Witaminy

WITAMINY ? substancje katalizujące rozmaite przemiany w ustroju , zbliżone w swych właściwościach do enzymów i hormonów. Pochodzą głównie z pożywienia , niektóre syntetyzowane są przez bakterie przewodu pokarmowego.

Dzieli się je na dwie grupy : rozpuszczalne w wodzie (grupa witamin B , wit. C , H , P , PP i kwas foliowy) i rozpuszczalne w tłuszczach (A,D,E,K). Z punktu widzenia chemicznego witaminy należą do różnych grup związków organicznych, a jedynie ich znaczenie dla organizmów żywych pozwala opisywać je pod wspólną nazwą. Z tego też powodu tradycyjnie witaminy dzieli się na:

* rozpuszczalne w wodzie - witamina C (kwas askorbinowy)
- witamina B1 (tiamina) - witamina B2 (ryboflawina)
- witamina B3 (niacyna, witamina PP, kwas nikotynowy, amid kwasu nikotynowego))
- witamina B5 (kwas pantotenowy)
- Witamina B7 (biotyna)
- witamina B6 (pirydoksyna, pirydoksal,adermina)
- witamina B11 (kwas foliowy)
- witamina B12 (cyjanokobalamina)
- Witamina P (mieszanina pochodnych flawonoidowych np. hesperydyna, rutyna)

* rozpuszczalne w tłuszczach
- Witamina A (retinol i jego pochodne) - Witamina D (cholekalcyferol i pochodne)
- Witamina E (tokoferol)
- Witamina K (fitochinon)

Witamina A (retinol, akseroftol, alkohol diterpenowy, substancja oleista), rozpuszczalna w tłuszczach. Stosowana w kosmetykach jako preparat przeciwzmarszczkowy i do skóry zniszczonej przez słońce, polecana jest do pielęgnacji cery suchej, zmiękcza naskórek, zmniejsza rogowacenie naskórka, poprawia koloryt skóry, działa przeciw nowotworowo, chroni skórę przed promieniami UV, zwiększa zawartość kolagenu w skórze właściwej, osłabia przebarwienia na skórze. Powstaje w przewodzie pokarmowym z prowitamin (karotenów), które zawarte są np. w marchwi, pomidorach i papryce. Witamina A w stanie gotowym znajduje się głównie w tranie rybim, wątrobie, mleku, maśle, żółtkach jaj, owocach dzikiej róży.Jest niezbędna do prawidłowego wzrostu i rozwoju nabłonka, podwyższa odporność błon śluzowych, odgrywa ważną rolę w adaptowaniu wzroku do widzenia przy słabym oświetleniu. Niedobór lub brak witaminy A objawia się niedowidzeniem o zmierzchu (tzw. kurza ślepota), pieczeniem spojówek oczu na skutek ich wysychania i rogowacenia, a w cięższych stanach rozmiękaniem rogówki i jej owrzodzeniami, ponadto rogowaceniem skóry i wypadaniem włosów. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę A wynosi ok. 1-2,5 mg.

Witamina B1 (tiamina, aneuryna), substancja rozpuszczalna w wodzie. Bierze udział w przemianie węglowodanów i tłuszczów w ustroju. Rozkłada się pod wpływem wysokiej temperatury i enzymów utleniających. Odżywia włosy i skórę, wykorzystywana jest do produkcji maseczek, toników, szamponów i odżywek, w dermatologi stosowana do leczenia czyraków i zmian alergicznych na skórze, w łojotoku, w łysieniu i w trądziku. Organizm ludzki nie potrafi jej magazynować i cały czas musi być ona dostarczana z zewnątrz. Znajduje się w dużych ilościach w ziarnach zboża, w mięsie, drożdżach, orzechach, żółtkach jaj i nasionach roślin strączkowych. Jest także syntetyzowana w przewodzie pokarmowym człowieka przez bakterie. Niedobór witaminy B1 może wystąpić w przebiegu długotrwałych chorób: biegunek, chorób gorączkowych, chorób wątroby, przy nadczynności gruczołu tarczowego, w alkoholizmie lub też przy jednostronnym odżywianiu. Ostrą postać awitaminozy B1, zwaną beri-beri, spotyka się w stanach głodowych oraz u dzieci odżywianych np. samym ryżem. Cechuje się ona głównie dolegliwościami neurastenicznymi (neurastenia), zaburzeniami czucia, osłabieniem mięśni kończyn dolnych, uogólnionymi obrzękami i przesiękami do jam ciała. Witaminę B1 stosuje się w dużych dawkach jako lek przeciwko zapaleniu nerwów. Dzienne zapotrzebowanie na tę witaminę wynosi ok. 2 mg.

Witamina B2 (ryboflamina) Role w organizmie - ryboflawina bierze udział w procesach utleniania i redukcji, współdziała w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, współuczestniczy z witaminą A w prawidłowym funkcjonowaniu błon śluzowych, dróg oddechowych, śluzówki przewodu pokarmowego, nabłonka naczyń krwionośnych i skóry, uczestniczy w przemianach aminokwasów i lipidów, odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu narządu wzroku. Skutki niedoboru - opóźnienie wzrostu, uszkodzenie gałek ocznych i rogówki, pogorszenie ostrości wzroku, światłowstręt, łzawienie, łatwe męczenie się oczu i około rogówkowe wrastanie naczyń, swędzenie w okolicy ujścia pochwy, wypadanie włosów, kłopoty z koncentracją, zawroty głowy, bezsenność, zaburzenia oddechowe, obrzmienie lub pękanie błony śluzowej jamy ustnej, zapalenie czerwieni warg, języka lub błon śluzowych, pleśniawki, zajady jamy ustnej, łojotok, pelagra, choroby układu nerwowego, dystrofie mięśni, łuszczące się okolice nosa i ust, czoło i uszy. Skutki nadmiaru - nadmiar witaminy B2 może powodować nudności i wymioty. Źródła występowania - występuje w wątrobie, chudych serach, migdałach, grzybach, dziczyźnie, jajach, zielonych częściach warzyw, łososiu, pstrągu, makreli, pełnoziarnistym pieczywie, małżach, fasoli, grochu, soi, mleku, jogurcie, kefirze, maślance, drożdżach i orzechach włoskich, a także w różnych rodzajach mięs. Zapotrzebowanie - około 1,5 mg na dobę.

Witamina B6 (pirodyksyna) Rola w organizmie: Witamina B6 bierze udział w przemianie aminokwasów, ułatwia ich rozkład, przemianę tłuszczów i węglowodanów, umożliwia magazynowanie energii, uczestniczy w tworzeniu enzymów, hormonów, hemoglobiny, uczestniczy w powstawaniu prostaglandyn, ma wpływ na ciśnienie krwi, skurcze mięśni, pracę serca, prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, zwiększa odporność organizmu, łagodzi skutki uboczne leków, wspomaga leczenie nerek, zmniejsza nadmierne wydalanie kwasu szczawiowego z moczem, zapobiega tworzeniu się kamieni nerkowych, pomaga zwalczać ból i zesztywnienia nadgarstka i dłoni, łagodzi objawy tzw. napięcia przedmiesiączkowego, a więc depresji, drażliwości, bolesności piersi, bólów głowy. Wspomaga leczenie łojotokowego zapalenia skóry, wypadania włosów, zapalenia warg i języka. Skutki niedoboru: Niedobór witaminy B6 może powodować nieprawidłowości w układzie nerwowym: drgawki, depresja, apatia, bezsenność, ogólne pogorszenie samopoczucia, obniżenie sprawności procesów myślowych, zapalenia nerwów, zmniejszona odporność na infekcje, stany zapalne skóry: łojotokowe zmiany na twarzy, podrażnienie języka, błon śluzowych jamy ustnej, niedokrwistość, kamica nerkowa, zmęczenie, nudności, odruchy wymiotne, zaburzenia w funkcjonowaniu mięśnia sercowego, zwiększenie ryzyka powstawania nowotworów, u dzieci - opóźnienia umysłowe, nieprawidłowości w budowie kości oraz objawy padaczkowe, drażliwość. Skutki nadmiaru: Witamina B6 jest toksyczna; nadmiar powoduje zaburzenia układu nerwowego: brak koordynacji mięśni, zwyrodnienia tkanki nerwowej, słabość mięśni, niepewny chód, uczucie mrowienia, a także wpływa niekorzystnie na obecność aminokwasów we krwi. Zmiany te ustępują wraz z zaprzestaniem nadmiernej suplementacji witaminą B6. Należy podkreślić, że podobnych skutków ubocznych nie zaobserwowano przy pozyskiwaniu witaminy B6 z pokarmu. Maksymalna dawka dzienna dla osób dorosłych, która została uznana za bezpieczną, wynosi 100 mg. Źródła w pożywieniu: Główne źródła witaminy B6 w pożywieniu to mięso, ryby, drób, jajka, mleko, drożdże, warzywa (kapusta, groszek zielony, kalafior, marchew, szpinak, ziemniaki, fasola), zboża (kiełki pszenicy), soja, orzeszki ziemne, orzechy włoskie, pestki dyni, banany. Zapotrzebowanie dorosłego człowieka na witaminę B6 wynosi około 2 mg na dobę.

Witamina B12 (kobalamina), cyjanokobalamina, witamina z grupy B, rozpuszczalna w wodzie. Cząsteczka jej składa się z pierścienia porfirynowego zawierającego m.in. jon kobaltowy i rybozę. W organizmie bierze udział w syntezie aminokwasów i kwasów nukleinowych, pobudzając wzrost komórek i przyczyniając się do tworzenia i dojrzewania erytrocytów, a także leukocytów. Pełni ponadto funkcje koenzymu w przemianie kwasów organicznych, np. bursztynowego i metylojabłkowego. Wpływa na regenerację czerwonych ciałek krwi, zwalcza uczucie zmęczenia, reguluje metabolizm komórek. Witamina B12 nie jest syntezowana ani przez zwierzęta, ani przez rośliny wyższe, ale tylko przez bakterie, jest witaminą zarówno dla zwierząt, jak i roślin. Głównym jej źródłem są produkty zwierzęce, zwłaszcza wątroba i mleko. W niewielkim stopniu jest tworzona przez bakterie w przewodzie pokarmowym, skąd jest wchłaniana tylko w obecności tzw. czynnika krwiotwórczego wewnętrznego. Niedobór w. B12 powoduje niedokrwistość złośliwą. Stosuje się ją w leczeniu leukopenii, niedokrwistości toksycznych, zapalenia wielonerwowego i schorzeń wątroby. Prawdopodobnie zapotrzebowanie dzienne człowieka na tę witaminę wynosi ok. 0,002 mg.

Witamina B6 (pirydoksyna, adermina, pirydoksal, pirydoksamina), substancja rozpuszczalna w wodzie, odporna na wysoką temperaturę. Bierze udział w procesach syntez komórkowych układu krwiotwórczego, układu nerwowego i skóry. Wspomaga leczenie łojotokowego zapalenia skóry, wypadania włosów, zapalenia warg i języka. Jest zawarta w różnych pokarmach, m.in. w mięsie, jarzynach, ikrze dorsza. Jej niedobór występuje tylko wyjątkowo, np. u małych dzieci karmionych sztucznymi odżywkami oraz u alkoholików, objawia się u dorosłych zmianami na odsłoniętej skórze kończyn przypominającymi pelagrę, zminy łojotokowe skóry oraz zapaleniem warg i języka. Niekiedy spotyka się niedokrwistość niedobarwliwą, oporną na leczenie preparatami żelaza, natomiast ustępującą pod wpływem dużych dawek w. B6. Dzienne zapotrzebowanie na w. B6 wynosi ok. 2 mg. Witamina B2 (ryboflawina, laktoflawina, owoflawina), witamina z grupy B, rozpuszczalna w wodzie, żółty barwnik występujący zarówno u roślin, jak i u zwierząt. W organizmie człowieka wchodzi w skład mononukleotydu flawinowego (FMN) i dinukleotydu flawino-adeninowego (FAD) - koenzymów wchodzących w skład enzymów (oksydoreduktaz), które biorą udział w przemianie glukozy i aminokwasów w procesach utleniania komórkowego. Odgrywa również ważną rolę w biochemicznych przemianach w siatkówce oka. Stosowana jest w leczeniu zajadów, trądzika, schorzeń łojotokowych, zapobiega wypadaniu włosów, opóźnia powstawanie zmarszczek. Nie rozkłada się w czasie gotowania, traci aktywność pod wpływem światła. Witamina B2 znajduje się w drożdżach, wątrobie, mleku, jajach oraz w jarzynach. Jej niedobór powoduje :zajady, pękanie kącików ust, przekrwione oczy, wypadanie włosów, zawroty głowy, łojotok, zmiany w obrębie rogówki i jamy ustnej, światłowstręt i zahamowanie wzrostu. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na w. B2 wynosi ok. 1-2 mg. Stosowana jest w leczeniu hipo- i awitaminozy oraz niektórych typów niedokrwistości.

Witamina C (kwas askorbinowy), witamina rozpuszczalna w wodzie, odgrywająca dużą rolę w utlenianiu komórkowym, zwłaszcza w utlenianiu tyrozyny i w procesach redukcji. Ma działanie przeciwrodnikowe, wspomaga syntezę kolagenu, chroni przed promieniami UVa i UVb, wzmacnia ściany naczyń krwionośnych i błon komórkowych, przeciwdziała teleagiektazjom, przyspiesza gojenie ran, stosowana jest do preparatów kosmetycznych do usuwania ropnych zapaleń skóry, przebarwień skóry i stanów alergicznych. Wzmaga odporność organizmu, jest niezbędna do utrzymania prawidłowego stanu tkanki łącznej, m.in. włosowatych naczyń krwionośnych. Ułatwia wchłanianie żelaza. Jej niedobór powoduje szkorbut. Większość zwierząt posiada zdolność wytwarzania w organizmie witaminy C, człowiek, małpy i świnki morskie muszą ją pobierać z pokarmem. Witamina C jest substancją nietrwałą, rozkładającą się częściowo w czasie gotowania, toteż najlepszym jej źródłem są surowe owoce, surowe warzywa i wątroba. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę C wynosi 75-100 mg.

Witamina D (kalcyferol), witamina rozpuszczalna w tłuszczach. Występuje w organizmie w postaci tzw. prowitamin (D2, D3, D4, D5), będących pochodnymi cholesterolu, i pod wpływem promieniowania ultrafioletowego przekształca się we właściwą witaminę. Reguluje gospodarkę wapniową i fosforową organizmu przez ułatwianie wchłaniania i obniżanie wydalania wapnia i fosforu z moczem. Witamina D znajduje się w tranie rybim, mleku, jajach, a jej prowitaminy w drożdżach, nowalijkach i tkankach zwierzęcych. Jej niedobór powoduje krzywicę, utratę zębów, łamliwość kości, natomiast nadmierne dawki wywołują stan hiperkalcemii i odkładanie wapnia w tkankach miękkich. Dawka dzienna witaminy D zależna jest od wieku i wskazań lekarza.

Witamina E (tokoferol), witamina rozpuszczalna w tłuszczach, antyutleniacz (chroni komórki organizmu przed samoutlenianiem), odgrywa pewną rolę w przenoszeniu elektronów w utlenianiu biologicznym (komórkowym). U niektórych zwierząt (np. u szczurów) zapobiega bezpłodności - przy jej braku w pożywieniu u samców następuje zwyrodnienie jąder, a samice nie mogą donosić płodu (nie wykazano jednak, czy wpływa na płodność u ludzi, choć wydaje się to możliwe). Ma działanie przeciw rodnikowe, zapobiega przedwczesnemu starzeniu się skóry (witamina młodości), chroni przez promieniowaniami UV, wspomaga działanie innych witamin, wpływa na porost włosów. Uodparnia na fotoalergie, wspomaga ukrwienie tkanki łącznej skóry i błon śluzowych, stosowana jest w leczeniu trądziku, chorób włosów i paznokci, owrzodzeniach, ma szerokie zastosowanie w maseczkach, kremach, balsamach, szczególnie polecana jest do cery z objawami starzenia się, wrażliwej i suchej. Niedobór witaminy E powoduje postępujące osłabienie i paraliż mięśni, przypuszczalnie wskutek degeneracji nerwów. Witamina E występuje w kiełkach nasion pszenicy, sałacie, warzywach, mleku, mięsie i jajach, prawdopodobnie wytwarzana jest też przez florę bakteryjną jelit. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę E wynosi 10-30 mg.

Witamina F (niezbędne, nienasycone kwasy tłuszczowe) charakteryzuje się korzystnym działaniem na skórę ponieważ działa przeciwalergicznie, przeciwzapalnie, hamuje procesy utraty wody, opóźnia procesy rogowacenia naskórka, bierze udział w produkcji sebum, łatwo się wchłania. Jest preparatem stosowanym do pielęgnacji skóry niemowlaków, stosowana przy oparzeniach, podrażnieniach skórnych. Zespół nienasyconych kwasów tłuszczowych (linolowego, linolenowego i arachidowego). Występuje głównie w olejach roślinnych. U zwierząt pobudza wzrost. Wpływa na prawidłowy stan skóry i włosów. Nie stwierdzono niedoborów witaminy F u ludzi.

Witamina H (biotyna), witamina z grupy B, rozpuszczalna w wodzie. Odgrywa rolę przenośnika dwutlenku węgla w różnych procesach przemiany materii. Wytwarzana jest przez bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym. Znajduje się również m.in. w wątrobie, żółtkach jaj, kapuście. Niedobór witaminy H występuje głównie przy zniszczeniu flory bakteryjnej w jelitach, np. po leczeniu antybiotykami. Objawia się on zanikiem brodawek języka, zmianami zapalnymi skóry z drobnym łuszczeniem się naskórka (łupież), ogólnym osłabieniem, utratą łaknienia. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminy H wynosi 0,1-0,3 mg.

Witamina K (filochinon, pochodna naftochinonu), rozpuszczalna w tłuszczach. Jest niezbędna do syntezy czynników krzepnięcia w wątrobie, przede wszystkim protrombiny. Znajduje się m.in. w szpinaku, kapuście, wątrobie. Dla człowieka źródłem witaminy K jest flora bakteryjna jelit, skąd przy obecności kwasów żółciowych jest wchłaniana do krwi i wychwytywana w wątrobie. Niedobór witaminy K występuje najczęściej przy zniszczeniu flory bakteryjnej w jelitach w czasie leczenia antybiotykami lub sulfonamidami oraz przy zaburzeniach wchłaniania witaminy K z jelit na skutek braku w nich żółci (kwasów żółciowych). Objawem niedoboru jest opóźnienie krzepnięcia krwi i skaza krwotoczna z krwawieniami w różnych narządach i tkankach. Skaza taka towarzyszy dość często mechanicznej żółtaczce. Dawka dzienna witaminy K wynosi 1 mg.

Kwas foliowy, złożony związek występujący w liściach (np. szpinak warzywny) i drożdżach, składnik witaminy B-kompleks (witamina B11). Jest też produkowany przez bakterie m.in. florę jelitową. Ma działanie krwiotwórcze, dlatego jest stosowana w niektórych typach niedokrwistości(niedokrwistość złośliwa), a poza tym w leczeniu biegunki tłuszczowej. Niedobór kwasu foliowego powoduje zahamowanie syntezy kwasów nukleinowych, wzrostu tkanek i organizmu, a także wypadanie włosów i powstawanie ognisk martwicy w mięśniach. Kwas foliowy i jego pochodne są koenzymami w reakcjach przenoszenia grup jednowęglowych pomiędzy związkami chemicznymi.

Witamina P (rutyna, rutozyd), jedna z trzech witamin (C, K, P), które odgrywają ważną rolę w zapewnieniu prawidłowej hemostazy. Działa synergistycznie z witaminą C w uszczelnianiu naczyń krwionośnych. Zawarta jest w owocach i jarzynach. Niedobór witaminy P objawia się kruchością naczyń krwionośnych, skłonnością do krwawych wybroczyn i wytwarzania się obrzęków.

Witamina PP (niacyna, amid kwasu nikotynowego, nikotynamid), substancja rozpuszczalna w wodzie, odporna na działanie temperatury i tlenu. Witamina z grupy B. Bierze udział w procesach utleniania komórkowego oraz w przemianie węglowodanów, tłuszczów i białek. W warunkach naturalnych występuje w wątrobie, w pełnoziarnistym chlebie, mleku, jajach, świeżych jarzynach. Niedobór witaminy PP powoduje swoisty zespół objawów zwany pelagrą. Dawka dzienna witaminy PP wynosi 15-35 mg.