster uczył czytania, pisania, rachunków oraz wychowania moralnego. Przy tych sposobach nauczania, jeden bardziej doświadczony nauczyciel mógł kształcić i wychowywać równocześnie kilkuset uczniów. Lancaster opracował bardzo szczegółowe metody budzenia w chłopcach ambicji oraz rozwijania współzawodnictwa. Każda klasa pracująca pod okiem monitora miała od dziesięciu do dwudziestu uczniów. Każdy uczeń miał swój numer, najsłabszy nosił numer jeden zaś najlepszy-numer najwyższy. Uczniowie sadzani byli w ławkach kolejno wg numerów. Numer wyższy opiekował się numerem niższym i pomagał mu w pracy. Kolejność tych numerów zmieniała się adekwatnie do wiedzy uczniów, którą monitor sprawdzał zadając pytania. Ponadto Lancaster opracował dokładny system nagradzania, upominania i karania uczniów, zrezygnował jednak zupełnie z kar cielesnych. Doświadczenia z pracy w tej szkole spisał w rozprawie „Udoskonalenie wychowania” w 1803 roku. W związku z tym, że burżuazyjne ugrupowania postępowe oraz konserwatywno-klerykalne poszukiwały łatwych i tanich możliwości zapewnienia masom ludowym chociażby minimalnej oświaty, zainteresowały się inicjatywą Lancastera wpływowe osobistości. Dzięki ich poparciu do zorganizowanego przez Lancastera Stowarzyszenia dla Rozpowszechniania Oświaty wśród Biednych Dzieci przystąpił niebawem dwór królewski i wiele innych wybitnych osobistości. Dzięki ich pomocy Lancaster mógł zacząć organizować nowe szkoły. Szczytem sukcesu Lancastera był rok, 1807 w którym to Samuel Withbread, przywódca angielskich liberałów, wystąpił w Izbie Gmin z wnioskiem o zaprowadzenie w całej Anglii dwuletnich szkół parafialnych utrzymywanych przez państwo, prowadzonych systemem Lancastera. Jednakże silna opozycja klerykalno-konserwatywna w Izbie Gmin oraz Izbie Lordów uniemożliwiła wprowadzenie tej ustawy. Mimo to szeregi zwolenników Lancastera rosły w szybkim tempie i dzięki nim powstał w 1808 roku Królewski Zakład Lankasteriański dla Wychowania Biednych.

Ponieważ Lancaster przyjmował do szkół dzieci bez względu na ich wyznanie, nie uczył ich żadnych dogmatów,a jedynie czytał z nimi Biblię, wywołało to ostry protest kościoła anglikańskiego. Zaczęli mu zarzucać, iż jego metoda jest plagiatem pomysłu kapelana wojskowego Andrzeja Bella (1753-1832). Bell był opiekunem szkoły w Madras, na terenie Indii, gdzie zetknął się z podobnymi trudnościami jak Lancaster i zaczął je rozwiązywać metodami zbliżonymi do Lancastera. Opisał je w rozprawie „Eksperyment wychowawczy”. Lancaster nie ukrywał, iż zetknął się z tą rozprawą, jednak oskarżenie go o plagiat nie było słuszne, gdyż znał Bella osobiście i przez cały okres swojej działalności utrzymywał z nim przyjazna korespondencję. Różniła ich przede wszystkim postawa ideologiczna. Lancaster działał z myślą o biednych, był wrażliwy na ich los i nazywał ich braćmi, zaś Bell wyrażał się o nich z pogardą. Głównym celem ataku kościoła była jak się okazało później, chęć podporządkowania mu szkół wzajemnego nauczania. W roku 1811 system Lancastera został wprowadzony do wszystkich szkół elementarnych. Metoda szkół wzajemnego nauczania została bardzo entuzjastycznie przyjęta w wielu krajach, iż rodziła nadzieję na szybkie zlikwidowanie ciemnoty.

Działalność Roberta Owena

W latach najbardziej zawziętej walki kościoła z Lancastrem dojrzewała ideologia Roberta Owena (1771-1858), działacza-samouka urodzonego na terenie Walii. Po opuszczeniu domu rodzinnego pracował on w przedsiębiorstwach handlowych, handlowych następnie został kierownikiem fabryki włókienniczej w Manchesterze. Przełomowym momentem było objęcie przez niego w 1800 roku kierownictwa kombinatu włókienniczego w New Lanark na terenie Szkocji. Zetknął się tam bezpośrednio z tragiczną wręcz sytuacją tamtejszych robotników. Większość z nich pochodziła ze wsi i nie miała przygotowania do pracy w określonym zawodzie. Żyli w nędzy zarówno materialnej jak i moralnej. Pracowali mało wydajnie, mieli niski poziom higieny zdrowia, cechowały ich kradzież, pijaństwo, nieuczciwość. Owen wpadł na pomysł poprawy warunków pracy bez uszczuplania dochodów. Zorganizował zaopatrywanie robotników w produkty po niższych cenach, skrócił dzień pracy, założył kasy chorobowe, wypłacał wypłaty regularnie bez względu na okoliczności. Aby zapewnić dzieciom robotników prawidłowy rozwój, a robotnikom większy komfort psychiczny, żeby nie musieli obawiać się o swoje dzieci, wprowadził zakaz przyjmowania do pracy dzieci przed ukończeniem 12 roku życia i zorganizował na koszt fabryki żłobek, przedszkole i szkołę elementarną prowadzoną metoda Lancastera z poszerzonym programem. Pomysł okazał się trafiony gdyż niedługo znacznie wzrosła wydajność pracy oraz jakość wytwarzanych produktów. Pomysł Owena szybko zdobył uznanie i wprowadzono jego metody w różnych krajach. W 1815 roku rozpoczął walkę o reformę ustawy fabrycznej w Anglii, a dwa lata później opracował jak się później okazało utopijny plan zlikwidowania bezrobocia poprzez zorganizowanie komun robotniczych, który zakończył się niepowodzeniem. Nie zniechęciło go to jednak do próby wprowadzenia w życie kolejnych idei nawiązujących do utopijnego socjalizmu. Podstawą tego ustroju miały być komuny pracy zrzeszające 500-1500 członków, wśród których zamiast kłamstwa nieuczciwości i nienawiści będzie panowała zgoda i braterstwo. Podzielił ludzi na 9 klas ze względu na różnorodność zajęć i obowiązków w komunach. Pierwsze cztery obejmowały młodzież i dzieci od 5 do 20 lat. Dzieci najmłodsze do alt 7 uczęszczały tylko do szkoły. W okresie od 7 do 10 lat zaczynały po za szkołą pracować w domach i ogrodach. Od 12 roku życia dzieci uczyły się jakiegoś rzemiosła i zapoznawały się powoli z praca produkcyjną. W ideologii Owena wyraźnie dostrzegamy wpływy myśli oświecenia, ze wszystkimi jej zaletami i wadami. Wśród warunków, które wywierają ujemny wpływ na charaktery zaliczył Owen wychowanie, któremu poświęcił wiele miejsca w swoich dziełach i pracach. Krytykował ostro ówczesne szkoły niedzielne zarzucając im hamowanie rozwoju wrodzonych zdolności dzieci poprzez stosowanie wyłącznie metody pamięciowej, szerzenie błędnych poglądów oraz wszczepianie fałszywych zasad moralnych. Owen uważał ze natura dzieci jest do tego stopnia plastyczna ze poprzez odpowiednie wychowanie można z charakterem dziecka zrobić dosłownie wszystko. Według Owena wychowanie ma nieograniczone możliwości, dlatego tez przypisał on szkole olbrzymia role w budowie nowego świata. To była kolejna utopijność jego postawy. Szkoła wg Owena miała zapewnić dzieciom wykształcenie ogólne, a dopiero starszych można było przygotowywać do konkretnego zawodu. Dzieci powoli były wdrażane do wszystkich najważniejszych zajęć w osiedlu, gdyż praca oprócz korzyści materialnych wyzwala i uszlachetnia człowieka. Miała ona być dla dzieci rozrywką przynosić satysfakcje i radość. Od drugiego roku życia rozpoczynało się wychowanie moralne dzieci, a od szóstego roku życia zaczynało się kształcenie umysłowe. Teoretyczne zasady wychowania, jakie opracował Owen realizowała założona przedniego szkoła w New Lanark przy fabryce dla dzieci robotników w wieku od 5 do 10 lat, a później do 12. Początkowo była ona prowadzona metoda Lancastra i ograniczała się to nauki czytania, pisania i rachunków. Ze szkoły została usunięta religia. Podręczniki były tak starannie dobierane ażeby zupełnie unikały religii i nie propagował jakiegokolwiek wyznania. Niemniej uczono zasad moralności, jakie zalecała religia chrześcijańska. W późniejszych latach program nauczania został znacznie poszerzony. Dziewczęta uczyły się szycia i robienia na drutach, chłopcy zaś gimnastyki z łatwiejszymi ćwiczeniami wojskowymi. W okresie zimowym pragnąc urozmaicić naukę prowadził dziewczęta i chłopców na lekcje tańca, śpiewu i muzyki. W deszczowe dni dzieci spędzały czas w salach na zajęciach i grach ruchowych. Latem wiele zajęć prowadzonych było na świeżym powietrzu. Lekcje oparte były na nauczaniu poglądowym, obserwacjach dzieci, samodzielnych wnioskach. Na okres lata przewidziane było również rozwijanie wrażliwości i zmysłu estetycznego poprzez zwiedzanie zabytków architektury i oglądanie dzieł sztuki. W 1816 roku Owen zorganizował stałe i dobrowolne dokształcanie obejmujące zespoły czytania, arytmetyki oraz tych dziedzin wiedzy, którymi była zainteresowana jakaś grupa ludzi. Zespołami kierowali specjalni nauczyciele. Dzięki nim młodzież po przejściu do pracy nie zrywała z nauką. Dokształcaniem objęci byli również zainteresowani dorośli, dla których to powstały specjalne kluby dyskusyjne, świetlice, w których odbywały się wykłady i dyskusje na temat wychowania dzieci, pracy gospodarczej, zagadnień społecznych, norm i zasad życia moralnego, tolerancji religijnej oraz wolności osobistej.

Największą sławę zdobyło otwarte przez Owena w 1816 roku przedszkole dla dzieci w wieku od 2 do 5 lat. Mieściło się ono w wielkim specjalnie wzniesionym gmachu otoczonym ogrodem, z obszernymi widnymi salami. Personel pedagogiczny był starannie dobrany, zapewniał dzieciom odpowiednie wychowanie i przygotowywał ej do nauki szkolnej. Podczas zajęć dzieci swobodnie korzystały z zabawek i wszelkich pomocy dydaktycznych. Ćwiczenia cielesne dostosowane do wieku, troska o higienę i o prawidłowe odżywianie zapewniała dzieciom prawidłowy rozwój fizyczny. W wychowaniu moralnym zwracano zaś szczególna uwagę na kształtowanie umiejętność harmonijnego współżycia i współdziałania. Ważną role w wychowaniu pełniła praca zbiorowa w ogródku a nawet w fabryce. Praca ta miała oczywiście charakter zabawy, stanowiła rozrywkę dla dzieci. Unikano przy tym nadmiernego wysiłku fizycznego, oraz wykluczono wszelkie korzyści materialne. Przedszkole Owena miało krótki żywot ze względu na jego wyjazd do New Lanark, niemniej od 1816 roku rozpoczęła się historia wychowania przedszkolnego w Anglii. Jak grzyby po deszczu wyrastali naśladowcy Owena, którzy zakładali przedszkola w całej Anglii pod przewodnictwem lorda Broughama.

„Szkółki dla małych dzieci” Samuela Wilderspina

Kierownikiem jednego z nowo otwartych przedszkoli został w 1820 roku Samuel Wilderspin, autor cenionej rozprawy „O znaczeniu wychowania przedszkolnego biednych dzieci” oraz „O domach ochrony”. Prace jego przekładane były w wielu językach. Z jego inicjatywy w 1824 roku powstało Towarzystwo Szkółek Dziecięcych w Anglii, które w wielu miejscowościach stanowiło jedyne źródło zdobycia elementów wiedzy przez dzieci. Wilderspin opracował program nauczania dla angielskiego wychowania przedszkolnego, które obowiązywało po drugiej połowy XIX wieku. Przedszkole zwane przez niego „Szkółką dla małych dzieci” zapewniała dzieciom minimum wiedzy na całe życie. Jej program zawierał naukę czytania, pisania, rachunków, elementów geografii, przyrody i katechizmu. Nauka elementarna była łączona z zajęciami praktycznymi, które wyrabiały w dzieciach sprawności potrzebne każdemu robotnikowi fabrycznemu. Dzieci zapoznawały się z częściami maszyn, surowcami przemysłowymi i najważniejszymi narzędziami pracy. Program ten uwzględniał również rozwój fizyczny w związku z tym obejmował wychowanie fizyczne. Głównym celem systemu Wilderspina było wychowanie dzieci w dyscyplinie i posłuszeństwie. Posłuszeństwie wielu miejscowościach owe przedszkola zastępowały szkoły elementarne, których na terenie Anglii była niewielka ilość. Do roku 1836 powstało na terenie wysp brytyjskich 150 szkółek prowadzonych według tego programu. W celu ułatwienia i ujednolicenia ich pracy Wilderspin zorganizował w latach 1893-1841 w Dublinie centralna wzorcową szkółkę dla dzieci, w której kształcił kandydatów na nauczycieli placówek zorganizowanych według jego wzoru. Dzięki utylitaryzmowi oraz niskim kosztom, szkółki zyskały wielka popularność w kapitalistyczno-przemysłowych sferach Europy i Ameryki. Mimo to postęp w dziedzinie wychowania dzieci biedoty był niewielki. Największy problem stanowiły głęboko zakorzenione dążenia do wczesnego zatrudniania dzieci i obawa klas rządzących, iż oświata ludu może wzmóc jego niezadowolenie, a nawet doprowadzić do rewolucji.

Jeremi Bentham, James Mill, Henryk Brougham i próby reformy oświaty angielskiej.

Owen zbliżony był w swoich poglądach do ówczesnych działaczy radykalnych, takich jak Jeremi Bentham, James Mill czy Henryk Brougham, którzy w imię interesu przemysłowców angielskich domagali się od rządów konserwatywnych szerokich reform, a wśród nich udostępnienia dzieciom proletariackim niezależnej od kościoła oświaty elementarnej. Popierali oni również system Lancastra. Jeremi Bentham (1748-1832), prawnik i liberalny filozof głosił pogląd, iż celem każdego rządu powinno być największe szczęście możliwie największej liczby ludzi. Za podstawowy warunek realizacji swego postulatu uważał nowożytne wykształcenie dzieci, którego nie zapewniały ówczesne szkoły elementarne i średnie. Dążył do założenia w Londynie szkoły opartej na opracowanym przez siebie programie. Według jego programu ze szkoły miały znikać zupełnie języki starożytne i wszelkie przedmioty niezwiązane bezpośrednio z życiem, zwłaszcza przemysłowym. Bentham był reprezentantem utylitaryzmu w związku z tym domagał się nauczania przez szkołę wszystkiego, co może przynieść człowiekowi korzyść w życiu publicznym i prywatnym. Poświęcał wiele uwagi nauczaniu mineralogii, botaniki, zoologii, technologii, chemii, górnictwa, architektury, ekonomii, matematyki, historii, geografii i higieny. Szkoła miała być dostępna dla wszystkich dzieci bez względu na ich pochodzenie i wyznanie, wychowanie powinno być oparte na etyce świeckiej, nie wolno nauczać religii.

James Mill (1773-1836) był przyjacielem i współpracownikiem Benthama, głosił podobne poglądy. Domagał się przede wszystkim zniesienia nad szkołami zwierzchnictwa kościoła i powierzenia go władzom państwowym, które powinny pomagać im finansowo, zwłaszcza, gdy złe warunki materialne nie pozwalają rodzicom na ponoszenie kosztów wychowania dzieci. Za sprawę największej wagi uznał kształcenie robotników, zaznaczając jednak, iż nie można ich kształcenia powierzyć ówczesnym szkołom angielskim, gdyż są one zbyt blisko związane z klerem i arystokracją a w związku z tym wychowują młodzież tak, aby wszelkie dążenia do reform uznawała za przekleństwo. Wychowanie w tamtych szkołach budziło ducha oporu wobec wszelkich ulepszeń, skłonność do obrony tego wszystkiego ci istnieje już od średniowiecza.

Trzeci z działaczy radykalnych, Henryk Brougham, wystąpił w 1816 roku w Izbie Gmin z wnioskiem o powołanie specjalnej komisji do zbadania stanu i metod wychowania dzieci robotniczych. Komisja ta wykazała wiele nadużyć w zarządzaniu majątkiem szkół kościelnych, stwierdziła ich niezwykle niski poziom oraz mały zasięg. Z zebranych przez niego materiałów wynikło, iż w niektórych okręgach 75% dzieci w ogóle nie uczęszcza do szkoły. Większość z nich spędza całe dzieciństwo na ulicach bez żadnej opieki. Na wsiach było jeszcze gorzej. Fakty te skłoniły Broughama do przedłożenia parlamentowi w 1820 roku projektu ustawy szkolnej przewidującej obowiązkowe kształcenie wszystkich dzieci w zakresie elementarnym w szkołach utrzymywanych przez państwo. Napotkał jednak zbyt silną opozycję konserwatywno klerykalną.

Postępowe koła radykalne w Anglii ostro krytykowały również szkolnictwo średnie. Zarzucano mu ekskluzywny, arystokratyczne charakter, oraz bezużyteczny program nauczania ograniczony do języków klasycznych. Uczono dzieci poprzez uczenie się na pamięć reguł gramatycznych opartych na przestarzałych podręcznikach oraz bardzo źle dobranej literaturze greckiej i łacińskiej. W niektórych szkołach nawet ten program nie był realizowany, Młodzież spędzała czas na demoralizującym próżniactwie. Złu mogła zapobiec jedynie podjęta przez władze państwowe gruntowna reforma dotychczasowego programu nauczania. Wspólna idea wszystkich postulatów na ten temat wskazywała na unowocześnienie starych programów przez ograniczenie łaciny i greki na rzecz nauk przyrodniczych, matematyki, języków nowożytnych, filozofii i geografii. Projekt tej reformy został wniesiony do parlamentu w 1821 roku przez radykalnych liberałów, ale został on natychmiast odrzucony przez posłów konserwatywnych.

Szkoły dla dorosłych

Od roku 1812 prowadzone były przez postępowych działaczy społecznych oraz organizacje charytatywne wieczorowe szkoły dla dorosłych. Duża frekwencja świadczyła o uświadomieniu robotników, co do korzyści płynących z edukacji. Prowadzono w tych szkołach naukę czytania, pisania, rachunków oraz elementów nauk przyrodniczych. Popularność tych szkół zaczęła malec, gdy okazało się ze ich program nie jest dostosowany do potrzeb większości zakładów fabrycznych wprowadzających maszyny parowe. Ponieważ obsługa tych maszyn wymagała znajomości fizyki robotnicy zaczęli przechodzić ze szkół wieczorowych do zakładanych od 1823 roku instytutów mechaniki. Idea instytutów zrodziła się na wykładach organizowanych w Szkocji dla zainteresowanych robotników przez profesora George’a Birkbecka. W kolejnych latach liczba instytutów była tak duża, ze koniecznym stało się powołanie do życia Związku Instytutów Mechaniki, który w latach trzydziestych wieku XIX stał się najwyższą nieoficjalną władza w dziedzinie kształcenia robotników. W szczytowym okresie rozwoju instytuty objęły swym programem również nauki humanistyczne. Organizowano biblioteki i czytelnie. Popularność instytutów zaczęła się zmniejszać, gdy robotnicy zorientowali się, iż szerzą one idee solidaryzmu społecznego, przekonują o dobrej woli i życzliwości fabrykantów, uczą uległości, wykorzeniają z robotników ducha chęć walki z kapitalizmem o wyższe płace czy ewentualną chęć do ruchu rewolucyjnego. Od połowy wieku XIX robotnicy zaczęli dokształcać się w instytutach prowadzonych przez Stowarzyszenie Oświaty Robotniczej. Programy tych instytutów uwzględniały w większej mierze przedmioty humanistyczne takie jak socjologię, literaturę i historię.
Jeżeli wziąć pod uwagę uniwersytety istniejące wówczas w Oxfordzie i Cambridge wymagały one reformy. Ostra krytyka ich prowadzona przez postępowych działaczy społecznych i koła związanych z radykalnymi liberalistami doprowadziła wkrótce po poparciu jej przez londyński dziennik „Times” do powołania w 1828 roku Uniwersytetu Londyńskiego. Był on oparty wyłącznie na zasadach świeckich. Obejmował on wszystkie przedmioty świeckie użyteczne dla życia społecznego i dalszego rozwoju przemysłu. Można było tam studiować: medycynę, inżynierię, matematykę, ekonomie polityczną, prawo, astronomie, chemie, zoologie, botanikę oraz języki nowożytne. Konserwatyści i kler z obawa przed ograniczeniem ich wpływów pozbawili Uniwersytet Londyński praw szkoły wyższej do 1836 roku i założyli alternatywne Kolegium Królewskie, które miało na celu odebranie studentów Uniwersytetowi Londyńskiemu. Nauczano w nim religii i moralności chrześcijańskiej. Po uzyskaniu praw szkoły wyższej w 1836 roku mógł Uniwersytet Londyński mógł nadawać stopnie naukowe w dziedzinie filozofii, prawa i medycyny.

Pedagogika Herberta Spencera

Pod koniec pierwszej połowy XIX wieku Anglia wkroczyła w okres największego dobrobytu w swojej historii. Stały wzrost produkcji powodował szybki wzrost klasy robotniczej oraz podnoszenie się poziomu jej życia. Dobrobyt ten nie dotarł jednak do wszystkich warstw społeczeństwa. W wielu miastach obok bogactwa widoczna była skrajna nędza. Przyczyną tego było powolne doskonalenie się przemysłu angielskiego. Związane to było z faktem, iż niezbędną wiedze do pracy i prowadzenie zakładów czerpano z samouctwa, kursów w instytutach mechaniki i tanich wydawnictwach popularnych. Oficjalne ówczesne szkoły trzymały się starych zasad nauczania z XVI wieku, ograniczonych do nauki języków antycznych: łaciny i greki. Dopiero w latach czterdziestych XIX wieku zaczęły się rozwijać szkoły prywatne rozumiejąca potrzeby techniki i przemysłu. W 1836 roku powstałą wyższa szkoła rysunków, rysunków później pierwsza szkoła chemiczna. Na początku drugiej połowy wieku XIX zorganizowano Departament Nauk Przyrodniczych i Sztuki w Londynie. Przełom w tej dziedzinie dokonał się w 1851 roku, gdy zorganizowano w Londynie Powszechną Wystawę. Okazało się wówczas ze wytwory przemysłu angielskiego nie dorównują pod względem technicznym produktom niemieckim. Sprawa nabrała rozgłosu tak ze zainteresował się tym dwór® królewski. Ufundowany z ich inicjatywy w 1799 roku Instytut Królewski dla Szerzenia Wiedzy zorganizował w 1854 roku cykl odczytów, na które uczęszczał regularnie mąż królowej Wiktorii, ks. Albert. Większość prelegentów mówiła o dużym znaczeniu nauk ścisłych dla wykształcenia młodzieży. Podkreślano role botaniki, anatomii, geologii, fizjologii, chemii.

W takich warunkach wyrósł i rozpoczął działalność wielki reformator angielski Herbert Spencer. Żył w latach 1820-1903), pochodził z rodziny, która od trzech pokoleń poświęcała się pracy nauczycielskiej. W 17 roku życia podjął się obowiązków nauczyciela. Następnie porzucił tę pracę dla lepiej płatnej pracy przy budowie linii kolejowych. Ta praca pozwoliła mu pogłębić swoje zainteresowania fizyką. W między czasie próbował swych sił w dziennikarstwie. Dziennikarstwie okresie przymusowego bezrobocia, nawiązał bliską współpracę z czartystami czartystami walczył z nimi o wprowadzenie w Anglii powszechnego prawa wyborczego. Ten okres miał dysze znaczenie dla rozwoju jego rozwoju ideologicznego. Od roku 1848, kiedy to objął obowiązki zastępcy naczelnego redaktora tygodnika liberalnego „The Economist”, rozpoczął się najbardziej twórczy okres w jego życiu. Spencer wyrażał pogląd, iż rozwój ludzkości i stosunków społecznych podlega takim samym prawom jak całe życie w przyrodzie zmierzające nieustannie do lepszego przystosowania się do warunków zewnętrznych. Nawiązywał w ten sposób do ewolucji, z której teoria zetknął się już jako mały chłopiec. Do roku 1858 napisała Spencer ponad 20 rozpraw oraz większe dzieło pt. „Zasady psychologii”.

Według Spencera, młodzież arystokratyczna była rozmiłowana w błyskotkach, błyskotkach tym wszystkim, co przynosi łatwy poklask, szacunek i podziw mało krytycznego otoczenia. Uważał, iż poświęcanie kilkunastu lat życia na naukę przestarzałych języków i przesądów jest niepotrzebne a nawet szkodliwe. Większość chłopców po „public schools” powinna pracować w wieku dojrzałym w sklepach, biurach, bankach i na tych stanowiskach nie przyda im się łacina. Przemysł wymaga znajomości matematyki, fizyki, chemii i biologii. Spencer uważał, iż na godzien słyszymy z ust różnych ludzi pytanie: „jak żyć, aby życie było pełne i szczęśliwe?”. W odpowiedzi na to właśnie pytanie omówił główne dziedziny życia człowieka, które zapewniają mu takie właśnie życie. Na pierwszym miejscu umieścił troskę o zdrowie. Ażeby dbać o nie człowiek musi znać fizjologię. Druga dziedziną działalności była praca zawodowa. Wydajność pracy zależy od znajomości fizyki, chemii, logiki, socjologii, mechaniki, geometrii, geologii, biologii i astronomii. Trzecią sprawą było wychowanie i wykształcenie potomstwa. Każda szkoła powinna więc uwzględniać zasady pedagogiki i psychologii. Na czwartym miejscu postawił Spencer obowiązki obywatelskie. Do tego przygotowywała historia, ale bardziej społeczna niż taka, jakiej uczono dotychczas. Na ostatnim miejscu postawił Spencer spędzanie wolnego czasu. Jego planem na wolny czas były wszelkie rozrywki kulturalne, lektura i przeżycia estetyczne.

W drugiej części swojej pracy omówił Spencer metody kształcenia umysłu. Wykazał ścisły związek tych metod i celów kształcenia z panującym w danym okresie ustrojem. Po pierwsze metoda pamięciowa ma ustąpić na rzecz indukcji. Gruntowna obserwacja przez dziecko zjawisk została uznana za podstawę wszystkich sukcesów. Metoda przedstawiania prawd w formie abstrakcyjnej musi być zastąpiona metoda przedstawiania wszystkiego w formie konkretnej. Nauczyciel musi systematycznie rozwijać u dziecka zdolności spostrzegawcze, gdyż jest to podstawą nauczania poglądowego. Najważniejsze jest dokładne poznanie zmysłowe. Po za tym nauczyciel musi zadbać, aby nauka była dla dziecka przyjemna. Tylko to zagwarantuje, iż dziecko będzie chciało się samo uczyć. Dzięki psychologii możliwe jest poznanie właściwości psychiki dziecięcej w poszcze4gólnych okresach rozwoju. W związku z tym treści programowe i metody nauczania powinny być dostosowane do zdolności percepcyjnych uczniów. Stąd wywodzi się zasada przechodzenia od rzeczy prostych do bardziej złożonych. Nawiązując do ewolucji, Spencer domagał się, aby kształcenie dziecka było zgodne z historycznym wychowaniem ludzkości. W związku z tym przy nauczaniu każdego przedmiotu należy przechodzić od czynnika doświadczalnego do racjonalnego. Popierał samodzielny rozwój każdej jednostki, zalecając prowadzenie od najwcześniejszych lat obserwacji i badań oraz wyciąganie własnych wniosków. Zalecane przez Spencera metody kształcenie umysłu opierały się w dużej mierz e na pedagogice naturalnej, proponowanej przez Rosseau i Pestalozziego, prze de wszystkim zaś na naturalnych właściwościach rozwoju fizycznego i psychicznego młodzieży.

Zgodnie z teorią ewolucji Spencer odrzucał całkowicie twierdzenia o religijnym pochodzeniu zasad moralnych. W przeciwieństwie do Rousseau nie wierzył ze wszystkie dzieci rodzą się dobre, był raczej skłonny utrzymywać ze rodzą się złe. Nie zgadzał się tez z przekonaniem, iż poprzez wychowanie można dzieci uczynić takimi, jakie być powinny. Różnorodne braki natury można według niego zmniejszyć, ale nigdy całkowicie ich usunąć. Jeżeli wychowanie nie przynosi oczekiwanych rezultatów to winę za to ponoszą rodzice. Najbardziej niezawodnym i najszerzej stosowanym kryterium oceny każdego czynu ludzkiego jest wynikająca z niego szkoda lub pożytek. Słuszności tych ocen dowodzą kary naturalne. Dzieci należy od najwcześniejszych lat wychowywać w przekonaniu, ze każdy ich niewłaściwy czyn sprowadzi na nie nieuchronną karę. Podał wiele przykładów takich naturalnych kar, np. jeśli dziecko rozrzuciło zabawki i nie chce ich pozbierać, matka nie powinna mu pozwolić przy najbliższej okazji bawiąc się nimi. Przykrość wywołana tym zakazem będzie naturalną kara i przestrogą ze przyjemności w życiu osiąga się pracą. Jeżeli dziewczynka nie jest na czas gotowa do spaceru powinna zostać w domu, jeśli chłopiec popsuje zabawkę siostry, rodzice powinni kupiec nową za jego pieniądze. Po takich doświadczeniach dziecko powinno zrozumieć, że natura na każdy błąd reaguje z bezwzględną stałością. Kary naturalne są w przekonaniu Spencera znacznie skuteczniejsze niż kary wymierzone przez rodziców gniewie. Celem tych zabiegów miało być uformowanie moralne istoty zdolnej do samodzielnego regulowania własnego postępowania.

Spencer miał też swoje poglądy na wychowanie fizyczne. Po pierwsze ostro krytykował szlachte z powodu je nieznajomości elementarnych zasad wychowania. Szlachta ziemiańska poświęcała jego zdaniem wiele czasu na hodowle koni, leczenie zwierząt domowych, a ciężar wychowania dzieci spychała na barki kobiet zupełnie do tego nieprzygotowanych, takich, które nie dbały o ich siły fizyczne. Siły te uważał Spencer za podstawę pomyślności w życiu indywidualnym. Po pierwsze dzieci należy dobrze odżywiać, zwalczał zawzięcie resztki wpływów ascetycznych ascetycznych poglądach na problem karmienia młodzieży. Jego zdaniem mniej złych skutków wyrządza przekarmianie niż niedokarmianie. Nie wierzył natomiast w dobre skutki hartowania. Zamiast tego zalecał umiarkowane ubieranie dzieci. Za najważniejszy i najbardziej efektywny środek rozwijania sił fizycznych dzieci uważał zabawy i ćwiczenia na wolnym powietrzu. Potępiał ostro szkoły dla dziewcząt, w których nadal ideałem były wybladłe dziewczynki pozbawione zdrowia i sił do życia. Uważano ze te cechy bardzie przystoją damie. Zdrowe, silne rumiane dziewczynki były uważane za cos plebejskiego, a ich ruchliwość niemal jako przestępstwo. Według Spencera najgroźniejszym wrogiem rozwoju fizycznego jest wzrastające ciągle przeciążenie pracą umysłową. W początkach drugiej połowy XIX wieku młodzież poświęcała 10-11 godzin dziennie na naukę, a tylko godzinę na ćwiczenia fizyczne. Nadmierna aktywność mózgu powoduje obniżanie się wzrostu i słabszą budowę, wywiera zły wpływ na trawienie i działanie różnorodnych gruczołów i wywołuje ogólną degenerację fizyczną. Przeciążanie umysłów ma ujemny wpływ na rozwój fizyczny i intelektualny.

Spencer trafnie ocenił potrzeby przemysłu angielskiego. Domagał się zastąpienia jednostronnego wykształcenia „public schools” również jednostronnym programem opartym wyłącznie niemal na przedmiotach matematyczno-przyrodniczych. Skreślił z listy natomiast przedmioty humanistyczne. Wszystkie jego projekty dotyczyły szkoły średniej przeznaczonej dla arystokracji, na tej bowiem klasie Spencer skupiał swe działanie.

Reforma oświaty elementarnej

Rozwijające się intensywnie angielskie związki zawodowe pracowały nad poprawą warunków materialnych swoich członków oraz nad pogłębianiem świadomości klasowej. Przyczyniło się to do zorganizowania w 1865 roku przy pomocy Karola Marksa Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników oraz do powstania w 1865 roku Narodowej Ligi Reform. Podjęły one walkę o powszechne prawo do głosowania. W tych warunkach zaczęto coraz więcej uwagi poświęcać oświacie angielskiej. Kler anglikański i popierający go konserwatyści podkreślali konieczność rozbudowy szkolnictwa, ale pod swoim zwierzchnictwem i domagali się intensywniejszego nauczania religii. Natomiast przedstawiciele mniejszości wyznań angielskich zgadzali się z postępowymi świeckimi organizacjami społecznymi, ze kierownictwo oświatą powinno należeć do państwa. Angielska partia liberalna dzieliła się pod względem poglądów na dwie części. Pierwsza z nich bardziej postępowa, pod kierownictwem przewodniczącego komisji wychowania, Williama Forstera i Johna Stuarta Milla, głosiła, że pod wpływem wychowania w szkole masy robotnicze staną się bardziej umiarkowane, znajda wspólny język z kapitalistami. Druga grupa partii liberalnej, bardziej konserwatywna, obawiała się, ze wykształceni robotnicy, posiadający od niedawna prawo głosowania i w związku z tym wpływ na rządy, będą dążyli do zniesienia własności prywatnej i obalenia dotychczasowych stosunków społecznych. Według ich opinii lud trzeba wychowywać i uczyć posłuszeństwa a nie kształcić. Żądali natomiast kształcenia warstw wyższych. Najbardziej postępowe stanowisko przedstawiali radykałowie. Uważali ze należy zorganizować w Anglii na wzór Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, szkolnictwo publiczne dostępne dla wszystkich obywateli, kształcące według jednolitego programu dzieci wszystkich wyznań, ale wyłącznie w zakresie przedmiotów świeckich. Koncepcje oświatowe radykałów odpowiadały w pełni ówczesnemu angielskiemu ruchowi robotniczemu. Te zjawiska i poglądy tworzyły klimat dla powstania wielkiego ruchu społeczno-politycznego, mającego na celu reformę oświaty. Kampanie polityczno-propagandową na rzecz realizacji robotniczych dążeń oświatowych przeprowadziła, kierowana głownie przez radykałów zorganizowana w 1869 roku w Birmingham, Narodowa Liga Wychowania. Jej inicjatorem był młody przemysłowiec Józef Chamberlain. Program ligi był prosty i jasny. Domagano się zorganizowania tylu szkół, aby każde dziecko mogło się uczyć, koszty ich utrzymania miały pokrywać lokalne podatki, wszystkie szkoły miały być bezwyznaniowe, bezpłatne i obowiązkowe. W roku 1870 partia liberalna postanowiła rozpocząć pracę nad reformą oświaty. Pierwszy projekt Williama Forstera rozczarował wszystkich, bo nie uwzględniał postulatów Ligi i ograniczał się jedynie do szkolnictwa elementarnego. Zachowywał w całości prywatne szkoły religijne, tak jak domagał się tego Unia Wychowania Narodowego założona przez koła klerykalne. Projekty ustawy Forstera podzielił cały kraj na okręgi szkolne. W każdym okręgu miała powstać komisja złożona z 5-15 osób mianowanych przez urzędy gminne o parafialne. Dopiero w 1876 roku wprowadzono powszechny obowiązek szkolny. Opłaty za naukę zniesione zostały dopiero w roki 1891. Mimo kompromisowego charakteru ustawy z 1870 roku miała ona jednak znaczenie. Przełamała uprzedzenia do szkolnictwa, obaliła wielowiekowy monopol kleru na wychowanie, zapewniła każdemu dziecku dostęp do szkoły, zapoczątkowała świecki państwowy system wychowania, wprowadziła prawo do wolności sumienia. Po uchwaleniu tej ustawy zwiększyła się laicyzacja angielskiego szkolnictwa wyższego. W latach 1870-1880 powstało klika nowych świeckich uniwersytetów. Były to uniwersytety w Manchester, Leeds, Sheffield i Birmingham.