Judaizm

Judaizm pierwotny
Wywodzi się z wierzeń ludów zamieszkujących Palestynę, Przechowywali oni tradycję o wędrówce ich przodka Abrahama z mezopotamskiego Ur do Palestyny i przymierzu zawartym przez niego z Bogiem (którego znakiem było obrzezanie), który obiecał mu liczne potomstwo i we władanie kraj Kanaan. Znakiem tego przymierza stało się obrzezanie. Również przekazywano tradycje dotyczące potomków Abrahama (Avraham): syna Izaaka (Icchak), wnuka Jakuba (Jaakov) (zwanego też Izraelem) i prawnuków: Rubena, Symeona, Lewiego, Judy, Peresa, Issachara, Zabulona, Gada, Dana, Asera, Józefa i Beniamina - od których pochodzić miało 12 plemion izraelskich. Tradycja mówiła również o niewoli potomków Izraela w Egipcie, o nowym przymierzu jaki zawarł Bóg Jahwe z Mojżeszem, o plagach które Bóg zesłał na Egipcjan i o pomyślnej ucieczce z Egiptu dzięki licznym cudom i opiece Boga. Zachowano też przekaz o wędrówce przez pustynię, ustanowieniu kapłaństwa (spośród synów Lewiego - lewitów), oraz o zdobywaniu Ziemi Obiecanej pod wodzą Jozuego w walkach z zamieszkującymi je ludami. Ciągłe zagrożenie z ich strony spowodowało tendencje centralistyczne i w końcu utworzenie zjednoczonej monarchii izraelskiej (Saul, Dawid, Salomon).
Judaizm pierwotny miał charakter henoteistyczny (tzn. uznawano wiele bóstw, przy traktowaniu jednego z nich - w tym przypadku Jahwe, za najwyższego). Nie istniały jednak jeszcze pojęcia życia pozagrobowego, duszy nieśmiertelnej, wiary w przyjście mesjasza. Judaizm ten znalazł swoje odzwierciedlenie w najstarszej części Biblii - Pięcioksiągu, księdze Jozuego i niektórych Psalmach. Przyjmowano, że po śmierci ludzie nie giną całkowicie, lecz schodzą do "doliny śmierci", gdzie egzystują jako cienie nie mając wpływu na żywych. Bóg karał i wynagradzał raczej całą społeczność (lud Izraela, Egipcjanie, Sodoma), niż pojedynczych ludzi. Zupełnie wyjątkowe postacie jak Mojżesz, Dawid czy Salomon dostąpywali po śmierci zaszczytu zasiadania "po prawicy Boga".
Judaizm pierwotny miał zapewne uproszczoną liturgię, polegającą na czczeniu Mojżesza, potem również proroka Eliasza i Arki Przymierza, oraz składaniu ofiar całopalnych z pierworodnych baranów. Kult był sprawowany na licznych "wyżynach", na przykład na górze Garizim. Król Salomon dokonał centralizacji kultu, budując w 967 r. p.n.e. świątynię jerozolimską, lecz po jego śmierci królestwo rozpadło się na dwa królestwa: Izrael (z siedzibą w Sychem) i Judę (z siedzibą w Jerozolimie). W obu ośrodkach kapłani spisywali teksty religijne i prawne, które stały się trzonem Tory - żydowskiego prawa religijnego.
Upadek królestw Izraela (722 p.n.e.) oraz Judy (586 p.n.e.) spowodowany był według tradycji licznymi odstępstwami od przykazań Boga Jahwe, a szczególnie obdarzaniem czcią bogów "cudzoziemskich". Upadek królestwa Judy oznaczał zburzenie pierwszej świątyni jerozolimskiej i okres niewoli.



Judaizm świątynny
Judaizm świątynny powstał w czasach niewoli babilońskiej, po wypędzeniu ludności Izraela na tereny dzisiejszego Iraku i po najeździe Palestyny przez Achamenidów. W tym czasie ostatecznie zredagowano większą część Starego Testamentu oraz przeprowadzono reformę religijną (reforma Ezdrasza). Odnowiony judaizm zaczerpnął prawdopodobnie niektóre nowe koncepcje z Zaratusztrianizmu: idee wędrówki dusz po śmierci do piekła lub nieba, Sądu Ostatecznego, przyjścia Mesjasza i osobistej, odpowiedzialności za swoje czyny przed Bogiem. Reforma wiązała się z włączeniem w kanon Biblii pism proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i innych. Po powrocie z niewoli babilońskiej oprócz odnowionego systemu wierzeń opracowano skomplikowaną liturgię, która była sprawowana wyłącznie przez kapłanów w Świątyni Jerozolimskiej wybudowanej w 536-515 p.n.e. na miejscu starej świątynni króla Salomona. W świątyni tej nie było już jednak zaginionej Arki Przymierza. Pod panowaniem hellenistycznej dynastii Seleucydów (190-141 p.n.e.) próbowano zmusić Żydów do kultu bogów greckich, co spowodowało powstanie machabejskie. W II w. p.n.e. obok kapłanów i związanego z nimi stronnictwa Saduceuszy, którzy bronili znaczenia kultu świątynnego, pojawili się "uczeni w piśmie" i stronnictwo Faryzeuszy, którzy kładli nacisk na znajomość pism pięcioksięgu mojżeszowego i proroków oraz na skrupulatnym wypełnianiu zawartych w Biblii przepisów moralnych, rytualnych oraz prawnych. Oprócz nich powstawały mniejsze "sekty": ascetycznych esseńczyków, których poglądy zachowały się w rękopisach z Qumran, zwolenników Jana Chrzciciela oraz zwolenników Jezusa Chrystusa, którzy dali początek religii chrześcijańskiej. Po podbiciu kraju przez Rzymian (63 p.n.e.) rosnące znaczenie zdobywało niepodległościowe stronnictwo zelotów, których wysiłki spowodowały w końcu wybuch powstań żydowskich i zburzenie Jerozolimy przez Tytusa w 70 r. n.e., a następnie przez Hadriana w 135 r.



Judaizm rabiniczny
Zburzenie świątyni jerozolimskiej oznaczał koniec kultu świątynnego i skoncentrowanie religii wokół Biblii. Miejsce kapłanów ostatecznie zajęli rabini - dawni "uczeni w piśmie" nauczyciele religii, którzy odtąd gwarantowali ciągłość wiary żydowskiej. Ludność Palestyny rozproszyła się po całym terenie Imperium Rzymskiego oraz Państwa Partów. W tym okresie powstały charakterystyczne dla dzisiejszego judaizmu instytucje. Najważniejsze znaczenie miały dyskusje rabinów prowadzone w Jawne (132-90), które zaowocowały ostatecznym ustaleniem kanonu Biblii żydowskiej oraz obowiązującej interpretacji żydowskiego prawa religijnego. W Babilonie i Aleksandrii istniały dwa współpracujące z sobą ośrodki religijne, które zawarły w Talmudzie - będącym rodzajem współczesnego komentarza do Pięcioksięgu mojżeszowego - zasady judaizmu w warunkach wypędzenia. Talmud nie jest świętą księgą, tak jak Biblia żydowska (zwana przez chrześcijan Starym Testamentem), ma jednak moc obowiązującą dla ortodoksyjnego Żyda w kwestiach kultu, ubioru, odżywiania się, prawa cywilnego i karnego, obowiązującego w żydowskiej wspólnocie. Talmud jest z kolei interpretowany przez rabinów, których dogłębna wiedza pozwala na ustalenie w konkretnej sytuacji, jakie zachowanie jest właściwe. W istocie podstawą judaizmu stała się nie wiara, ale raczej sposób postępowania, stąd niekiedy uważa się, że nie ma sprzeczności między tożsamością żydowską, a brakiem wiary w Boga pod warunkiem, że choćby w pewnym stopniu przestrzegane było prawo. Część Żydów pod przywództwem Anana ben Dawida odrzuciło Talmud (767 r.) dając początek religii karaitów. Talmud zawiera też pewne idee teologiczne, takie jak idea ofiary symbolicznej, koncepcja Szechiny - czyli Bożej Obecności, będącej wszędzie tam gdzie zbierze się dziesięciu pobożnych Żydów, oraz wezwanie do nieustającego oczekiwania na Mesjasza, który poprowadzi Lud Izraela z powrotem do Palestyny. Dalsze dzieje judaizmu wiążą się z jednej strony z próbami racjonalistycznego uzasadnienia judaizmu, którego ukoronowaniem jest "Podręcznik błądzących" Mojżesza ben Majmona (Majmonidesa, 1136-1204) - synteza myśli żydowskiej i filozofii Arystotelesa, a z drugiej mistyczne spekulacje dotyczące tzw. Maasei Bereszit (Tajemnic Stworzenia). Podstawowe dzieło mistyczne judaizmu, anonimowa Sefer Jecira, rozwija teorię o emanacji Boga w naukach o sefirot, osnutej wokół "Merkaba" - tajemniczego boskiego rydwanu z wizji Ezechiela. Najbardziej znaną szkołą mistycyzmu żydowskiego stała się Kabała, której "biblię" stanowi "Zohar" - dzieło powstałe w XIII wieku w Hiszpanii. Wśród mistyków żydowskich należy też wymienić Izaaka Lurię (1535-1572) oraz twórcą chasydyzmu Baal Szem Towa (1700-1760). Dalszy rozwój myśli żydowskiej zdominował problem antysemityzmu i stosunku wobec świata chrześcijańskiego i muzułmańskiego. Nadzieje mesjańskie zmaterializowały się w ruchach sabataistów i frankistów, pochodzących od nazwisk "mesjaszy" Sabbataja Cwi (1626-1676) oraz Jakuba Franka (1726-1791), które jednak zakończyły się konwersją religijną - pierwszego z nich na islam, a drugiego - na chrześcijaństwo. Wstrząsem dla judaizmu był "Traktat teologiczno-polityczny" filozofa żydowskiego Barucha Spinozy, wydany w 1670 r., który zaatakował podstawy judaizmu: objawienie, koncepcję narodu wybranego, wiarę w cuda, metodę objaśniania Biblii oraz jej autorstwo. Spinoza za swoje poglądy został wyklęty przez rodzimą gminę amsterdamską. Natomiast ortodoksyjny judaizm z ideami Oświecenia i tolerancji religijnej próbował łączyć Mojżesz Mendelssohn (1729-1786). Próbując godzić zachowanie religii z emancypacją społeczną otworzył jednak drogę do fali konwersji na chrześcijaństwo, który był w Europie Zachodniej najprostszą metodą emancypacji. XIX-wieczna myśl żydowska ogniskowała się wokół dwóch tematów: odzyskania państwowości (syjonizmu) oraz pogodzenia judaizmu z wymogami nowoczesnego świata. Judaizm ortodoksyjny i reformowany zajął początkowo pozycję przeważnie antysyjonistyczną wychodząc m. in. z założenia, że z powrotem do Izraela należy zaczekać na Mesjasza. Potem jednak wskutek sukcesów kolonizacji żydowskiej w Palestynie i tragedii Holocaustu dominować zaczął nurt pro-syjonistyczny (choć ten pierwszy nie wygasł). Godzenie judaizmu z wymogami współczesnego świata zaowocowało powstaniem judaizmu reformowanego oraz tzw. neoortodoksji. Tragedia Holocaustu stanowiła dla myśli żydowskiej zagadkę: jest on traktowany jako kara Boża za grzechy (m. in. R. Joel Teitelbaum), "zaćmienie" Boga lub odwrócenie jego twarzy (Martin Buber, Eliezer Berkowitz), przejaw niemocy Bożej (Emil Fackenheim), dowód na nieistnienie Boga (Richard Rubinstein), przejaw śmierci Boga skłaniający do buntu (Elie Wiesel). Temat ten ściśle wiąże się z interpretacją religijną powstania państwa Izrael. Myśl żydowska oscyluje między interpretacjami mesjanistycznymi (grupa Gusz Emunim, Menachem Schneerson) skłaniającymi do negacji praw Palestyńczyków, a katastroficznymi widzącymi w syjonizmie i samowolnym powołaniu państwa żydowskiego wyzwania rzuconemu Bogu (grupa Neturei Karta). Większość jednak przedstawicieli myśli żydowskiej przejawia pragmatyczny i umiarkowany stosunek do tego problemu, choć podkreśla jej religijne znaczenie (Joseph Soloveitchik).