Judaizm

JUDAIZM

jest religią monoteistyczną, ukształtowaną ok. 1200 lat p.n.e. i wyznawaną przez Żydów. Jej wyznawcy znajdują się na całym świecie, ale obecnie jest ich najwięcej w Izraelu - 4,7 mln i Stanach Zjednoczonych - 5,6 mln.
Podstawą judaizmu jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko stwórcą świata, także jego stałym "nadzorcą", czy też "opiekunem". Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga. Wiele innych kanonów judaizmu zmieniało się na przestrzeni wieków. Podstawową różnicą między chrześcijanami a Żydami jest to, że żydzi nie uznają Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego i nie uznają jego kultu.
Judaizm pierwotny miał charakter henoteistyczny (tzn. uznawano wiele bóstw, przy traktowaniu jednego z nich - w tym przypadku Jahwe, za najwyższego). Nie istniały jednak jeszcze pojęcia życia pozagrobowego, duszy nieśmiertelnej, wiary w przyjście mesjasza. Judaizm ten znalazł swoje odzwierciedlenie w najstarszej części Biblii - Pięcioksiągu, księdze Jozuego i niektórych Psalmach. Przyjmowano, że po śmierci ludzie nie giną całkowicie, lecz schodzą do "doliny śmierci", gdzie egzystują jako cienie nie mając wpływu na żywych. Bóg karał i wynagradzał raczej całą społeczność (lud Izraela, Egipcjanie, Sodoma), niż pojedynczych ludzi. Zupełnie wyjątkowe postacie jak Mojżesz, Dawid czy Salomon dostąpywali po śmierci zaszczytu zasiadania "po prawicy Boga".
Judaizm pierwotny miał zapewne uproszczoną liturgię, polegającą na czczeniu Mojżesza, potem również proroka Eliasza i Arki Przymierza, oraz składaniu ofiar całopalnych z pierworodnych baranów. Kult był sprawowany na licznych "wyżynach", na przykład na górze Garizim. Król Salomon dokonał centralizacji kultu, budując w 967 r. p.n.e. świątynię jerozolimską, lecz po jego śmierci królestwo rozpadło się na dwa królestwa: Izrael (z siedzibą w Sychem) i Judę (z siedzibą w Jerozolimie). W obu ośrodkach kapłani spisywali teksty religijne i prawne, które stały się trzonem Tory - żydowskiego prawa religijnego.
Współczesny judaizm dzieli się na judaizm ortodoksyjny, reformowany, konserwatywny i rekonstrukcjonistyczny:
• Judaizm ortodoksyjny opiera się na pełnym stosowaniu Talmudu w życiu codziennym; dzieli się na następujące nurty:
o chasydzi - ruch zapoczątkował Baal Szem Tow właściwie Izrael Ben Eliezer (1700-1760). Chasydzi uznają wagę skrupulatnego wypełniania rytuałów, ale ważniejsze znaczenie ma pobożność i radość ze służenia Bogu. Chasydzi gromadzą się wokół wybitnych rabinów, zwanych cadykami, którzy zgodnie z ich przekonaniami są pośrednikami między światem Boga, a światem ludzi oraz uczą ich nawiązywać z nim kontakt. Często zajmują się dociekaniami kabalistycznymi. Ruch ten powstał na terenie dzisiejszej Ukrainy, Polski i Białorusi, ale przetrwali tylko chasydzi, którzy uciekli przed Holocaustem do USA i Izraela. Najbardziej znani są obecnie chasydzi bracławscy, lubawiccy i satmarscy. Często pielgrzymują do Polski do grobów cadyków m. in. z Kocka, Międzyrzecza, Leżajska, Góry Kalwarii i Lelowa.
o haredim (judaizm ultraortodoksyjny) - mają negatywne stanowisko wobec postępu kulturalnego i ograniczają do minimum kontakty ze światem zewnętrznym, tworząc swoiste getto. Domagają się niezmienionej normy tradycjonalizmu, noszą XIX-wieczne ubiory, nie skracają brody ani pejsów, rygorystycznie przestrzegają koszerności (koszerna jest nawet długość włosa na charakterystycznych, futrzanych kapeluszach). Kobiety noszą peruki. Ich stanowisko dobrze oddają słowa Mojżesza Sofera: "Wszystko co nowe, jest przez Torę zakazane".
o nowoczesna ortodoksja aszkenazyjska (neoortodoksja) - stworzona przez Rafaela Hirscha 1808-1888), rabina z Frankfurtu, którego hasłem było "Tora im derek erec" (Prawo z miejscowymi zwyczajami) chce pogodzić prawowierny judaizm ze współczesną kulturą, nauką i społeczeństwem. Żydzi wyznający ortodoksję nowoczesną noszą współczesne ubiory, chodzą ogoleni i nie izolują się od świata zewnętrznego. Większość Żydów ortodoksyjnych stara się znaleźć kompromis między prawem żydowskim, a rolą zawodową i obowiązkami społecznymi. W ostateczności ich ortodoksja może polegać jedynie na przynależności do synagogi ortodoksyjnej. Ortodoksja dominuje w większości krajów zamieszkanych przez Żydów (z wyjątkiem USA), posiada rozbudowaną sieć szkolnictwa ze szkółkami niedzielnymi, jesziwami i uniwersytetami (Bar Ilan w Izraelu, Yeshiva University w Nowym Jorku). W Izraelu zajmuje pozycję religii urzędowej z (jednym z dwóch) Naczelnych Rabinów Izraela. W Polsce wszystkie działające synagogi są nominalnie ortodoksyjne, choć faktycznie grupują one żydów konserwatywnych, a nawet postępowych, którzy przychodzą tam z braku innego miejsca.
o ortodoksja sefardyjska - podział Żydów na aszkenazyjskich i sefardyjskich wiąże się z dwoma ośrodkami żydowskimi we wczesnym średniowieczu: Niemcami i Hiszpanią. Sefardyjczykami nazywani są potomkowie Żydów hiszpańskich (wypędzonych w 1492 r.), a także portugalskich i włoskich, których łączyło stosowanie języka ladino i dialektów judeo-romańskich (tak jak Aszkenazyjczyków język jidysz) oraz dziedzictwo kulturowe. Pewne różnice liturgiczne, prawne, w zwyczajach, w metodach studiów talmudycznych spowodowały powołanie sefardyjskiego Naczelnego Rabina Izraela.
• Judaizm postępowy (reformowany) powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 r., który wprowadził hymny w języku niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako "Tempel" (świątynia). Różni się on od tradycyjnego Judaizmu rabinicznego przede wszystkim uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, pełnym równouprawnieniem kobiet w liturgii, wprowadzeniem dowolności przestrzegania restrykcyjnych przepisów koszerności i obchodzenia Szabatu, ułatwiając funkcjonowanie Żydów w nowoczesnych społeczeństwach. Nurt ten porzucił "nadzieję mesjanistyczną", uznając Żydów za grupę wyznaniową, a nie odrębny lud. Stąd jego zwolennicy określali się chętnie jako Niemcy (Francuzi, Amerykanie, Polacy) wyznania mojżeszowego. Od czasu Holocaustu judaizm reformowany akceptuje jednak Państwo Izrael i syjonizm. Istnieją jego różne, skłócone z sobą często odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji starych zasad obyczajowych. Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procesurę konwersji (przejścia na judaizm), ale konwertyci nie są uznawani przez pozostałe odłamy judaizmu. Judaizm reformowany jest najliczniejszy w USA, w Izraelu natomiast - bardzo nieliczny i dopiero niedawno uzyskał pewną formę akceptacji państwowej. W Wielkiej Brytanii oprócz judaizmu reformowanego istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny.
• Judaizm konserwatywny (masorati) utworzył rabin reformowany Zachariasz Frenkel w 1845 roku. Jest to ruch pośredni między judaizmem ortodoksyjnym i reformowanym opowiadający się za utrzymaniem języka hebrajskiego w liturgii, zachowaniem szabatu i przepisów koszerności. Rytuałów konwersji dokonywanych przez rabinów konserwatywnych nie uznają rabini ortodoksyjni (choć uznają je reformowani), co powoduje duży zamęt (trzy rodzaje Żydów). W USA Zjednoczona Synagoga Ameryki należąca do nurtu konserwatywnego jest najliczniejsza pod względem liczby synagog (na 5,6 mln Żydów amerykańskich 1,3 mln należy do judaizmu konserwatywnego, dalsze 1,3 mln do judaizmu reformowanego, 0,6 mln do judaizmu ortodoksyjnego, a 0,3 mln do judaizmu rekonstrukcjonistycznego. Jednak formalna przynależność do synagogi nie oznacza wypełniania praktyk i poziom wypełniania jest różny). Poza USA i Wielką Brytanią nurt ten jest bardzo nieliczny.
• Judaizm rekonstrukcjonistyczny założył Mordechaj Kaplan. Jest to prąd uznający judaizm za cywilizację ewoluującą, Boga za projekcję ludzkich ideałów, a zbawienie jako proces o charakterze kosmicznym. Nurt ten podobnie jak pozostałe posiada własne szkolnictwo, ordynujące własnych rabinów.
Życie ortodoksyjnego żyda powinno wyglądać w sposób następujący:
• W 8 dniu po narodzinach chłopiec powinien być obrzezany. W ceremonii uczestniczy mohel (dokonujący operacji), sandak (osoba trzymająca dziecko na kolanach - jest to ktoś w rodzaju ojca chrzestnego), rodzice, zaproszeni goście oraz prorok Eliasz, dla którego stoi specjalny fotel. W pierwszy piątek po narodzeniu rodzice winni wydać uroczysty posiłek (Szalom Zachar). Za synów pierworodnych powinien być złożony okup. Matka dziecka jest nieczysta rytualnie przez 7 dni po urodzeniu chłopca, a przez 14 po urodzeniu dziewczynki. Obrzezanie to judaistyczny odpowiednik chrztu.
• Dziewczynkę od 12 roku życia, a chłopca od 13 uważa się za dorosłych, tzn. nałożony jest na nich obowiązek przestrzegania halachy. Moment ten upamiętnia obrzęd bar micwy (u dziewczynek bat micwy), w którym młody Żyd ma obowiązek wyrecytować w synagodze przypadający na dany tydzień fragment Tory, a często wygłasza przygotowaną uprzednio parszę (komentarz). Halacha ogranicza kontakty między osobami różnej płci: zakazuje mężczyznom zwracać uwagę na urodę kobiet, wąchać ich perfum, słuchać ich śpiewu. Zakazane jest przebywanie dwóch osób różnej płci w zamkniętm pokoju, z wyjątkiem męża z żoną, rodzica z własnym dzieckiem, osoby dorosłej z dziewczynką do 3 roku życia lub chłopcem do 9 roku życia. Zakazana jest także masturbacja i stosunki homoseksualne.
Obowiązkiem każdego Żyda jest ożenić się i mieć dzieci (możliwie większą ich liczb Życie ortodoksyjnego żyda powinno wyglądać w sposób następujący:
• W 8 dniu po narodzinach chłopiec powinien być obrzezany. W ceremonii uczestniczy mohel (dokonujący operacji), sandak (osoba trzymająca dziecko na kolanach - jest to ktoś w rodzaju ojca chrzestnego), rodzice, zaproszeni goście oraz prorok Eliasz, dla którego stoi specjalny fotel. Po operacji mohel oznajmia: "Imię jego w Izraelu będzie X, syn Y". W pierwszy piątek po narodzeniu rodzice winni wydać uroczysty posiłek (Szalom Zachar). Za synów pierworodnych powinien być złożony okup. Matka dziecka jest nieczysta rytualnie przez 7 dni po urodzeniu chłopca, a przez 14 po urodzeniu dziewczynki. Obrzezanie to judaistyczny odpowiednik chrztu.
• Dziewczynkę od 12 roku życia, a chłopca od 13 uważa się za dorosłych, tzn. nałożony jest na nich obowiązek przestrzegania halachy. Moment ten upamiętnia obrzęd bar micwy (u dziewczynek bat micwy), w którym młody Żyd ma obowiązek wyrecytować w synagodze przypadający na dany tydzień fragment Tory, a często wygłasza przygotowaną uprzednio parszę (komentarz).
• Halacha ogranicza kontakty między osobami różnej płci: zakazuje mężczyznom zwracać uwagę na urodę kobiet, wąchać ich perfum, słuchać ich śpiewu. Zakazane jest przebywanie dwóch osób różnej płci w zamkniętm pokoju (jichud), z wyjątkiem męża z żoną, rodzica z własnym dzieckiem, osoby dorosłej z dziewczynką do 3 roku życia lub chłopcem do 9 roku życia. Zakazana jest także masturbacja i stosunki homoseksualne.
• Obowiązkiem każdego Żyda jest ożenić się i mieć dzieci (możliwie większą ich liczbę).
• Halacha nakazuje oddawanie czci osobom, które ukończyły 70 lat, a także swoim rodzicom. Nie wolno sprzeciwiać się im, zwracać po imieniu, zawstydzać ich i tracić panowania nad sobą w ich obecności. Dzieci mają obowiązek karmić i ubierać swoich rodziców, wstawać z miejsca, gdy wchodzą, i wyrażać się o nich z szacunkiem.
• Osoba na łożu śmierci powinna wyznać swoje grzechy. Dokuczanie takiej osobie, denerwowanie jej uważane jest za równe z morderstwem. Istnieje obowiązek czuwania przy konającym. Widząc oznaki śmierci obecni rozdzierają szaty i wołają: "Bądź błogosławiony Sędzio pełen prawdy". Po śmierci wodę w tym pokoju wylewa się jako skażoną przez anioła śmierci. Pogrzebem (tahara) zajmuje się bractwo zwane chewra kadisza. Zmarły powinien spocząć na cmentarzu żydowskim w jak najkrótszym czasie, a ekshumacja jest zabroniona. Krewni zmarłego mają obowiązek obchodzenia żałoby, stopniowo łagodzonej.
• W ciągu dnia Żyd powinien odmówić trzy razy modlitwy: szacharit rano, minchę po południu i maariw wieczorem. Głównym składnikiem modłów są błogosławieństwa Szemone Eszre, które należy odmawiać stojąc twarzą do Jerozolimy oraz Szema. W skład modłów wchodzą także fragmenty biblijne. Pory odmawiania modlitw, choć ściśle określone halachicznie, nie zawsze są przestrzegane przez chasydów, którzy uważają, że modlitwa powinna wynikać z przeżyć duchowych.
• Ogromna ilość przepisów prawa żydowskiego dotyczy spożywania pokarmów. Ponieważ jest to czynność religijna, posilanie się powinno zacząć się i zakończyć stosowną modlitwą. Żywność dozwolona do spożycia jest określana jako koszerna (kaszer). Natomiast nieczyste, trefne pożywienie obejmuje: mięso zwierząt nieparzystokopytnych (wielbłądy) lub nieprzeżuwających (świnie), stworzeń wodnych nie posiadających płetw i łusek (kraby, raki), owadów i robaków, większości ptaków, a także mleka i jaj pochodzących od takich zwierząt; owoców z drzew mających nie więcej niż trzy lata. Nie wolno jeść mięsa zwierząt, które nie zostały zabite w sposób rytualny (szechita) przez wykwalifikowanego rzezaka, albo które padły i których wnętrzności nie zostały skrupulatnie sprawdzone.
• Obowiązek święcenia soboty (szabat) wynika z Dziesięciu Przykazań. Judaizm uważa go za specjalny dar Boga dla narodu żydowskiego. W tym dniu każdy żyd dostaje od Boga drugą duszę. Szabat zaczyna się w piątek wieczorem (gdyż religijna sobota rozpoczyna się ze zmierzchem) zapaleniem dwóch świec przez panią domu i odmówieniem przez pana domu błogosławieństwa kiddusz nad czarą wina. W trakcie szabatu żydowska rodzina spożywa dwa posiłki świąteczne: w wieczór piątkowy oraz w sobotnie południe, w trakcie których śpiewa się hymny szabatowe. Kiedy szabat mija, po nabożeństwie wieczornym obchodzi się ceremonię hawdali, czyli "rozdzielenia" . W trakcie szabatu nie wolno wykonywać codziennych prac, a spis zajęć zabronionych jest bardzo obszerny: obejmuje zakaz podróżowania oraz zapalania ognia, (np. papierosów, świec, kominka i kuchenki gazowej, a także używania urządzeń elektrycznych, np. telefonów, żarówek, komputerów, wind, dzwonków elektrycznych). Zakaz zapalanie ognia spowodował powstanie specjalnych przepisów kulinarnych, w których dania (np. czulent) dogotowują się przez całą noc i podawane są w sobotę na obiad. Obecnie w Izraelu w budynkach użyteczności publicznej znajdują się windy, które w okresie szabatu automatycznie zatrzymują się na każdym piętrze - dzięki temu nie trzeba naciskać przycisków - czyli powodować swoim działaniem zamknięcia obwodu elektrycznego.
• Najważniejszymi świętami żydowskimi są: Nowy Rok - Rosz ha-Szana, Dzień Pojednania - Jom Kippur, Święto Namiotów - Sukkot, Chanuka, Purim, Pascha, Zielone Świątki - Szawuot.
• Centrum życia wspólnoty jest synagoga. Synagogi ortodoksyjne mają bardzo różnorodny wygląd, ale pewne cechy wspólne. Panuje zasada segregacji płci (mechica), co w praktyce oznacza, że parter jest zarezerwowany dla mężczyzn, a galeria na piętrze - babiniec - dla kobiet. W centrum znajduje się podium - bima, a na ścianie zorientowanej w kierunku Jerozolimy - arka ze zwojami Tory.
• Przed ślubem sporządzana jest także ketuba (dowód zawarcia małżeństwa w języku aramejskim). Elementami uroczystości jest wejście młodych pod baldachim (chuppa), wymiana obrączek symbolizująca chęć zawarcia małżeństwa, stłuczenie szklanki (wskazujące na konieczność opłakiwania zburzenia świątyni jerozolimskiej nawet w czasie wielkiej radości), siedem błogosławieństw małżeńskich, odmawianych przez rabina. Po ceremonii państwo młodzi są odprowadzani do pokoju, aby dopełnić jichud, po czym następuje uczta weselna. Halacha reguluje sposób odbywania stosunku: zaleca zapewnić przyjemność żonie; zakazuje zmuszania do współżycia, stosunku w okresie żałoby, w stanie nietrzeźwym, podczas miesiączkowania (po tym okresie kobieta ma obowiązek kąpieli rytualnej w mikwie), przy zapalonym świetle, w obecności innej osoby. Rozwód jest przywilejem męża i polega na wręczeniu listu rozwodowego (get), napisanego w języku aramejskim. Jeżeli mąż żąda rozwodu, a żona nie wyraża zgody, decyduje sąd żydowski (bejt din). Jeżeli zaś żona żąda rozwodu, a mąż nie wyraża zgody - członkowie bejt dinu mogą tylko próbować wpływać na męża. Dawniej w takich przypadkach bito go, aż wyraził zgodę, dzisiaj w Izraelu może zostać uwięziony, ale poza diasporą żydówka, której mąż odmawia zgody na rozwód albo zaginął, nie może wyjść ponownie za mąż.