Opieka nad chorym

Zarówno nagłe zachorowania, jak i przebyte operacje lub doznane w wyniku wypadków urazy, a także choroby przewlekłe mogą spowodować konieczność dłuższego leżenia w łóżku (kilka czy kilkanaście tygodni, a nawet dłużej) i roztoczenia nad chorym opieki. Każde obrażenie i każda choroba objawiają się w odmienny sposób, różna jest przy tym psychika chorych i różne ich potrzeby. Jednak większość zabiegów i czynności pielęgnacyjnych stosuje się wobec wszystkich chorych bez różnicy.
KONTROLA CZYNNOŚCI ŻYCIOWYCH
Zawsze w razie choroby należy zasięgnąć porady lekarza, a nie leczyć na własną rękę. Przy wystąpieniu ostrych objawów zagrażających życiu trzeba wezwać pogotowie ratunkowe, w innych przypadkach zaś zamówić wizytę lekarza do domu.

Tętno i oddech pozwalają ocenić przebieg zasadniczych czynności życiowych: pracy serca i wymiany gazowej zachodzącej w ustroju. Obserwacja ta odgrywa ważną rolę w ocenie stanu chorego, pozwala na wyciągnięcie wniosków o pracy najważniejszych narządów i układów ustroju, jak serce, krążenie i oddychanie.

WSPARCIE PSYCHICZNE

Chory może być niespokojny i przerażony swoją sytuacją zdrowotną, a czasem perspektywą spędzenia dłuższego czasu, nawet niekiedy reszty życia w łóżku. Mogą się pojawić lęki i stany depresyjne. Skupienie uwagi na sobie może spowodować silne przeżywanie cierpienia. Pojawiają się pytania: „Dlaczego przytrafiło się to właśnie mnie?", a rozdrażnienie znajduje ujście w zachowaniu się wobec osoby pielęgnującej. W takim przypadku trzeba wysłuchać i przyjąć ze spokojem nawet wybuch nieuzasadnionego gniewu. Nie wolno dopuścić do tego, aby chory rozmyślał i użalał się nad swoim stanem. Trzeba mu pomóc uwierzyć, że może być lepiej i tak będzie, jeżeli on będzie tego naprawdę chciał i współpracował z lekarzem.
Chory pragnie czuć się bezpiecznie, chce wiedzieć, że jest w dobrych rękach. Pożądaną atmosferę zaufania i bezpieczeństwa można stworzyć, panując nad sobą i sytuacją, postępując spokojnie i konsekwentnie. Z chorym trzeba się obchodzić delikatnie, ale stanowczo, rozmawiać ciepło i serdecznie, wspierając go swoją obecnością, chęcią pomocy i zaangażowanym działaniem.
POMIESZCZENIE DLA CHOREGO, JEGO URZĄDZENIE I WYPOSAŻENIE W SPRZĘT MEDYCZNO-SANITARNY
Liczne urazy lub choroby stwarzają potrzebę przystosowania pokoju do długotrwałego pielęgnowania chorego. Mogą pojawić się związane z tym pewne trudności.
Do niezbędnych przedmiotów stanowiących wyposażenie pokoju chorego należy przede wszystkim łóżko, najlepiej z ruchomą ramą pod głowę. Jest lepsze od tapczanu czy kanapy, gdyż ułatwia pielęgnację. Poziom krawędzi łóżka należy podnieść do wysokości około 65 cm od ziemi, aby pielęgnując chorego, nie nadwerężyć sobie kręgosłupa. Łóżko chorego należy dodatkowo wyposażyć w nieprzemakalne prześcieradło chłonące wilgoć, podkład gumowy, podkład tkaninowy, dwie poduszki i Jasiek.
Obok łóżka powinna stać szafka lub stolik na osobiste rzeczy chorego. Wskazane jest zainstalowanie dzwonka, domofonu lub innej sygnalizacji, aby można było przyjść na jego wezwanie. Oświetlenie nie powinno oślepiać, najlepiej jeżeli światło będzie padać zza pleców chorego. Niezależnie od tego w pomieszczeniu powinna być lampka nocna. Chorzy często życzą sobie, aby w nocy paliło się światło.
Należy pamiętać o przyzwyczajeniach chorego, jego przywiązaniu do pewnych przedmiotów pamiątkowych, kwiatów, zdjęć, obrazów kultu religijnego i nie zmieniać tego.
Nie można zapominać o zapewnieniu choremu kontaktu ze światem. Prasa, radio i telewizja pozwolą uniknąć izolacji i osamotnienia, a książki czy ulubione kasety magnetofonowe czy magnetowidowe dostarczą rozrywki.
W pokoju powinien się znaleźć sprzęt medyczno-sanitamy niezbędny do pielęgnacji chorego, jak: pesety, worki gumowe, irygator, kaczka, basen, miseczka nerkowa, krążki gumowe, drabinka sznurkowa lub lejce, podpórki pod stopy itp. Materiały opatrunkowe i leki zalecane przez lekarza powinny mieć stałe miejsce.
Pokój chorego powinien być odpowiednio nasłoneczniony. W pomieszczeniu powinna być utrzymywana stała wilgotność powietrza oraz temperatura w granicach 18—20C. W czasie wietrzenia prąd powietrza nie może być skierowany wprost na chorego. W długotrwałym leczeniu sprawa wietrzenia, ogrzewania i sprzątania może okazać się szczególnie ważnym elementem opieki na chorym.

OBSERWACJA CHOREGO
W czasie trwania choroby należy osobę chorą obserwować, aby znać jej samopoczucie, dolegliwości, temperaturę, tętno, oddech, wygląd skóry, wiedzieć, jak śpi (spokojnie czy nie), czy ma nudności, kaszel, jak reaguje na leki, czyjej stan poprawia się, czy ustępują objawy chorobowe.
U obłożnie chorego obserwuje się tętno i oddech, a także ciepłotę ciała, wygląd skóry, oczy i wydaliny.
Do codziennych czynności osoby pielęgnującej należy pomiar temperatury ciała. Temperaturę można mierzyć pod pachą (przez 10 min), w ustach, pod językiem (8 min) lub w odbycie (w kiszce stolcowej przez 3 min). Za prawidłową temperaturę mierzoną pod pachą przyjmuje się temperaturę od 36C do 37C. Ciepłotę poniżej 36C uważa się za obniżoną, między 37C a 38C nazywa się stanem podgorączkowym, a powyżej 38C gorączką. Najniższa temperatura jest nocą, około północy, najwyższa późnym popołudniem. Pomiaru dokonuje się o stałych porach, a wynik nanosi na kartę temperatury chorego.
Tętno mierzy się opuszkami prawej ręki na tętnicy promieniowej (kciuk nie obejmuje nadgarstka). Opuszki przykłada się między kością promieniową a wiązką ścięgien zginaczy, uciskając nieco mocniej aż do wyczucia tętna. Przedramię chorego powinno leżeć swobodnie na kołdrze (lub na stole).
Należy sprawdzać szybkość tętna, napięcie (czyli wyczuwalność tętna), czy jest dobrze, słabo, bardzo słabo napięte lub nitkowate oraz rytmiczność, a więc czy uderza zawsze z tą samą siłą i czy przerwy między uderzeniami są jednakowe. Tętno może być miarowe lub niemiarowe. Jeśli jest niemiarowe, mówi się o arytmii. Pomiar wykonuje się przez minutę.
Szybkość tętna, czyli liczba uderzeń na minutę powinna wynosić: u dorosłych 80-100/min; u starców może być wolniejsze i wynosić 80—60/min;
u dzieci zwykle jest szybkie i wynosi najmniej 100/min.
Istotną rolę w przebiegu leczenia odgrywa również kontrola i regulacja ciśnienia tętniczego krwi. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia za prawidłowe przyjmuje się wartości ciśnienia nie przekraczające 140/90 mm Hg w wieku średnim i młodym lub 160/95 mm Hg u osób po 60 roku życia. Ciśnienie przekraczające podane wartości określa się jako nadciśnienie.
Obserwacja oddechu polega w zasadzie na rejestrowaniu jego częstotliwości, głębokości i rytmiczności. W warunkach normalnych wdech, wydech i następująca przerwa po nich przebiegają rytmicznie, miarowo, cicho i bez wysiłku. Zaburzenia oddechowe mogą niejednokrotnie wskazywać na rodzaj schorzenia.
Oddech charczący, głęboki, przez otwarte usta, z odchyleniem głowy do tyłu wskazuje, że oddychanie jest utrudnione przez ślinotok, śluz, krew lub wymioty. Oddech utrudniony (chory łapie powietrze) występuje przy niewydolności krążeniowo-oddechowej. Oddech nierównomierny, raz głośny i głęboki, później szybki i powierzchowny może wystąpić przy zatruciach, niewydolności serca lub uszkodzeniu mózgu. Oddech „goniącego psa" może wystąpić w cukrzycy. Powietrze wydechowe może mieć wówczas zapach acetonu.
Przyspieszenie oddechu powyżej 40/min lub zwolnienie poniżej 8/min jest objawem alarmującym, ponieważ może prowadzić do niedotlenienia mózgu. Prawidłowa częstość oddechu wynosi: u noworodka - 40/min; u dzieci 25-30/min; u młodzieży około 20/min; u osób starszych około 20/min.
Wygląd skóry może sugerować schorzenia pewnych narządów. Należy zwracać uwagę na kolor skóry (blada, różowa, sina, żółta), warg, małżowin usznych, opuszek palców i paznokci. Istotna jest również wilgotność i elastyczność skóry. Ważne jest też, czy skóra jest spocona czy sucha.
Bardzo istotne znaczenie w przebiegu zdrowienia i wykryciu wszelkich nieprawidłowości ma obserwacja wydalin. Należą do nich plwocina, wymiociny, mocz i kał.
Plwocina to śluz pochodzący z oskrzeli lub z krtani i nosa. Chory powinien odpluwać plwocinę do specjalnego ciemnego i zakręcanego słoiczka zawierającego roztwór odkażający. Obserwuje się wtedy ilość, konsystencję i zabarwienie plwociny oraz częstotliwość jej odkrztuszania. Bardzo niebezpieczna jest plwocina podbarwiona krwią.
Prawidłowa obserwacja wymiocin pod względem ich wyglądu, zapachu i ilości jest bardzo ważna dla rozpoznania choroby przez lekarza. Osoba pielęgnująca powinna przekazać swoje spostrzeżenia o częstotliwości i charakterze wymiotów lekarzowi.
Mocz jest kolejną wydaliną podlegającą obserwacji. Trzeba zwracać uwagę na ilość moczu, częstotliwość i przebieg jego oddawania, a także na przejrzystość i barwę. Zmętnienie może powstać na skutek pojawienia się np. krwinek, białka, bakterii, wytrąconych soli mineralnych i z reguły świadczy o stanie zapalnym nerek. Mocz zabarwiony krwią może wskazywać na zapalenie lub uszkodzenie dróg moczowych. Z kolei mocz ciemny, pienisty z reguły występuje przy żółtaczce.
Podobnej obserwacji podlega kał. Zmiany w barwie, formie i konsystencji kału oraz liczby wypróżnień mogą wskazywać na pewne schorzenia.
Wszystkie informacje dotyczące obserwacji chorego trzeba notować i przekazać lekarzowi.
WYKONYWANIE ZALECEŃ LEKARZA
Niewłaściwe podawanie leku może choremu zaszkodzić. Aby tego uniknąć, należy ściśle notować i przestrzegać zaleceń lekarza. Należą do nich przede wszystkim: czas podawania leku (na czczo, przed lub po jedzeniu), częstotliwość (co ile godzin), sposób jego podawania, dokładne odmierzenie dawki, zwłaszcza gdy jest w płynie. Leki należy podawać w pewnych odstępach czasowych. Uniknie się wówczas powstawania niebezpiecznej mieszaniny w żołądku. Zawsze należy przestrzegać terminu ważności leków.
Lekarz może również zalecić pewne ćwiczenia, kąpiele, masaże, okłady lub kompresy, które należy wykonywać regularnie.
Leki, zwłaszcza silnie działające, powinny być dobrze zabezpieczone przed osobami postronnymi i chorym, aby w chwili depresji i załamania nie stały się przyczyną tragedii.

OPIEKA PIELĘGNACYJNO-HIGIENICZNA
Do zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych u obłożnie chorego należą: mycie całego ciała, dbałość o higienę jamy ustnej, mycie i czesanie włosów, przycinanie paznokci, a także kąpiel higieniczna w wannie oraz stosowanie różnych zabiegów.
Mycie ciała rozpoczyna się od oczu, nosa, twarzy, uszu i wysuszenia ich ręcznikiem. Następnie myje się ręce (całą kończynę), klatkę piersiową, plecy i pośladki. Po zmianie wody myje się krocze i nogi od uda po palce stopy. Miejsca w dołku pachowym, w pachwinach oraz w fałdach skórnych po dokładnym osuszeniu przysypuje się talkiem.
Higiena jamy ustnej polega na myciu zębów lub protez zębowych i powinna być wykonywana po każdym posiłku.
Do czynności pielęgnacyjno-higienicznych należą również: zmiana bielizny osobistej i pościelowej chorego, prześcielanie łóżka, pomoc w posługiwaniu się basenem lub kaczką oraz zmiana podkładów lub pieluch w przypadku nieotrzymania moczu i stolca.

ZAPOBIEGANIE ODPARZENIOM I ODLEŻYNOM

Chory, unieruchomiony miesiącami w łóżku, jest narażony na wtórne choroby nabyte wskutek leżenia. Są to odleżyny, odparzenia, zakrzepy w żyłach, zapalenie płuc i zesztywnienie stawów.
Niedostatecznie dotlenione tkanki na skutek nadmiernego ucisku mogą ulec martwicy. Odleżyny mogą powstać w każdym obciążonym punkcie ciała, niedostatecznie chronionym warstwą mięśni. Podczas leżenia na wznak szczególnie narażone na ucisk są potylica, łopatki, łokcie, okolice krawędzi miednicy i kości ogonowej, pięty i paluchy. Powstawaniu owrzodzeń odleżynowych dodatkowo sprzyja niedbałe przygotowanie posłania, wychudzenie lub nadwaga, wilgoć (spowodowana przez pot lub mocz) oraz ograniczona możność poruszania się.
Odleżynom można zapobiegać, stosując zmianę ułożenia (co 2 godz.), dokładne mycie i osuszanie ciała, nacieranie roztworami alkoholowymi miejsc narażonych na ucisk, i oklepywanie. Pomocne staje się również stosowanie wałków pod kolana i kark, nałokietników i napiętników wykonanych z owczej skóry, nadmuchiwanych opasek na kończyny oraz poduszki wodnej.
Odparzenia powstają w miejscach stykania się i ocierania o siebie powierzchni ciała. Najczęściej występują pod pachami, w pachwinach, w fałdach powłok brzusznych. Zaczynają się zaczerwieniem, obrzękiem i bólem. Skóra staje się wilgotna, bolesna i sącząca. Do odparzeń najczęściej dochodzi u dzieci i ludzi otyłych.
Odparzeniom zapobiega się, przestrzegając higieny osobistej chorego, a zwłaszcza dokładnego osuszenia skóry i posypania pudrem miejsc szczególnie na nie narażonych.
Zapaleniu płuc można zapobiegać, nakłaniając obłożnie chorego do głębokich oddechów lub dając mu do nadmuchiwania woreczki lub baloniki, stosując częste oklepywanie i nacieranie klatki piersiowej i pleców niskoprocentowym spirytusem, wódką, wodą z octem lub wodą kolońską. Zabieg zawsze kończy się natalkowaniem skóry. Również ważne jest częste sadzanie chorego w łóżku.
Wytworzenie się zakrzepu można uniknąć, wykonując odpowiednie ćwiczenia nóg, wysokie ich ułożenie, stosując masaż od palców do pachwiny, zakładając specjalne pończochy lub opaski elastyczne.
Zesztywnieniu stawów zapobiega się, stosując ćwiczenia oraz fizykoterapię, np. kąpiele w wodzie o zmiennej temperaturze lub hydro-masaże. Podpórka pod stopy i prawidłowe ich ułożenie zapobiegnie powstawaniu końskiej (szpotawej) stopy.

DIETA

Prawidłowe odżywianie jest jednym z najistotniejszych czynników warunkujących zdrowie. W prawidłowym żywieniu chorego ważne jest przestrzeganie określonej ilości pokarmu i liczby posiłków. Organizmowi należy dostarczyć odpowiedniej ilości białka zwierzęcego, szczególnie w postaci mięsa, mleka i twarogu, oraz witamin i soli mineralnych w sokach, owocach i jarzynach.
Dieta ogólna jest stosowana przez wszystkich domowników. Dietę lekkostrawną stosuje się w wielu schorzeniach. Unika się w niej potraw powodujących wzdęcia i niestrawność. Częścią postępowania leczniczego jest natomiast dieta dla chorych, opracowana przez dietetyka. Może być ścisła, płynna lub półpłynna.
Warunkiem osiągnięcia dobrych wyników w leczeniu dietetycznym jest ścisłe i konsekwentne przestrzeganie diety przez odpowiednio długi okres.
Dzienna dawka kaloryczna chorego (dorosłego) wynosi 1500-2000 Kcal. Niezbędnej organizmowi energii dostarczają węglowodany, tłuszcze i białka. Udział tych składników w pokryciu potrzeb energetycznych dla diety normalnej powinien wynosić: węglowodany — 55—60%, tłuszcze — około 30% oraz białka — 12%.

REHABILITACJA ZDROWOTNA

Długotrwała bezczynność mięśni spowodowana leżeniem chorego w łóżku, a nawet unieruchomieniem gipsowym u człowieka zdrowego, powoduje powstanie zaników mięśniowych. Mięsień nie używany traci swoje napięcie, staje się cieńszy i słabszy. Rehabilitacja, czyli leczenie ograniczające niekorzystne skutki choroby, dotyczy głównie osób, u których choroba doprowadziła do ograniczenia sprawności lub wywołała kalectwo.
Zadaniem osoby pielęgnującej jest pomoc w wykonaniu wszechstronnych oraz specjalnych ćwiczeń, utrzymujących w sprawności i wzmacniających określone grupy mięśni. Służą temu tzw. ćwiczenia izometryczne, polegające na przezwyciężaniu przez mięśnie stawianego im oporu. Oddziałują one również na psychikę chorego. Chory nabiera wiary w przywrócenie swej sprawności fizycznej i wzrasta jego zaufanie do samego siebie. Skuteczne utwierdzanie chorego w przekonaniu, że nie tylko chcemy, ale potrafimy na pewno dopomóc mu w jego chorobie sprzyja zdrowieniu, czyli rekonwalescencji.

CECHY OSOBY OPIEKUJĄCEJ SIĘ CHORYM

W zależności od fizycznego i psychicznego stanu chorego wymagane są od osoby pielęgnującej pewne cechy charakteru. Zaleca się również przestrzeganie określonych zachowań względem chorego.
Osoba opiekująca się chorym musi traktować wzięte na siebie obowiązki poważnie. Powinna dążyć do zdobycia zaufania chorego, zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa, wykazać się zrozumieniem oraz udzielać prawidłowej i fachowej pomocy.
Opieka nad ciężko chorym wymaga ogromnego zaangażowania. Zarówno wytrzymałość fizyczna, jak i psychiczna będą niekiedy doprowadzone do granic możliwości. Do takiego wysiłku, trwającego niekiedy miesiącami, polegającego na ciągłej trosce o stan chorego, zdolne są tylko osoby wrażliwe na ludzkie nieszczęście. Muszą wykazać zrozumienie, takt, delikatność, dokładność, cierpliwość i skrupulatność. Powinny mieć serdeczny stosunek do chorego i zawsze dla niego czas.