„To są wspaniałe czasy, panowie, wspaniałe czasy” – czy cesarz Wilhelm II miał rację, mówiąc tak o XIX wieku?

Na kartach historii wiek XIX zapisał się wspaniałymi słowami. Dlaczego? Czy ze względu na dziejowe wydarzenia? Czy może dzięki ogólnemu postępowi i rozkwitowi różnych dziedzin życia? Dlaczego cesarz niemiecki Wilhelm II nazwał okres od 1789 roku do roku 1914 wspaniałymi czasami i czy jego ocena była słuszna?
Za początek wieku XIX uznaje się powszechnie początek rewolucji francuskiej, zaś jego koniec wyznacza wybuch drugiej wojny światowej. Okres ten wyróżnia się spomiędzy innych jako czas ogromnych przemian i to dotyczących wszystkich dziedzin działalności człowieka- począwszy od muzyki, poprzez szkolnictwo, aż do nauki. Niemałą rolę grał tu wzrost liczebności ludzi, ogólny postęp techniczny, a także dynamiczny rozwój kapitalizmu oraz nowopowstałe fabryki, kopalnie i hale produkcyjne.
Główną cechą rozwoju była rewolucja przemysłowa, która objęła zarówno Europę Zachodnią jak i Amerykę Północną, w późniejszych latach zaś zaczęła wkraczać na pozostałe obszary. Do wzrostu produkcji i obniżenia jej kosztów przyczyniły się wynalazki takie jak np. maszyna parowa. Pierwsze maszyny parowe pojawiły się w XVIII stuleciu w Wielkiej Brytanii. Woda podgrzewana w kotłach węglowych dostarczała pary, która pod ciśnieniem poruszała tłoki silnika. Wcześniej energię uzyskiwano dzięki pracy ludzkich i zwierzęcych mięśni lub sile wiatru i nurtu rzek Wykorzystanie jako paliwa bogactw mineralnych, takich jak węgiel czy ropa naftowa, otworzyło przed człowiekiem ogromne możliwości i przyczyniło do rozwoju przemysłu. Wielkim sukcesem była także budowa pierwszej linii kolejowej w Anglii w 1825 roku. W latach 40 XIX wieku kraj ten pokrywała już cała sieć takich dróg. Wynalazek lokomotywy przez Georga Stephensona spowodował z kolei zmianę sposobu podróżowania. Przejazdy z miasta do miasta stały się szybsze i bezpieczniejsze. Wielu ludzi dzięki temu znalazło pracę w fabrykach maszyn kolejowych co zapoczątkowało rozwój miast. Obok kolei rozwinęła się również morska droga podróżowania, a to za sprawą statków parowych. Jakkolwiek wydać się to może zaskakującym to właśnie one były pierwszymi środkami transportu poruszanymi parą. Doświadczenie, którego się podjął w 1783 roku Claude Francois Jouffroy d’Abbans na Saonie, nie powiodło się, ale próby przeprowadzone nieco później przez Amerykanina Johna Fultona zakończyły się sukcesem. Stał się on stwórcą pierwszego parowca Clermont. Statek ten był napędzany kołami łopatkowymi i mógł pływać na wielkich rzekach Ameryki Północnej. 1 października 1807 r. Clermont odbył pierwszy regularny rejs między Nowym Jorkiem i Albaną na rzece Hudson, z setką pasażerów na pokładzie. Pierwszym parowcem, który przebył w kwietniu 1838 r. Atlantyk z Wielkiej Brytanii do Stanów Zjednoczonych był statek I.K. Brunela Great Western, wyposażony w drewniane koło łopatkowe. Podróż z Bristolu do Nowego Jorku trwała 14 dni. Pod koniec XIX stulecia, gdy żelazo zastąpiono stalą, a parę wodną zaczęła wypierać elektryczność, kolej dotarła już do niemal wszystkich zakątków świata. Ponad ¾ floty angielskiej, stanowiącej wówczas połowę światowego tonażu, od małych stateczków po ogromne liniowce, miało napęd parowy. Na drogach pojawiły się pierwsze samochody. Nadal jednak najpopularniejszymi środkami poruszania się drogach były rowery. Swoistym motorem dla rewolucji stało się również unowocześnienie technologii obróbki rudy żelaza, którego stop dzięki temu stał się twardszy i mniej rdzewiał. Twórcami nowych technik byli Anglicy Bessemer i Thomas oraz francuski naukowiec Martin. Dzięki ich pracy, stal stała się bardziej podatna na walcowanie, a to z kolei znalazło zastosowanie w produkcji maszyn. Jednak ten pierwszy krok pociągnął za sobą następny, gdyż nie można było produkować niczego na wysokim poziomie używając dotychczasowego systemu. Należało wprowadzić pewną reorganizację. Polegała ona na zwiększeniu liczby pracowników z kilkudziesięciu do kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu tysięcy. Industrializacja przemysłu wiązała się tez z wprowadzeniem unowocześnień produkcyjnych takich jak zastosowanie pieców martyrowskich i walcowni. Innym wynalazkiem godnym omówienia jest silnik elektryczny zademonstrowany w 1831 roku przez angielskiego fizyka i chemika Michaela Faradaya. Odkrył on, że prąd elektryczny przepływający przez przewodnik (przewód) wytwarza pole magnetyczne, które może być wprawione w ruch obrotowy. Chociaż w tamtych czasach wynalazek ten nie znalazł praktycznego zastosowania, Faraday ’a uważa się do dziś za pierwszego twórcę silnika elektrycznego. Ogromną rolę w rozwoju przemysłu ciężkiego spełniło unowocześnienie procesu wydobywczego, przede wszystkim węgla kamiennego. W zagłębiach tego surowca powstawały początkowo kopalnie i fabryki, a następnie całe okręgi przemysłowe, spośród których kilka do dziś pełni ważna rolę, np. Zagłębie Ruhry. Te wszystkie innowacje i wynalazki spowodowały rozwój budowy banków: powstały liczne banki prywatne oraz towarzystwa akcyjne. W latach 1832-1870 Giełda w Londynie stała się najważniejszą giełdą świata. Ułatwieniu rozmów na odległość służył zainstalowany po raz pierwszy w 1837 roku na linii Londyn- Blackwell telegraf, wynaleziony przez Cooke’a i Wheastone’a, (w Ameryce Morse). Ułatwiona też została korespondencja pocztowa przez wprowadzenie w 1839 roku znaczków pocztowych zamiast opłat odbiorcy.
Znaczący postęp odnotowano także w dziedzinie medycyny i chemii. Najważniejszym osiągnięciem uczonych XIX-wiecznych było opisanie i pogrupowanie pierwiastków chemicznych pod względem właściwości. W okresie tym odkryto ich wiele. Na początku stulecia chemicy znali kilkanaście substancji elementarnych, z których 9 zostało pozyskanych w stanie czystym już w starożytności. Pod koniec XIX wieku znano ich już ponad 70.
W 1869 r. problem klasyfikacji pierwiastków rozwiązał rosyjski chemik Dymitr Iwanowicz Mendelejew. W oparciu o dokonane spostrzeżenia wysunął twierdzenie nazwane prawem okresowości, które głosi, że istnieje zależność właściwości chemicznych i fizycznych pierwiastków od ich ciężarów atomowych. Stwierdził, że własności pierwiastków chemicznych, ułożonych według wzrastających liczb atomowych, zmieniają się regularnie i powtarzają się okresowo. Pogrupował je w tabelę, którą nazwał układem okresowym pierwiastków. Przewidział także istnienie kilku nowych pierwiastków, o coraz większych liczbach atomowych i określił w przybliżeniu ich właściwości ( m.in.: bor, glin i krzem). Pogrupowanie pierwiastków stanowiło milowy krok w dziedzinie chemii, umożliwiło przewidywanie z dość dużą dokładnością właściwości nieznanych substancji elementarnych i opisywanie substancji złożonych. W 1808 brytyjski fizyk John Dalton sformułował teorię o budowie pierwiastków chemicznych z atomów. Wprowadził pojęcie ciężaru atomowego, jako wielokrotność ciężaru atomu wodoru. Zakładał on, że każdy pierwiastek składa się z niepodzielnych cząstek – atomów. Zachowują one właściwości danej substancji. Teoria Daltona została zweryfikowana po odkryciu radioaktywności, kiedy to stwierdzono, że atomy niektórych izotopów ciężkich pierwiastków, takich jak np. uranu, radu, polonu, ulegają rozpadowi na mniejsze cząstki.
W 1811 r. Włoski fizyk i chemik Amadeo Avogardo odkrył nazwane jego nazwiskiem prawo gazowe, które mówi, że: „Równe ilości wszystkich substancji w stanie gazowym zawierają, przy jednakowym ciśnieniu i temperaturze identyczne liczby atomów, lub cząsteczek.”
W 1815 szwedzki chemik i mineralog Jons Jakob Berzelius 1779r.–1848r.; profesor Instytutu Medycznego w Sztokholmie; wyznaczył masy atomowe wielu pierwiastków, odkrył selen, cyrkon, tor, wprowadził pojęcia: izomeria, kataliza, alotropia oraz obecnie stosowane symbole pierwiastków chemicznych.
Ignacy Łukasiewicz, 1822–82, aptekarz w 1854 założył pod Krosnem pierwszą w Polsce kopalnię ropy naftowej. Wydzielił z ropy (w wyniku destylacji) naftę, której użył w skonstruowanej przez siebie lampie naftowej do oświetlania szpitala lwowskiego; 1856 założył pierwszą w Polsce destylarnię ropy naftowej. Chemikowi niemieckiemu Friedrichowi Wohlerowi udaje się, pierwsza w dziejach chemii synteza mocznika, znanego dotychczas tylko jako produkt organizmów żywych. Mocznik jest ważnym produktem finalnym wymiany białka w organizmach, jest także stosowany jako nawóz. Friedrich Wohler zapoczątkował badania nad nową gałęzią chemii: chemią organiczną. Pod koniec XIX wieku w dziedzinie chemii organicznej odnotowano spore postępy. Stanowiła ona ciekawy przedmiot badań. Odkryto bardzo dużo nowych substancji, o różnych właściwościach, o budowie opartej na kilku pierwiastkach. Polacy również mieli swój znaczący wkład w rozwój chemii. Dowodami na to jest praca Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego, profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, którzy w 1883r skroplili jako pierwsi tlen i azot z powietrza. Zastosowali metodę polegającą na sprężeniu gazu i gwałtownym jego rozprężeniu. Podczas rozprężania temperatura osiągała wartość, przy której gaz skraplał się.
XIX-wieczny postęp dotyczył też w dużej mierze odkryć w dziedzinie fizyki.W 1800 r. Aleksander Volta odkrył zasadę działania „ogniwa galwanicznego” - baterii. Nie znalazła ona wtedy powszechnego zastosowania, ale stopniowo udoskonalana przez wielu uczonych i eksperymentatorów umożliwiła pod koniec wieku poznanie zjawisk związanych z elektrycznością i rozwój nowej dziedziny chemii – elektrochemii. Francuz Jan Christian Chancel wynalazł, w 1805 r. zapałki zapalające się po zmoczeniu w kwasie siarkowym. Były to małe drewienka, które na jednym końcu były powleczone mieszaniną: siarki, chloranu potasu i gumy, lub cukru. Po zwilżeniu kwasem siarkowym chloran potasu rozpadał się, wytwarzając tlen i ciepło, potrzebne do zapalenia się reszty mieszaniny. W historii wytwarzania ognia wynalazek, mimo iż dość prymitywny stanowił znaczny postęp. Wcześniej rozpalano ogień za pomocą hubki i krzesiwa. 24 lutego 1896 fizyk francuski Antoine Henri Becquerel odkrywa promieniotwórczość naturalną, czyli zdolność jąder atomowych niektórych pierwiastków do samorzutnego rozpadu z jednoczesnym wypromieniowaniem cząstek lub . Odkrycie Becquerela miało bardzo duże znaczenie, wymagało zdefiniowania nowego modelu atomu. Dotychczas uważano, że (według teorii Daltona) atom jest niepodzielny. Wyniki badań Becquerela dowiodły, że składa on się z innych, mniejszych cząstek..
Po odkryciu promieniotwórczości małżeństwo Curie rozpoczęło systematyczne badania promieniowania, wychodząc od uranitu, który zawiera uran. Odktyli oni przy tym o wiele silniej promieniujący pierwiastek – rad. Chemik i fizyk Piotr Curi zajmował się przedtem magnetycznymi właściwościami metali. Jego żona, Maria Skłodowka-Curie była również fizykiem. Curie zastosowali odkryte przez Piotra i jego brata zjawisko piezoelektryczne do mierzenia radioaktywności i stwierdzili, że w niektórych rudach uranowych występuje o wiele bardziej intensywne promieniowanie, niż w samym uranie. W lipcu 1898r. udało im się wyizolować radioaktywny pierwiastek, który maria nazwała polonem na cześć ojczyzny.
W tym także okresie rozwinęła się astronomia, co pozwoliło lepiej poznać świat. Astronom francuski Urban Le Verrier i niezależnie od niego Anglik John Adams wyznaczyli na niebie miejsce nie znanej dotąd planety. Uczeni -Dawid Hilbert i Feliks Klein opracowali nowe zagadnienia teoretyczne w zakresie wyższej matematyki i geometrii.

Osiągnięcia nauk ścisłych znalazły szerokie zastosowanie w produkcji, doskonaląc je i wprowadzając wiele nowych udogodnień technicznych.
Udoskonalenie maszyn rolniczych, a szczególnie wytwarzanie nawozów sztucznych przyniosło postęp w rolnictwie. Doprowadziło to do wzrostu plonów z hektara, powiększenia obszarów upraw, rozwijania hodowli.
Nastąpiła rewolucja w budownictwie. Już pod koniec XIX wieku powszechnie stosowano żelazobeton i stal. W roku 1889 Gustaw Eiffel zbudował w Paryżu wieżę stalową o wysokości 300 metrów.
W XIX wieku wynaleziono też wiele rzeczy, które miały praktyczne zastosowanie w codziennym życiu każdego człowieka. Amerykanin Thomas Alva Edison zasłynął z uzyskania ponad tysiąca patentów na wynalazki, wynalazł żarówkę a 3 lata później uruchomił w Nowym Jorku miejską elektrownię. W 1876r. Aleksander Graham Bell zbudował w stanach zjednoczonych urządzenie przetwarzające glos na sygnały elektryczne. Telefon Bella, zmodyfikowany i usprawniony wszedł szybko do użytku - już na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Ameryce oraz na wyspach brytyjskich tworzono pierwsze lokalne sieci telefoniczne. Telegraf i telefon pozwalały na porozumiewanie się za pomocą odpowiednich przewodów, lecz powstały także urządzenia umożliwiające łączność bezprzewodową. W latach 1895 do 1897 Włoch Guglielmo Marconi skonstruował aparaturę nadającą i odbierającą sygnały radiowe. Wynalazek Marcionego działał jako radiotelegraf, a jego zasięg zwiększył się w ciągu kilku lat od połączeń lokalnych do transatlantyckich. Wkrótce podjęto eksperymenty dotyczące przekazywania dźwięku drogą radiową. Postęp był tu dość szybki i 1914r. na terenie Belgii rozpoczęła pracę stacja systematycznie emitująca program muzyczny. Nowoczesna technika umożliwiała natychmiastowe porozumiewanie się na duże odległości.
Rozwój komunikacji i ułatwienie wymiany informacji przyczyniły się do wielu nowych odkryć geograficznych. Dotarto do serca Afryki i odkryto źródła Nilu, rozpoczęły się badania Syberii i obszarów okołobiegunowych. Polski geograf, geolog i podróżnik Edmund Strzelecki zdobył najwyższy szczyt Australii, który nazwał Górą Kościuszki. Odkrył również pokaźne złoża złota na kontynencie australijskim. Liczne odkrycia naukowe zmieniły pogląd człowieka na świat, a jednocześnie stworzyły podstawy nowoczesnej produkcji przemysłowej. Ludzie zaczęli się bardziej interesować otaczającym ich światem, położeniem człowieka we Wszechświecie. W krajach rozwiniętych gospodarczo nastąpił rozwój oświaty. Było to spowodowane wzrostem zamożności społeczeństwa i przejęciem organizacji i zarządzania szkolnictwem przez państwo. W wielu krajach Europy na początku XX wieku wprowadzono obowiązek szkolny na szczeblu podstawowym, co przyczyniło się do likwidacji analfabetyzmu. Odsetek analfabetów był o wiele niższy w okręgach przemysłowych, wyższy w rolniczych. Warto zauważyć, że dzięki przemysłowemu zapotrzebowaniu na wysoko wykwalifikowanych pracowników otwierano nowe placówki oświatowe, rozwijało się szkolnictwo średnie i wyższe.
Wielki rozkwit filozofii jest również znaczącym sukcesem wieku XIX. W tej dziedzinie wiele do powiedzenia mieli istotny wpływ mieli Marks i Engels. Głosili oni, że byt człowieka kształtuje jego świadomość, uznawali, że przyroda i ludzkość znajdują się w ciągłym rozwoju, który dokonuje się w ostrej walce przeciwieństw, a nie poprzez spokojną ewolucję. Innym sposobem myślenia były przekonania niemieckiego filozofa Fryderyka Nietzchego. Odrzucał on moralność chrześcijańską, którą uważał za ideologię ludzi słabych-„rasy niewolników”. Był on natomiast zwolennikiem teorii wrodzonej siły człowieka. Takich ludzi, posiadających ową siłę, nazywał „rasą panów”. Ta właśnie teoria została wypaczona przez faszyzm i wykorzystana do budowy teorii rasizmu i faszyzmu.
Nie należy zapominać o dobrej passie w dziedzinie literatury. . Pogłębiające się różnice społeczne, poszerzenie horyzontów, lepsza edukacja, wzrost wiedzy o otaczającym świecie, wszystko to sprzyjało powstawaniu coraz to nowszych dzieł literackich. Były to dzieła zróżnicowane zarówno pod względem formy jak i treści. Okres ten istnieje w literaturze jako Młoda Europa (w Polsce - Młoda Polska) i charakteryzuje się obawą przed utratą indywidualności człowieka. Ludzie bowiem pracowali w wielkich fabrykach, w których los pojedynczego robotnika się nie liczył. Dodatkowo lęków przysparza nadchodzący koniec stulecia, który zawsze powoduje obawy i przepowiednie. Jednym z nurtów młodo europejskich był dekadentyzm objawiający się pesymistyczną i pełną zrezygnowania postawą człowieka czującego się bezradnie wobec otaczającego go świata. Najczęstszym tematem utworów podejmowanym przez ówczesnych pisarzy były problemy społeczne, które znalazły swój wyraz w twórczości m.in. Emila Zoli(1840-1902), Anatola France’a (1844-1924), Romaine’a Rollanda (1866-1944), Marcela, Prousta(1871-1922), Geroge’a Bernrda Shaw’a (1856-1950).
W sztuce zauważyć można rozwój technik surrealistyczych. Ponadto tworzono w konwencji realistycznej, impresjonistycznej, symbolicznej, modernistycznej, kubistycznej oraz futurystycznej. Najsłynniejszymi twórcami epoki byli: Gustaw Courbet (1819-1877), Honoriusz Dauimier(1809-1879), Jan Franciszek Millet (1814-1875), Adolf Menzel (1815-1905), Wilhelm Leibl (1844-1900), Ilia Riepin (1844-1930), Claude Monet (1840-1926), Edward Manet (1832-1883), August Renoir (1841-1919), Edgar Degas (1834-1917), Paul Gauguin (1848-1903), Paul Cezanne (1839-1906), Vincent van Gogh (1853-1890), Pablo Picasso. W architekturze na szczególną uwagę zasługuje w tym okresie secesja- kierunek operujący bogatym i urozmaiconym zdobnictwem. W muzyce do końca XIX wieku panował romantyzm, którego najwybitniejszymi przedstawicielami byli: Ryszard Wagner (1813-1883), Piotr Czajkowski (1840-1893), Edward Craig(1872-1966). XX wiek przyniósł tej dziedzinie twórczości artystycznej dwa przeciwstawne kierunki: impresjonizm - Claud Debussy (1862-1918) i ekspresjonizm-Aleksander Skriabin (1872-1915).
Wiek dziewiętnasty był również okresem, w którym narodziła się fotografia oraz kino. Pierwsze zdjęcie wykonał Joseph-Nicephore Niepce w 1827 r. Później rozpoczął się gwałtowny rozwój sztuki fotografii. Pierwsze zdjęcie żywej osoby wykonał ks. Joseph Read w 1839 r. Dwa lata później założono pierwsze towarzystwo fotograficzne we Wiedniu, a cztery lata później wydana została pierwsza ilustrowana zdjęciami książka “The Pencil Of Nature” W.H. Foxa Talbota. W 1861 r. brytyjski fizyk James Maxwell wykonał pierwszą barwną fotografię. Początki kina były raczej banalne. Wszystko zaczęło się od skonstruowanej w 1826 r. zabawki zwanej Thaumatrope. Zastosowano w niej kilka zdjęć, które poruszane dostatecznie szybko dawały złudzenie ruchu. Jednak pionierskim wynalazkiem stało się dzieło Eadwearda Muybridge’a, który stworzył zoopraxiscope – urządzenie do rzutowania w szybkiej sekwencji obrazów umieszczonych wzdłuż obwodu szklanego dysku – aby stworzyć ruchomy obraz. Muybridge zarejestrował później ludzkie sylwetki w ruchu, fotografując na jednej płytce całą sekwencję obrazów.
Oprócz rozwoju w różnych dziedzinach życia, zaobserwować można zmiany światopoglądowe człowieka wieku XIX. Do takich przemian zaliczano uzależnienie ludzi od czasu, zwiększenie tempa życia. Ogromną rolę odegrały tu fabryki wyznaczające codzienny rytm. Jeżeli dla miasta średniowiecznego charakterystyczny był dźwięk dzwonów kościelnych, odmierzający upływ czasu świętego, to dla XIX-wiecznego miasta przemysłowego typowy był dźwięk syren fabrycznych, odmierzających upływ czasu zarobkowego. Ludzie stali się bardziej nerwowi, pojawiały się coraz liczniejsze depresje i choroby psychiczne. Przełomowym krokiem w rozwoju społecznym było domaganie się nadania praw kobietom. Ubiegały się o to same zainteresowane. Żeńska część społeczeństwa zaczęła świadomie domagać się nadania praw politycznych (sufrażystki), chciały się uczyć i zajmować stanowiska, które dotychczas mogli piastować jedynie mężczyźni. Kobiety nie chciały aby ich wykształcenie kończyło się na przygotowaniu do roli matki i żony. Największą barierą dla ich rozwoju intelektualnego była niemożność podjęcia studiów na wyższych uczelniach. W Europie przełamała te przeszkody najpierw Szwajcaria, gdzie w 1864 roku uniwersytet w Zurychu przyjął pierwsze studentki. Powoli większość uniwersytetów zaczęła przekształcać się w instytucje koedukacyjne.
Czy cesarz Wilhelm II miał rację nazywając wiek XIX czasami wspaniałymi? Myślę, że miał ku temu jak największe prawo. Dziewiętnastowieczne odkrycia, wynalazki, ulepszenia są widoczne w różnych dziedzinach życia po dziś dzień. Ludzie próbowali udoskonalić wszystko co sprawiało choćby najmniejsze trudności, a jednocześnie szukali czegoś nowego w myśl zasady: „ Patrząc w przeszłość, bardziej żałujemy rzeczy których nie zrobiliśmy, niż tego co zrobiliśmy źle.” Rewolucja przemysłowa zapoczątkowała wiele znaczących wydarzeń. Jej skutki, przeszły czyjekolwiek wyobrażenia W wielu krajach przeobrażenia, jakie one przeszły, zburzyły cały dotychczasowy porządek, zrewolucjonizowały życie wielu milionów ludzi. Wpływ zmian gospodarczych i społecznych na dalsze życie najlepiej określają słowa angielskiego literata Williama Makepeacea Thackeraya : „My, którzy przetrwaliśmy ze starożytnego świata sprzed czasów kolei, jesteśmy niczym Noe i jego rodzina po wyjściu z arki”.





Literatura:
- Encyklopedia Powszechna PWN
- wyszukiwarka internetowa Google
- Grażyna Szelągowska – „Dzieje nowożytne i najnowsze 1815-1870”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1999
- Mieczysław Żywczyński – „Historia Powszechna 1789-1870”, PWN