Kultura XIX wieku w Europie

KULTURA XIX WIEKU W EUROPIE
Belle Epoque*

Wiek XIX był wiekiem zwiększonego przyrostu naturalnego, wiekiem kapitalizmu, industrializacji, urbanizacji oraz postępu. Zachód Europy podążając drogą gospodarki kapitalistycznej prężnie się rozwijał. Powstawały nowe miejsca pracy, zakłady produkcyjne, fabryki. Z dnia na dzień zwiększano i unowocześniano produkcję. W ślad za Zachodnią Europą, podążała Ameryka Północna, ale nie wschodnia część Starego Kontynentu. Brak granic Polski na mapie, ziemie w rękach zaborców, brak poczucia bezpieczeństwa, stabilności, a nade wszystko wspólnoty, spowodowało, że dziś mówi się, że nasz kraj stracił (lub przespał) XIX wiek.

Najważniejsze wydarzenia historyczne XIX w. :
• 1811 - pierwsze miasto przekroczyło 1 mln mieszkańców (Londyn, 1.009.546 mieszk.)
• 9 czerwca 1815 - Kongres wiedeński
• 20 czerwca 1819 - pierwszy rejs statku parowego przez Atlantyk
• 29 listopada 1830 - powstanie listopadowe
• 25 lutego 1837 - pierwszy silnik elektryczny (Amerykanin, Th.Davenport)
• 17 marca 1861 - zjednoczenie Włoch
• 1861 - wybuch wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych
• 22 stycznia 1863 - powstanie styczniowe
• 28 września 1864 - utworzenie Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników; I Międzynarodówki
• 18 stycznia 1871 - zjednoczenie Niemiec
• 1871 - Komuna Paryska
• 10 marca 1876 - pierwszy telefon (A.G.Bell, Edynburg)

Edukacja:
- w krajach rozwijających, dobrze prosperujących gospodarczo, cywilizacyjnie prężnych, nastąpił widoczny postęp w szkolnictwie
- zmiany zostały wywołały także następujące okoliczności: przejęcie nadzoru szkolnego przez państwo oraz wzrastająca zamożność obywateli
- obowiązywanie przymusu szkolnego na etapie podstawowym, w konsekwencji zmniejszenie odsetka analfabetów w krajach prosperity gospodarczego, oraz na obszarach uprzemysłowionych (odwrotnie w krajach zacofanych, oraz na terenach z dominującą produkcją rolną)
- rozwój przemysłu napędzał szkolnictwo szczebla średniego i wyższego, zwłaszcza wobec konieczności zatrudniania fachowców, oraz ekspertów na konkretnych stanowiskach pracy
- im mniej rozwinięte, a co za tym idzie, im bardziej wsteczne państwo, tym mniejsze zabiegi podejmowane w kierunku usprawnienia i doskonalenia szkolnictwa (przykłady: Rosja, kolonie, czy Ameryka Południowa)

Nauki społeczne:
- postęp na wielu płaszczyznach życia, w nauce, technice, medycynie, otworzył człowieka na człowieka, na relacje wzajemne pomiędzy ludźmi, a także na współzależność pomiędzy jednostką a światem, społeczeństwem, naturą
- rozwijają się więc nauki humanistyczne: historia, filozofia, oraz społeczne: socjologia, psychologia czy pedagogika
- w historii skupiono się na zgłębianiu zmian społecznych, ekonomicznych, cywilizacyjnych, dokonujących się w przekroju dziejowym
- przed wybuchem I wojny światowej, w krajach takich, jak: Niemcy, Francja czy Belgia, na rynku wydawniczym, pojawiały się serie publikacji o profilu historycznym
- na gruncie nauk społecznych zasłynęli Karol Marks i Fryderyk Engels, głosząc teorię społeczeństwa klasowego, oraz dokonującej się wciąż pomiędzy klasami walki
-filozofia: ideologiem epoki był między innymi Fryderyk Nietzsche, to on wprowadził na grunt filozoficzny terminy: rasa panów i rasa niewolników, i to właśnie w nich zakorzenił się niemiecki, XX-wieczny faszyzm, nacjonalizm, ksenofobia i antysemityzm

Literatura w Europie:
- niesamowita różnorodność tematyczna oraz gatunkowa (spowodowana postępującymi zmianami społecznymi, gospodarczymi, cywilizacyjnymi)
- literacka doba Młodej Europy, charakteryzowała się poczuciem zagrożenia jednostki, obawą o odebranie jej tożsamości, obawiano się, że "identyfikatorem" człowieka nie będzie on sam, a jego miejsce pracy, nazwa zakładu, w którym jest zatrudniony, człowiek XIX wieku jeśli nie czuł się gorszy, to z pewnością miał przekonanie o własnej zwykłości, powszechności, a to go nie umacniało, nie napawało go dumą, wręcz przeciwnie rodziło niepewność i odbierało siły
- jednym z dominujących kierunków literaturze był naturalizm, prąd ten powstał we Francji w XIX wieku i rozprzestrzenił się na inne kraje Europy (pojawił się także w Stanach Zjednoczonych), naturalizm był ściśle powiązany z realizmem, a niekiedy te dwa terminy używano zamiennie, naturalizm objawił się przede wszystkim w powieści i dramacie, najważniejszym propagatorem tego nurtu był bez wątpienia Emil Zola (1840-1902)
- istotną rolę odegrał także symbolizm, kierunek poetycki; powstał we Francji w drugiej połowie XIX wieku, jako reakcja na naturalizm, symboliści dążyli do wywołania nastroju nie poprzez efekty malarskie, ale poprzez rytm i muzykę wiersza, sztandarowymi reprezentantami kierunku byli: Paul Verlain i Maurycy Maeterlinck.
- koniec wieku wzmacniał postawy dekadenckie, pesymistyczne a nawet w pewnym stopniu mistyczne - i o tym także traktuje literatura "wieku pary i elektryczności"
- w światopoglądzie końca epoki (a także w literaturze) pojawia się kierunek zwany dekadentyzmem, zakłada on pesymistyczny, posępny, pasywny nastrój towarzyszący przełomowi XIX i XX wieku
- o zjawiskach społecznych XIX wieku pisali między innymi: Anatol France (1844-1924), Marcel Proust (1871-1922), czy Geroge Bernrd Shaw (1856-1950)
- o realizmie traktowali: we Francji: Honoriusz Balzac (1799-1850), Henryk Stendhal (1783-1848), który powiedział, że literatura jest jak zwierciadło przechadzające się po dziedzińcu, Gustaw Flaubert (1821-1880), w Anglii Karol Dickens (1812-1870), w Niemczech: Otto Ludwig (1813-1865) oraz bracia Henryk (1871-1950) i Tomasz (1875-1955) Mann
- inni przedstawiciele literatury epoki to: Gerhart Hauptmann (1862-1946), Fiodor Dostojewski (1821-1955), Lew Tołstoj (1828-1906), Anton Czechow (1860-1904), Henryk Ibsen (1828-1906), Joseph Conrad (1857-1924), Mark Twain (1835-1910)
- głownie dzięki innowacjom w technice, a także sprawniejszej organizacji pracy w drukarniach, książka stała się produktem ogólnodostępnym, tanim, towarem po który chętnie sięgano, także wobec zmian zachodzących w szkolnictwie, naukę, a także literaturę ceniono, dzięki nim bowiem, poszerzały się horyzonty intelektualne ludzi epoki.

Literatura w Polsce:
Wiek XIX to dla Polski okres niewoli i zaborów, powstań narodowych i licznych represji politycznych. Bohater stworzony przez literaturę romantyczną miał więc przypominać Polakom o konieczności walki za ojczyznę, uczyć jej sposobów i poświęcenia dla swojego narodu.
I połowa XIX wieku obfituje w dążenia niepodległościowe, które popiera czynem i dlatego bohater romantyczny przede wszystkim bierze udział w walce o wolność. Taka była potrzeba chwili.

II połowa wieku XIX – to już zupełnie inne czasy. Hasło walki zbrojnej zostaje zastąpione hasłem pracy dla społeczeństwa. Dlatego do realizacji haseł epoki pozytywistycznej zostają „przymuszeni” bohaterowie utworów literackich.

Postacie literackie XIX wieku to przede wszystkim ludzie walczący o wolność kraju i poświęcający życie tej sprawie. Zaś przedstawiciele II połowy wieku XIX to młodzi kapitaliści, ziemianie czy przemysłowcy, którzy starali się utrzymać rozwój gospodarczy na ziemiach polskich znajdujących się pod zaborami. Zachowali oni przy tym nadzieję na wybicie się w przyszłości Polski na niepodległość. Bohater literacki XIX wieku to więc patriota, walczący na różne sposoby o Polskę wolną i stabilną gospodarczo.

Malarstwo:
- XIX wiek w malarstwie (i sztukach plastycznych ogólnie), zdominowały dwa sztandarowe kierunki: realizm i impresjonizm
- realizm: to naśladowczy sposób przedstawiania rzeczywistości, charakteryzuje się spokojną i cichą kompozycją, bohaterem dzieł jest człowiek pracy, ofiara niesprawiedliwości i wyzysku, tło najczęściej stanowią piękne ojczyste krajobrazy
- realizm reprezentowali: Gustaw Courbet (1819-1877), Honoriusz Dauimier(1809-1879), Jan Franciszek Millet (1814-1875), Adolf Menzel (1815-1905), Wilhelm Leibl (1844-1900), Ilia Riepin (1844-1930)
- najbardziej charakterystyczną cechą malarstwa i rzeźby impresjonistycznej było dążenie do oddania zmysłowych, subiektywnych wrażeń (impresji) artysty, stąd wielkie znaczenie odpowiedniego uchwycenia barwy i światła w dziele jego twórcy
- XIX-wieczni impresjoniści to: Klaudiusz Monet (1840-1926), Edward Manet (1832-1883), August Renoir (1841-1919), Edgar Degas (1834-1917), Paweł Gauguin (1848-1903), Paweł Cezanne (1839-1906), Vincent van Gogh (1853-1890)
- poza wspomnianymi prądami na uwagę zasługują: symbolizm, modernizm, kubizm z Pablem Picasso na czele

Architektura:
- kierunkiem dominującym w architekturze była secesja, podstawowe cechy sztuki secesyjnej to: dekoracyjność, stylizacja, asymetria, płynne, faliste linie, swobodne układy kompozycyjne, roślinna ornamentyka, pastelowa kolorystyka, inspiracje czerpano najczęściej z motywów kwiatowych (pąk symbolizował coś jeszcze nienarodzonego, coś oczekiwanego), także motywów ozdobnego ptactwa (pawie), słonecznika (światło, słońce), istotę secesji stanowiło dążenie do jedności wszystkich sztuk plastycznych

Muzyka:
- nurt romantyczny reprezentowali: Ryszard Wagner (1813-1883), Piotr Czajkowski (1840-1893), Edward Craig (1872-1966)
- nurt impresjonistyczny: Klaudiusz Debussy (1862-1918)
- nurt ekspresjonistyczny: Aleksander Skriabin (1872-1915)

Innowacje w sztuce, kinematografia:
- dagerotypia - to wynaleziona w 1839 pierwsza technika otrzymywania fotografii (materiałem światłoczułym była warstewka jodku srebra na powierzchni posrebrzonej płytki miedzianej), obraz fotograficzny otrzymany tą metodą to dagerotyp; nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego malarza, dekoratora i chemika-wynalazcy Louisa Daguerrea; prezentacja dagerotypu nastąpiła w 1839 roku; patent został zakupiony przez rząd francuski, który to rząd, w tym samym roku ogłosił wynalazek jako "wolny dla całego świata"
- koncept fotografii artystycznej, narodził się już w połowie XIX wieku
- poszukiwano sposobów zapisu obrazów ruchomych
- końcem stulecia, Tomasz Edison, wynalazł urządzenie podobne do późniejszej kamery filmowej, kinetoskop, jego działanie polegało na wykonywaniu sekwencji zdjęć w bardzo niewielkich odstępach czasu, które następnie rejestrowano na taśmie filmowej
- w 1894 roku, bracia August i Louis Lumiere skonstruowali pierwszy kinematograf, a w następnym roku pokazali oni próbkę swoich możliwości, prezentując publicznie swoje filmy, pierwsza emisja odbyła się 28 grudnia 1895 roku, w Salonie Indyjskim Grand Cafe w Paryżu, wśród pokazanych produkcji braci Lumiere były między innymi: "Śniadanie", "Polewacz palny", czy wreszcie "Wjazd pociągu na stację w La Ciotat", podczas którego widzowie z pierwszych rzędu pouciekali w popłochu
- Francuz Georges Melies w roku 1898, założył pierwszą firmę producencką
- wysoki poziom artystyczny reprezentowały produkcje filmowe autorstwa Davida Warka Griffitha, a Narodziny narodu (The Birth ot a Nation) z 1915 roku i Nietolerancja (lntolerance) z 1916 roku, po dziś dzień uchodzą za arcydzieła i zachwycają widzów
- generalnie sztukę filmową w ówczesnym czasie, uznano za mało atrakcyjną, nie zaspakajającą wyszukanych i wyrafinowanych gustów publiczności, publiczności przywykłej do widowiskowych, przesyconych dramaturgią, a nade wszystko oprawą i kolorem, przedstawień teatralnych; trudno jednak wymagać by raczkująca kinematografia, mogła zachwycać i pobudzać wyobraźnię widza, do tego stopnia co teatr, teatr który ewoluował i doskonalił się od wielu wieków
- już na początku XX wieku w Stanach zaczęła się masowa produkcja krótkich jedno-, dwuaktowych komedii i melodramatów, tanie kina, do których bilet kosztował 5 centów (nickel) zwano nickelodeonami, pokaz odbywał się zwykle z podkładem muzyki granej na żywo na pianinie, rozgrywki między rosnącymi jak grzyby po deszczu wytwórniami sprawiły, że część z nich przeniosła się na wybrzeże zachodnie, gdzie zresztą warunki do filmowania (a więc np. oświetlenie i pogoda) były lepsze, tym samym zwłaszcza w USA, kinematografia zyskała na wielkiej popularności, początkowo będąc jedynie pożywką dla mas, z czasem doskonaląc technikę kręcenia i produkcji filmu, stała się sztuką tyleż komercyjną, co urzekającą; być może nie zawsze zaspakajała wysublimowane gusta, ale zawsze uwodziła zyskując nowych zwolenników i fanów; w konsekwencji: amerykańska atrakcja dla mas, stała się niedoścignionym wzorem, przemysłem.

Prasa:
- stała się kolejnym przejawem tzw. raczkującej kultury masowej, a poprzez udoskonalenia techniczne mogła być kolportowana w wysokich nakładach; pozostawało postawić sobie pytanie do kogo ma być skierowana; jeśli także do nisko wykształconych grup zawodowych, należało uczynić teksty czytelnymi, a całość - atrakcyjną wizualnie; tym samym przekaz prasowy często sprowadzał się do ilustracji, zdjęć, opatrzonych chwytającym, błyskotliwym tytułem, i krótkim, lakonicznym, nierzadko spłyconym komentarzem
- rosły nakłady, gdyż wzrastała liczba potencjalnych nabywców, dzięki nowinkom technicznym, komunikacyjnym, doskonaliły się sposoby druku i kolportażu
- na rynku pojawiły się tytuły: "Het Limes", "New York Herold", "Daily Telegraph", "Die Woche"
- powstawały koncerny prasowe, skupiające po kilka lub kilkanaście tytułów ukazujących się na rynku

Sport:
- często pojawiał się jako przedmiot zainteresowania prasy i świata dziennikarskiego
- prężny rozwój sportu datuje się na cały XIX wiek
- szczególnym powodzeniem cieszyła się piłka nożna
- w Wielkiej Brytanii początkowo sport był rozrywką i uciechą klas uprzywilejowanych, wyższych, z czasem także klasy średniej oraz niższej, robotniczej
- w Niemczech już w XVIII wieku powstawały towarzystwa gimnastyczne, ich celem było nie tylko propagowanie sportu, ale wzmacnianie poprzez sport - ducha narodowego, uprawianie sportu miało więc wymiar ideologiczny
- Francja: Pierre de Coubertin był zwolennikiem prawdziwej, nieskalanej chęcią zysku lub wzbogacenia się, konkurencji i rywalizacji sportowej, był konceptorem zawodów sportowych rozgrywanych w systemie globalnym, tj. z udziałem zawodników z wielu krajów; miały one tym samym nawiązywać do olimpiad z czasów greckich, starożytnych
- pierwsza olimpiada w czasach nowożytnych odbyła się w 1896 roku, w Atenach, a kolejne miały mieć miejsce co cztery lata
- oczywiście nie udało się uniknąć skomercjalizowania sportu, oraz jego uzawodowienia; niemniej jednak tak amatorski, jak i zawodowy zyskiwał rangę kolejnej rozrywki dla mas, rozrywki niezwykle pasjonującej, wciągającej i porywającej (przykład: mecz finałowy o Puchar Anglii obejrzało w 1913 roku około 120 tysięcy widzów), szczególnie mocno, wyraźnie i intensywnie upowszechnianej przez ówczesną prasę

Zmiany technologiczne, cywilizacyjne, oraz w nauce, były przez cały wiek XIX, zauważalne. Nie mogły nimi nie być, nie mogły pozostawać anonimowymi i niezauważonymi, choćby ze względu na to, że na każdym kroku ułatwiały ówczesnym ludziom życie i funkcjonowanie. Co więcej, wiele spośród nich, udoskonalonych służy także i nam, społeczeństwu XXI wieku. Wyjątkowość wieku XIX polega na ogromnym nagromadzeniu nowości, innowacji, na wybuchu szeregu pomysłów usprawniających i ułatwiających ludzkie życie, czyniących codzienność przyjemniejszą, a także na odkryciu metod i środków, dzięki którym człowiek mógł być leczony i chroniony przed śmiercią. I choć i dzisiaj, w wieku XXI (a także w minionym XX) myśl ludzka nieraz przekraczała, przekracza i przekraczać będzie granice zrozumienia, to jednak warto pamiętać, że na przysłowiowy warsztat pracy często kładzie się przedmioty, urządzenia, czy bada się zjawiska niegdyś odkryte, odkryte i poznane zwłaszcza w XIX stuleciu. Obecnie jedynie się je udoskonala. Z drugiej jednak strony warto wiedzieć i rozumieć, że gdyby niegdyś nie zostały wynalezione i odkryte, dziś nie mogłyby być udoskonalane i jeszcze bardziej precyzyjne.